Antonio Baltar Domínguez
Santiago de Compostela, 13/ 9/1906 - Bos Aires, 22/10/1970Autoría: Xosé Ramón Fandiño
Médico comprometido cos valores culturais e políticos de Galicia
Ao iniciarse a Guerra Civil, Antonio Baltar foi suspendido de emprego e soldo na Facultade de Medicina e vendo o futuro incerto que o agardaba por ter sido colaborador da República e declarado enemigode la patria preferiu exiliarse a América, onde a súa muller, Mireia Dieste, filla e sobriña respectivamente dos escritores Eduardo e Rafael Dieste, tiña casa familiar. Tras dous meses en Montevideo, o matrimonio trasládase a Arxentina e participa nas actividades dos intelectuais galeguistas exiliados. En 1937 revalidou o título de doutor en Medicina na Universidade da Prata e funda un sanatorio en Avellaneda co tamén santiagués Gumersindo Sánchez Guisande, catedrático de Anatomía que tivera que seguir o camiño paralelo do exilio en 1936, que dirixiu o tratamento clínico no tramo final da enfermidade de Castelao e, por designación do goberno da República no exilio, pronunciou o discurso necrolóxico na Chacarita.
De 1939 a 1947, Baltar organiza o Laboratorio de Anatomía Patolóxica do Centro Galego de Bos Aires, funda o Hogar Gallego para Ancianos en Donselaar, a 50 quilómetros da capital federal, institución que Baltar ideara para axudar aos compatriotas que envellecidos e desvalidos na Arxentina, ao mesmo tempo publicaba varios artigos sobre Ciencia e Cultura. Nunha das “Historias Verdadeiras” que publicou na revista Galicia Emigrante, agachado no pseudónimo Luis Estévez, explica el mesmo as razóns que o empuxaron a trasladarse á Patagonia a exercer como médico dos mineiros de Chos Malal, lugar illado do Neuquen, ao pé dos Andes: “O médico debe servir onde faga máis falla. En Buenos Aires haberá un médico por cada 300 habitantes, namentres que noutros sitios da Arxentina non chega a un por cada 1.000 kms cadrados. Como eu sempre tiven o anceio de rematar sendo médico rural na miña terra, e agora preséntaseme a ocasión de selo nesta onde atopei pan e liberdade”. Como lembra Núñez Búa (Revoeira, Homes, Feitos, Verbas, 1971): “Termando da saúde dos indios e mestizos, internándose nas serras por dous ou tres días para ir atender doentes, pasou tres anos a fío un médico galego que tiña feito cursos en universidades alemás, que se criou en pazos, que tiña na ría de Arousa, en Rianxo, praia de propiedade familiar con iate de recreo e que aos 24 anos tiña sido nomeado profesor da Universidade”.
Entre 1952 e 1953 exerce de secretario na Dirección Xeral de sanidade do Sur (Baía Branca). Ao ano seguinte é nomeado catedrático de Anatomía Patolóxica na Universidade de Cuyo (Mendoza), onde dirixiu o Laboratorio Anatomopatolóxico, pero en 1954 abandona a cátedra por atraerlle máis o aspecto social que desde o Ministerio de Sanidade pode exercer como director xeral de Sanidade de Cuyo na rama de medicina sanitaria e a loita anticancerosa. Logo traballou como patólogo en Bos Aires e aínda se especializou en Medicina Social da Organización Mundial da Saúde. Entre 1961 e 1964 coordinou un Plan Integral de Saúde de San Juan e estudou a organización da medicina social dos Andes Centrais e das serras pampánicas. Nos anos posteriores traballou na Coordinación Sanitaria Rexional en Córdoba.
Nos seus trinta anos de exiliado, o seu traballo profesional e científico non o arredou da constante preocupación polos valores culturais e do futuro político e social de Galicia. Relacionouse intimamente cos intelectuais galegos exiliados na Arxentina, sobre todo con Rafael Dieste con quen, máis alá da relación familiar polo casamento con Mireia, o unía unha grande amizade desde a mocidade, cando coincidían en Rianxo, onde a familia Baltar construíra unha casa de solaz sobre os cantís de Tanxil, presidida por unha monumental escultura granítica da Virxe de Guadalupe, labrada por Francisco Asorey. Así, en 1956 presidiu a Asociación Gallega de Universitarios, Escritores e Artistas (AGUEA), que organizou cursos de xeografía, historia, lingua e literatura galega, unha homenaxe a María Casares, coloquios sobre os problemas de Galicia coas intervencións de Paz Andrade, Rafael Dieste, Alberto Vilanova, Núñez Búa, Ramón de Valenzuela, unha velada necrolóxica dedicada a Carlos Maside, promoveu a exposición de Díaz Pardo en 1957 no Centro Lucense e, en 1959, un coloquio sobre A parroquia galega, dirixido por Otero Pedrayo. Como iniciativa da AGUEA, tamén dirixiu, xunto a Luís Seoane, a editorial Citania que nas súas coleccións “Martín Sarmiento”, “Idacio”, “Mestre Mateo”, “Dolmen de Dombate” e “Herba de namorar” publicou importantes libros de Parga Pondal, Paz Andrade, Cruz Gallástegui, González López, Díaz Pardo, Blanco Amor, Fernández del Riego, Luís Seoane, etc.
Pouco despois da celebración do Primeiro Congreso da Emigración Galega celebrado en Bos Aires en 1956, organizado polo Consello de Galiza, no que presentou un relatorio titulado A Emigración Galega e a Cultura, Antonio Baltar viaxa a Galicia co encargo da AGUEA de poñer en marcha un proxecto que, como continuador do Seminario de Estudos Galegos, se dedicase á investigación socio económica. As xestións de Baltar non foron ben acollidas polos intelectuais do interior e, ademais, a policía aconselloulle aos familiares de Baltar que, para evitar problemas, o convencesen de que abandonase Galicia. Tamén colaborou estreitamente con Díaz Pardo e Seoane no proxecto do Laboratorio de Formas de Galicia que incluía a restauración de Sargadelos e a creación dun Museo Galego de Arte Contemporánea. Baltar, que fora nomeado por Carlos Maside presidente da comisión de testamentarios da súa obra, tratou de que o Museo promovido polo LF no Castro de Samoedo (Sada) incorporase a maior parte da súa obra, o que deu lugar a que este Museo leve o apelativo de Carlos Maside.
Antonio Baltar Domínguez morreu dun paro cardíaco en setembro de 1970 no Hospital Ribadavia de Bos Aires, a onde o trasladaran poucas horas desde Córdoba para ser intervido. “A mi me ha quedado una gran tristeza, pero de esas tristezas que construyen”, díxolle Eladio Dieste ao seu irmán Rafael en carta datada en Montevideo poucos días despois da morte do amigo e marido da sobriña de ambos.
Como citar: Fandiño, Xosé Ramón : Antonio Baltar Domínguez. Publicado o 12/11/2007 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=285. Recuperado o 19/04/2024
Antonio Baltar Domínguez
Santiago de Compostela, 13/ 9/1906 - Bos Aires, 22/10/1970Autoría: Xosé Antón Fraga
Un médico exiliado e con sensibilidade social
Formación e primeiros pasos profesionais
Antonio realizou os estudos de Secundaria no Instituto de Santiago, se ben no curso 1918-19 acudiu ao Colexio Balmes de Lugo, e iniciou os de Medicina na Facultade da súa cidade natal en outono de 1921. Superados o curso preparatorio e os tres primeiros da licenciatura, trasladou a matrícula para a Universidade de Madrid en 1925, onde aprobou os tres restantes, rematados en 1929, e superou as materias de doutorado no curso 1928-29. Na capital mantivo relación con diversos paisanos que estudaban alí, entre eles con Antonio Fernández López (1903-1971), fillo de Antón de Marcos, a quen, probablemente, coñecera na súa estadía en Lugo.
Ata a volta a Santiago, a fins de 1931, completou a súa formación en diversas institucións. A instancias do amigo da familia, o catedrático de Obstetricia Manuel Varela Radío, especializouse en Xinecoloxía, permanecendo como interno no servizo de Obstetricia e Xinecoloxía do Hospital de San Carlos, que estaba a cargo de Varela. A fins do ano 1929 realizou unha visita de tres meses a diversos hospitais de París. Asemade, foi discípulo de Pío del Río-Hortega (1882-1945), membro salientable do colectivo científico dedicado ao estudo dos compoñentes microscópicos da vida, a “escola histolóxica española”, probablemente a máis relevante no terreo das ciencias biomédicas. O Premio Nóbel Santiago Ramón y Cajal (1852-1934) utilizou unha serie de técnicas pioneiras, as impregnacións arxénticas, Nicolás Achúcarro (1880-1918) montou a técnica do tanino arxéntico e Pío del Río-Hortega, proposto dúas veces para o Premio Nóbel, creou catro variantes diferentes. Este científico, descubridor da microglía (un tipo de células do sistema nervioso), era desde 1920 director dun importante laboratorio creado para el pola Junta de Ampliación de Estudios (JAE) na Residencia de Estudiantes.
En outubro de 1931 obtivo o grao de licenciado presentando unha memoria sobre a “Angina diftérica” nun tribunal do que formaron parte Manuel Varela Radío, Roberto Nóvoa Santos (exprofesor de Baltar en Santiago) e Luis Morillo Uña (1901-1937), discípulo de Varela. A continuación volveu para Compostela, onde compatibilizou os labores clínicos e cirúrxicos no Sanatorio do seu pai con diversas actividades e ocupacións. Ese mesmo ano seguiu en A Coruña un curso para Inspector de Sanidade e ingresou no Cuerpo de Médicos Titulares Inspectores Municipales de Sanidad, dependente da Dirección Xeral de Sanidade do Ministerio de Gobernación, ingresando en 1933 no corpo de Médicos Inspectores Municipais de Santiago. O Concello encargouno do servizo de “Profilaxis antivenérea, sección femenina”. En 1932 accedera ao posto de médico dos servizos tocolóxicos do Seguro de Maternidade.
Axudante de clases prácticas de Histoloxía e Anatomía Patolóxica na Facultade de Medicina da Universidade de Santiago (USC), o 12 de decembro de 1930 cesou por ser nomeado por concurso-oposición auxiliar temporal da Sección de Histoloxía e Anatomía Patolóxica, cargo que exerceu desde o 25 de novembro de 1931 e que compatibilizou co traballo no sanatorio paterno. En novembro dese ano xogou un papel protagonista no Curso de especialización en Histopatoloxía que o seu mestre del Río Hortega ofreceu en Santiago de Compostela. E en decembro obtivo unha bolsa para Alemaña da JAE. Na Memoria anual da JAE aparece que Antonio Baltasar (sic) Domínguez dispuxo dunha bolsa da institución para traballar seis meses, de 1934, en Alemaña, na área de Xinecoloxía (Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas, 1935: 190). Traballou con salientábeis profesionais en Berlín, no Instituto Patolóxico da Universitäts Berlin Frauenklinik, con R. Meyer e W. Stoeckel, e en Breslau, no Neurologisches Institut, co profesor Förster.
Robert Meyer (1864-1947), relevante xinecólogo e patólogo de ascendencia xudía, tería que fuxir en setembro de 1939 da Alemaña nazi cara os EEUU de América, onde morreu. Walter Stoeckel (1871-1961), especialista de sona mundial, foi membro sobranceiro da Gesellschaft für Geburtshülfe und Gynäkologie de Berlín, institución que presidiu de 1933 a 1935 e que cambiou de nome en 1947, pasando a denominarse Wissenschaftliche Gesellschaft für Geburtshilfe und Gynäkologie bei der Universität Berlin, con Stoeckel á fronte ata 1950. Por outra banda, foi editor da Zentralblatt für Gynäkologie durante 48 anos e da Zeitschrift für Geburtshilfe und Gynäkologie por 34. Sen formar parte do partido nazi amosou certa simpatía polo Réxime de Hitler, se ben protexeu algo a Meyer ata 1939. Otfrid Förster (1873-1941) foi un relevante neurólogo e neurocirurxián alemán, presidente da Sociedade Alemá de Neuroloxía desde 1924 a 1932.
Expulsión da universidade e exilio
Comprometido cos ideais republicanos, e con boas relacións cos sectores galeguistas, interveu na constitución da “Agrupación al Servicio de la República” de Compostela e en diversas iniciativas. Así, por exemplo, o 27 de febreiro de 1935 asinou un escrito, apoiado por persoas da cultura compostelá de diferentes posicións políticas, contra a aplicación da pena de morte aos condenados polos sucesos de Asturias de outubro de 1934 (El Compostelano, 7 de marzo de 1935). Asemade, publicou artigos na Revista P.A.N. (Poetas Andantes e Navegantes) co pseudónimo de Antón Martín.
Un mes despois do golpe de Estado de 1936, o 17 de agosto, foi suspendido cautelarmente de emprego e soldo na Facultade de Medicina pola autoridade militar-gobernativa, como lle acontecería ao seu irmán Ramón; foi dos 24 profesores da USC obxecto desa primeira represión (Gurriarán, 2006). Nos meses seguintes, o bando fascista tomou rápidas e contundentes medidas para a “depuración” do profesorado, co fin de revisar o perfil ideolóxico dos docentes e asegurarse a lealdade ao novo Réxime. O decreto 66 de 8 novembro de 1936, publicado no BOE o 11 de novembro, creou comisións encargadas dese proceso. Os membros delas eran designados polo presidente da Junta Técnica del Estado a proposta da Comisión de Cultura y Enseñanza, que presidía José María Pemán, que nunha circular de 7 de decembro concretaba o procedemento, partindo dunha demonización do labor da Junta para Ampliación de Estudios. As comisións debían elaborar un informe sobre os profesores “depurados”, co prego de cargos e defensa do inculpado, tomando a decisión final a Comisión de Cultura y Enseñanza, na que a presenza de membros de Acción Española, grupo católico de dereitas, era moi notable (Claret Miranda, 2006). A Comisión A (de depuración do profesorado universitario) abriulle expediente sancionador a Baltar o 20 de xaneiro de 1937, e acordou a separación definitiva do servizo, confirmada o 1 de abril (Gurriarán, 2006). Ademais dese expediente administrativo, tamén se lle abriu unha causa por implicación política co réxime republicano en 1941.
Mais Antonio Baltar xa estaba fóra de Galicia nesas datas. Despois do 18 de xullo sufrira diversas ameazas, nalgún caso de profesores da Facultade. Igual aconteceu co seu colega e amigo, Luis Morillo Uña. O que fora decano da Facultade de Medicina ata o golpe militar díxolle que non soportaría a cadea e que pensaba suicidarse para evítala, e así faría o 4 de xaneiro de 1937. En setembro decidiu marchar ao exilio. Antonio e a a súa dona, Mireya Dieste, coa que casara en 1935, dubidaron sobre o destino a escoller. El tiña opcións de traballo en Alemaña, pero a presenza do nazismo disuadiuno. Mireya prefería ir a Inglaterra e a familia aconselláballe Francia. Baltar tiña familia en Bos Aires e Mireya en Montevideo, polo que optaron por atravesar o océano para chegar á capital uruguaia e pasar desde alí á Arxentina. Iniciou os trámites e o 2 de setembro obtivo o preceptivo “Certificado del Servicio Médico” do Consulado do Uruguai na Coruña.
Fronte á persecución contra as persoas non adictas ao novo Réxime desencadeada polos franquistas nese período xogaba a favor de Baltar o pertencer a unha familia moi respectada e con boas relacións na cidade, malia, por outra banda, non lle beneficiaba posuír un carácter que non encaixaba ben coa discreción que o momento parecía esixir. Nesa liña é significativo un incidente acontecido cando indo de Vigo a Santiago en coche se atopou cunha manifestación que celebraba a toma dalgunha cidade importante polas tropas franquistas e cortaba o trafico na ponte de Caldas de Reis; Baltar atravesou, “rompeu”, a manifestación co coche. Ao chegar a Santiago foi á Cafetería “Derby”, e estando alí, pola radio comunicaron a toma desa cidade; todos os presentes puxéronse de pé e cantaron o himno fascista “Cara al Sol”, agás Baltar, que seguiu tomando o seu café. Estes feitos precipitaron as cousas, os falanxistas decidiron actuar; esa mesma noite a familia, o irmán Ramón, recibiu unha chamada de teléfono comunicándolle que avisasen a Antonio que os fascistas ían ir buscalo para “pasealo”.
Quen deu o aviso foi nin máis nin menos que un alto dirixente falanxista, Carlos Colmeiro Laforet (1906-1988), dunha familia con varios integrantes identificados co extremismo de dereitas (un irmán, Ángel, presidiu o tribunal encargado da represión da masonería, unha irmá, María Laura, era secretaría da Sección Feminina da Falanxe xa desde antes do golpe de Estado). A Colmeiro detivérono en abril de 1936 polas actividades conspirativas e violentas desenvolvidas e proxectadas pola Falanxe galega, e despois de saír da cadea foi nomeado, en novembro de 1936, Xefe da Falanxe na provincia da Coruña. Colmeiro, ademais de fascista era un excelente médico e coñecía a Ramón e Antonio Baltar, con quen coincidiu na Facultade de Medicina e cos que compartía especialización en cirurxía e xinecoloxía (chegou a solicitar unha bolsa da JAE para ir formarse con Stoeckel en Berlín, o mesmo ao que acudiu Baltar).
Ao recibir o aviso, Antonio decidiu marchar xunto a José Gallego Asorey, íntimo amigo seu. Gallego, que formou parte da primeira promoción de químicos licenciados na USC, deixara a docencia universitaria para ingresar na empresa S. A. Cros en 1930, como xefe de sección, con destino nas instalacións no Burgo (Culleredo, nas inmediacións da Coruña), posto que ocupou ata que en 1939 ascendeu a director da fábrica galega. Acolleu a Baltar e agachouno no chalé que ocupaba a dirección da empresa. Por certo, cando Antonio marchaba cara ese destino atopou no Mesón do Vento mortos á beira da estrada, “paseados” coñecidos de Rianxo.
En decembro de 1936 colleu, con Mireya, no porto da Coruña o barco, La Reina del Pacífico, de Colonia, nunha marcha que non estivo exenta de riscos. Diversos elementos falanxistas vixiaban a zona do porto de onde saían os barcos para o estranxeiro, entre eles algúns residentes en Santiago, que tiñan como obxectivo a Antonio Baltar. Parece ser que entre esas persoas figuraban o procurador de Compostela Solla (que contan estivo implicado nos asasinatos de Camilo Díaz Baliño e a Ánxel Casal), o taxista Adriano ("El manivelas”) e algún profesor da Facultade de Medicina. Para evitar ser recoñecido entrou no edificio de aduanas con varios traballadores da Cros, vestidos cos seus buzos e, mesmo, coa cabeza cuberta con esa peza de tela que se utiliza para cargar vultos. Despois, discretamente, quitouse o buzo, por debaixo levaba o seu traxe e garabata, e xuntouse con Mireya, quen levaba un abrigo e un paraugas cheo de libras esterlinas. Pasaron polo control dos pasaportes e nunha lancha accederon ao barco.
O destino foi similar ao de numerosos colegas seus e do mestre, Pío del Río-Hortega, que pasou os derradeiros anos da súa vida entre Montevideo e Bos Aires. Precisamente, a raíz da súa morte, Antonio Baltar escribiu un artigo, “Río Hortega y su obra”, no que reflexionou sobre as dúas actitudes fronte a natureza, a contemplativa e a investigadora, e a necesidade da dignidade humana e da liberdade para investigar; no texto salientou a atención do mestre aos seus colaboradores e fixo un xustificado eloxio do relevante labor científico de Hortega e do seu comportamento leal coa República, co rexeitamento a aceptar as propostas franquistas para volver do exilio. Noutro artigo, un comentario sobre o libro Biología y democracia, de Juan Cuatrecasas (1899-1990) (Baltar, 1943), expresou a súa coincidencia co colega en que o científico debe ser humanista, no sentido de ocuparse doutras cousas diferentes á propia profesión, un humanismo contemporáneo.
O efecto inmediato desa obrigada decisión de Baltar de exiliarse foi a interrupción da súa carreira académica; así, en contraste coa situación dos compañeiros que, con maior ou menor identificación co franquismo, ficaron na Facultade de Medicina, o noso biografiado debeu afrontar o duro reto de reiniciar a carreira profesional e a sociedade galega perdeu a súa valiosa contribución.
Primeiros pasos na Arxentina
Aos poucos días da chegada a Montevideo, o matrimonio Baltar-Dieste dirixiuse a Bos Aires no vapor Viena, a onde chegaron o 31 de xaneiro de 1937. Primeiro residiron na Pensión Alemana, pero despois para pasaron para un establecemento mellor, o Hotel Español, onde permaneceron un ano. Despois trasladáronse para un piso de La Plata. Aprobou na Universidad Nacional de La Plata, á primeira, a reválida obrigada para convalidar o título e poder exercer a medicina na Arxentina e obtivo nesa institución o título de doutor o 10 de setembro de 1939, cunha tese que realizou no servizo de Patoloxía do Instituto Modelo da Clínica Médica do Hospital Rawson co Doutor Andrés Bianchi: “Las lesiones vasculares en la úlcera de estómago”.
Legalizada a súa situación profesional, fundou un sanatorio en Avellaneda co tamén santiagués e exiliado Gumersindo Sánchez Guisande (1894-1976), catedrático de Anatomía na Facultade de Medicina de Zaragoza. Baltar exerceu como cirurxián e xinecólogo; asemade, organizou o Laboratorio de Anatomía Patolóxica do Centro Galego de Bos Aires, sendo Xefe de Servizo entre 1939 e 1947. O seu desacougo tiña que ver co forzado exilio, a ruptura da súa carreira profesional en Santiago mais non, a pesar do que se ten publicado, pola ausencia de recursos: nun primeiro momento procedían da familia residente en Galicia e axiña puido dispoñer dos seus propios medios fornecidos polo traballo profesional.
Labor asistencial
Antonio Baltar foi unha persoa inqueda, crítica, e un médico cunha clara vocación de servizo, especialmente cara os máis necesitados. En 1943 fundou, utilizando cartos da súa herdanza, o “Hogar Gallego para Ancianos” en Donselaar, a 50 km da capital federal, institución que presidiu e ideou para axudar aos compatriotas envellecidos e desvalidos na Arxentina. Desa iniciativa, da que máis orgulloso se sentía, fíxose eco Isaac Díaz Pardo cando en 1988 se cumpriron os 45 anos da creación.
Asentado na capital arxentina, con interesante labor profesional e bos salarios, decidiu trasladarse á Patagonia a exercer como médico dos mineiros de Chos Malal, lugar illado e situado ao norte da provincia de Neuquén, a 974 m. de altitude, no pé dos Andes, porque coidaba que o médico debe servir onde fai máis falla. Acudira en 1947, en representación do Ministro de Salud Pública á inauguración dun hospital que, sobre todo, debería atender aos mineiros que xeralmente procedían de Chile, ilegais. O alcalde faloulle de que o establecemento só contaba cun médico xeral. Nese momento, Antonio Baltar sentiuse conmovido pola situación daquela xente e decidiu deixar Bos Aires e ir a traballar durante case cinco anos como director no hospital, onde exerceu como médico xeral, cirurxián, xinecólogo e responsable do laboratorio anatomopatolóxico, pasando a integrarse no Ministerio de Salud Pública.
En febreiro de 1951 acudiron alí Luís e Maruxa Seoane, a visitar ao matrimonio Baltar-Dieste; Seoane, que pintaría uns fermosos cadros no lugar, puido observar en directo o labor de Baltar e diso lle falou a Carlos Maside nunha carta escrita o 15 de xuño dese ano (Tarrío, 2015): «Creo que allí tuve conciencia cabal de todo lo que es un hombre. Antonio Baltar es en ese ambiente un héroe como no se puede tener noticia en Europa». Sobre a estadía en Neuquén escribiu un breve texto en galego, en decembro de 1954, parte dun libro en proxecto (Ilusión de liberdade), “Festa e Transmutación nos Andes”, que publicou en 1955 na revista Galicia Emigrante (editada por Luís Seoane entre 1954 e 1959), utilizando o nome de Luis Estévez, un pseudónimo do que fixo uso en diversas ocasións. Recreaba a festa no clube mineiro da localidade, con referencias á música que se tocaba, unha “cueca”, baile de parellas propio de diversos países sudamericanos (danza nacional de Chile desde novembro de 1979). A experiencia vivida en Chos Malal, o contacto directo con xente tan necesitada que vivía en condicións moi precarias, debeu producir un forte impacto en Baltar, quen desde ese momento prestou especial atención á medicina social.
Entre 1952 e 1953 exerceu de secretario na Dirección Xeral de Sanidade do Sur (Baía Branca), traballando baixo a dirección do Dr. Tomás Carbel. Por un breve período de tempo, desde 1953, volveu ao mundo académico, encargándose da cátedra de Anatomía Patolóxica na Universidade de Cuyo (Mendoza), onde dirixiu o Laboratorio Anatomopatolóxico, pero en 1954 deixou esa ocupación docente por atraerlle máis a proxección social do seu labor como Director Xeral de Sanidade de Cuyo.
Polo medio, en 1953 tivo lugar a inauguración do Sanatorio de Centro Gallego de Bos Aires, evento para o que convidaron ao irmán Ramón. A circunstancia deu lugar a unha experiencia singular, pois os dous irmáns operaron xuntos, algo que non o facían desde os anos trinta no sanatorio do pai, en completa sintonía técnica, como se non pasaran os anos.
No mesmo 1954 decidiu regresar a Bos Aires e traballou como patólogo no Registro Nacional de Patología ata 1957; asemade, especializouse en Medicina Social nun curso organizado pola Organización Mundial da Saúde. Tamén no ano 1957 realizou unha viaxe de estudo como funcionario do Ministerio de Salud Pública Nacional, visitando servizos hospitalarios e de Patoloxía en Suecia, Dinamarca, Alemaña, Francia e España; foi a primeira vez que volveu a Galicia desde a saída en 1936. De regreso a Arxentina, ata 1960, foi Secretario Técnico del Registro General de Patología e seguiu un Curso Superior de Salud Pública na Escuela Nacional de Salud Pública, en Bos Aires.
Entre 1961 e 1964 dirixiu, designado polo Ministerio e en coordinación co goberno da Provincia e os organismos internacionais OSP/OMS e UNICEF, un equipo internacional de médicos e outros profesionais que implantarían un Plan Integral de Saúde de San Juan e estudou a organización da medicina social dos Andes Centrais e das serras pampánicas. Entre 1964 e 1967 actuou como médico da Dirección de Planificación y Evaluación de la Salud e acudiu á sede da OMS, en Xenebra, representando a Arxentina (18ª Asemblea Mundial da Saúde), continuando despois viaxe de estudo a organismos sanitarios e a servizos centrais do seguro de enfermidade en España (a segunda viaxe desde o exilio e derradeira vez que pisou Galicia). A continuación foi trasladado a La Rioja, onde desenvolveu un labor semellante ao de San Juan, un plan de saúde baixo a dirección de Tomás Carbel, nese momento o Ministro de Salud Pública da provincia. Cando morreu estaba destinado en Córdoba, encargado da coordinación sanitaria rexional da zona Centro-Córdoba.
Outras actividades
En Arxentina mantivo a súa preocupación social, como médico e como cidadán, con Galicia como referencia constante, participando nas actividades dos intelectuais galeguistas exiliados. Integrouse na masonería, formou parte da loxa da que era mestre venerable o seu curmán Ramón Rey Baltar (1882-1969), de onde partiu a iniciativa de crear o “Hogar Gallego para Ancianos” en Donselaar.
A experiencia vivida en Chos Malal, o contacto directo con xente tan necesitada que vivía en condicións ben precarias, influíu en Baltar, no terreo profesional e no xeito de interpretar os problemas e solucións de Galicia, priorizando a consideración das circunstancias materiais da xente. Así, fundou en xuño de 1956, xunto con outros emigrantes e exiliados galegos, a “Asociación Gallega de Universitarios, Escritores y Artistas” (AGUEA), entidade de carácter galeguista da que foi presidente e que tiña os seguintes obxectivos: recoller, difundir e fomentar os feitos de calquera orixe ou as obras de todo autor que signifiquen unha exaltación para Galicia ou un enriquecemento do seu acervo cultural ou das súas posibilidades vitais, auspiciando ou creando seccións e organismos que tendan ao mellor coñecemento dos valores históricos e actuais de Galicia e ao estudo e solución dos problemas que lle afecten e promover o estudo, desenvolvemento, perfeccionamento e exercicio do idioma galego. Unha iniciativa relevante que unía a intelectuais e profesionais das áreas científicas e humanísticas.
AGUEA organizou cursos de xeografía, historia, lingua e literatura galega, unha homenaxe a María Casares e coloquios sobre os problemas de Galicia. Como iniciativa da entidade, Baltar tamén dirixiu, xunto a Luís Seoane, a editorial Citania que nas súas coleccións publicou importantes libros, entre eles algúns de científicos, como os de Parga Pondal e Cruz Gallástegui. Esa incorporación da ciencia como un elemento clave da cultura galega foi unha salientable contribución de AGUEA e nela tivo bastante que ver Antonio Baltar. En xullo de 1956, no Congreso da Emigración Galega en Bos Aires, foron convidados a intervir membros de AGUEA e Baltar presentou dúas contribucións: “Encol dun museo circulante de fotografías de obras de arte, debuxos e gravados” (proxecto elaborado por Luís Seoane) e “A emigración galega e a cultura”.
Isaac Díaz Pardo explicou como coñeceu a Antonio Baltar ao chegar en 1955 ao país platense, en casa de Lorenzo Varela, e salientaba o seu ánimo e compromiso cos que traballaban pola investigación e divulgación dos coñecementos sobre Galicia (Díaz Pardo, 1986). Baltar colaborou estreitamente con Díaz Pardo e Seoane no proxecto do Laboratorio de Formas de Galicia que incluía a restauración de Sargadelos e a creación dun Museo Galego de Arte Contemporánea. Foi nomeado por Carlos Maside presidente da comisión de testamentarios do seu legado, tratou de que o Museo promovido polo Laboratorio de Formas no Castro de Samoedo (Sada) incorporase a maior parte da súa obra, o que deu lugar a que este Museo leve o nome de Carlos Maside.
As xestións en representación de AGUEA en Galicia
En 1957 viaxou por Europa, como vimos, nunha xira como funcionario do Ministerio de Salud Pública Nacional, mais, de xeito particular, tamén trouxo a Galicia o encargo da AGUEA de poñer en marcha un proxecto que, como continuador do Seminario de Estudos Galegos, se dedicase á investigación socio económica. As súas xestións non foron ben acollidas polos intelectuais do interior; o grupo relacionado coa editorial Galaxia desconfiaba da ideoloxía de esquerdas que coidaban observar en Baltar e os seus amigos no exilio, nun tempo no que algúns «galaxios» estaban a piques de involucrarse no anticomunista “Comité Español del Congreso por la Libertad de la Cultura”, xurdido en 1959 para fomentar iniciativas liberais e moderadas que fosen alternativa ás posicións de esquerdas na oposición ao franquismo. As propostas de Baltar e AGUEA a prol da ciencia e a economía na construción do futuro de Galicia ficaban distantes da visión do galeguismo do interior, interesado por afondar en cuestións como a saudade e outros elementos da identidade cultural.
Nesa viaxe asinou en Estocolmo un manuscrito de seis páxinas, o 21 de xuño de 1957, que parece corresponder a unha intervención prevista como representante de AGUEA. Nel facía fincapé nunha idea que se repetiría nese período, a de atender ás condicións de vida dos galegos. Defendía un concepto da cultura como elemento non elitista, «el resorte o el camino que permite al hombre ser más humano, más dueño de su destino. La cultura es además un derecho inherente a cada hijo de hombre, derecho al que nadie debe renunciar». Afirmaba que en Galicia existían recursos e que no exterior había persoas dedicadas ao estudo dos problemas do pais e que «La Historia de Galicia, de sus tradiciones, de su arte, de sus costumbres populares, de su cultura, demuestran la fuerza y la dignidad de una estructura nacional que puede y debe ser legítimo punto de apoyo para levantar orgullosamente el pabellón de la cualidad de gallegos, y que debe ser también firme sostén de la fe en el porvenir de nuestra tierra». Aludía a dous elementos complementarios, a «Galicia gallega» e a «Galicia americana».
Nesa liña, á volta pronunciou unha conferencia, o 17 de maio de 1958, no Centro republicano de Bos Aires (Ateneo Pablo Casals): “El hombre, la técnica, la política”. Nela explicou que, fronte as dificultades do franquismo, na súa visita a Galicia observara certa pasividade e mesmo un temor ao baleiro. Desde ese punto de vista, coidaba que os exiliados e emigrantes deberían axudar ao interior con propostas, desde un espírito «constructivo y fraternal». O 7 de novembro dese ano interveu como presidente de AGUEA no Ateneo Curros Enríquez da Federación de Sociedades Gallegas cunhas palabras de introdución aos comentarios sobre os libros publicados por Citania. Nese foro relatou como na visita a Galicia comprobara o baixo nivel económico no que vivía a maior parte do pobo, en contradición cos relevantes recursos naturais existentes. Explicou que para o galeguismo son importantes os valores espirituais e intelectuais de Galicia pero tamén os económicos, as necesidades materiais. Esa reivindicación dunha atención prioritaria aos problemas materias e económicos era clave da visión de Baltar e da xente de AGUEA e nesa liña de ofrecer propostas falaron no acto de catro libros editados pola entidade irmá Citania, de Paz Andrade, Parga Pondal, Martínez Risco e Cruz Gallástegui. Estas actividades e iniciativas de AGUEA estimularon o labor dos galeguistas do interior, residentes en Galicia, que en 1958 crearon a revista Economía de Galicia.
Para Vieiros, revista do Padroado da Cultura Galega de México, escribiu un artigo, “Folklore, Politica e Bioloxía”, en abril de 1967. Unha interesante reflexión desde o exilio sobre o paso dos anos, os cambios acontecidos e o xeito de afrontar un futuro incerto. Baltar afirmaba que era inútil poñerse en contra da historia, que cómpre saber interpretar as transformacións na busca de aplicar fórmulas «correctivas».
Bibliografía:
Fontes documentais:
Arquivo da Universidade de Santiago (AHUS). Antonio Baltar, Expedientes persoais, leg 95, exp. 13.
Archivo Universidad Complutense de Madrid. AGUCM-058, 43.
Arquivo particular da familia Baltar.
Fontes impresas:
BALTAR DOMÍNGUEZ, A. (1943): Comentario sobre “Biología y Democracia” de Juan Cuatrecasas, De Mar a Mar, 1943.
BALTAR DOMÍNGUEZ, A. (1945): “Río Hortega y su obra”, Correo literario, 1 de xullo de 1945, Buenos Aires.
Asemade, segundo o CV elaborado polo propio autor (Arquivo particular familia Baltar), publicou diversos traballos relacionados co seu labor científico e sanitario que parecen plausibles, se ben non os puidemos verificar e os datos están incompletos. Son:
BALTAR DOMÍNGUEZ, A.: “Las crisis carioclásicas y cariocinéticas provocadas en el conejo”, Archivos de la Facultad de Medicina de Santiago de Compostela.
BALTAR DOMÍNGUEZ, A.: “Las epitelio-fibrillas y los puentes intercelulares en el cáncer de cuello uterino, según los métodos de Río Hortega”, Pathologisches Institut de Berlín, 1934.
BALTAR DOMÍNGUEZ, A.: “Las lesiones vasculares en la úlcera de estómago”, tese doutoral na Universidad de La Plata, 1939.
BALTAR DOMÍNGUEZ, A.: “Proyecto de clasificación regional de diagnósticos anátomo-patológicos en la República Argentina” (Registro General de Patología).
BALTAR DOMÍNGUEZ, A.: “El Seguro obligatorio de enfermedad en España” (Revista de Salud Pública de la provincia de Buenos Aires).
BALTAR DOMÍNGUEZ, A.: “La planificación en el campo de la Salud” (Revista de Salud Pública de la provincia de Buenos Aires).
Bibliografía secundaria:
ANÓNIMO (1939): Distinguidos facultativos gallegos han sido incorporados a nuestro Centro, Galicia. Revista del Centro Gallego, 316: 18-20.
CLARET MIRANDA, J. (2006): El atroz desmoche. La destrucción de la Universidad española por el franquismo, 1936-1945, Barcelona: Crítica.
DÍAZ PARDO, I. (1986): “Lembrando a Antonio Baltar, exiliado”, El Correo Gallego, 06/07/1986.
DÍAZ REY, M. (2002): Antonio Baltar. O compromiso do exilio. Sada – A Coruña: Ediciós do Castro.
GURRIARÁN, R. (2006): Ciencia e conciencia na Universidade de Santiago (1900-1940), Santiago: Universidade.
JUNTA PARA AMPLIACIÓN DE ESTUDIOS E INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS (1935), Memoria correspondiente a los cursos 1933 y 1934. Madrid: Imprenta Góngora.
NÚÑEZ BÚA, X. (1999): Revoeira, Vigo: Ir Indo.
TARRIO, A. (ed.) (2015): Correspondencia (1928-1958). Cartas inéditas e dispersas de Carlos Maside. Santiago: Consorcio de Santiago / Alvarellos editora.
Como citar: Fraga, Xosé Antón : Antonio Baltar Domínguez. Publicado o 12/11/2007 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=285. Recuperado o 19/04/2024
DOCUMENTACIÓN SOBRE
Carta de Alvajar a Luís e Maruxa Seoane. 1963
Ginebra, 22 de octubre de 1963
Queridos Marujiña y Luis:
Aunque tarde, contesto. Es que estuve tres o cuatro días en París y a mi vuelta, de repente, tuve la oportunidad de tomar un departamento y he andado de mudanza y de trámites (ya sabéis que aquí hay un gran problema de alojamiento), y estando trabajando todo el día todo eso se hace largo y enojoso.
Mi nueva dirección es: 15, avenue Krieg, ler. étage, ap. 12. Uno de estos días me traspasarán el teléfono, al parecer con el mismo número de antes. La casa es bonita y el barrio todavía lo es, porque hasta hace poco no estaba todavía en Ginebra, sino en Suiza. Quiero decir que hay viejas casas (aunque la mía es tan nueva que no está terminada), con grandes parques, tan inmensos que parecen parques públicos, muchos árboles, mucha luz, mucho espacio, y yo no tengo enfrente ningún vecino. Tengo ahora un hall de entrada no muy pequeño, dos habitaciones bastante grandes, un cuarto de baño grande y una cocina grande, y once metros de balcón–terraza bastante ancho, tanto que hay sillas y una mesa. Como los muebles que tuve que aceptar con el traspaso del departamento tenían que ser cambiados, en eso ando, y el lunes que viene me traerán los de la primera habitación. En estos días se llevarán los viejos.
Tengo que llamar por teléfono a la mujer de Tschumig, que me había hablado para que fuera a su casa, y con esto de la mudanza nos hemos perdido de vista y de oído. Me llamó, en realidad, para preguntarme por vosotros, como os podéis suponer. Tuve varias cartas de Núñez Bua con encargos, le escribí a su ahijado porque tenía sus cosas en marcha y arreglado aquí con un amigo que le solucionaba todo, se lo expliqué también a Núñez Bua, diciéndole además que una garantía del cronógrafo que compró aquí y que andaba en panne no me la daban, como ya había yo supuesto, si no me mandaba el número del cronógrafo. De todas maneras, espero que habrá recibido la carta. También tuve carta de Baltar, a la que contesté, y ahora he recibido otra (es por un asunto de la OMS) a la que contestaré dentro de unos días, porque tengo que buscar unos documentos que pueden interesarle porque puede encontrar en ellos la información que quiere tener, pero tengo primero que ver si existen y si están al alcance de extraños, como yo.
Espero noticias vuestras para saber qué pensáis hacer. Supongo que ya estaréis de vuelta en Madrid. Podéis escribir a la nueva dirección o simplemente a
Amparo Alvajar
Bureau International du Travail
Genève–Suisse
Y nada más.
Mil cariños.
Amparo
Y ahí va una tarjeta que tengo en el bolsillo para vosotros desde mi vuelta de París, por las razones que os he explicado.
Epístolas de
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. Sen data
[s/d]
Querido amigo:
Te presento al doctor Salvador Estrada, médico que está en iguales condiciones que tu hermano y desea hacerte alguna pregunta sobre los planes de estudio españoles.
Uno de estos días te escribiré con calma. Desde mi última carta, no volví a Buenos Aires.
Con muchos saludos te abraza tu affmo.
A.Baltar
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. Sen data
[Carta mecanografada con firma autógrafa]
Chos Malal, 30 de mayo de 1950
Querido Seoane:
Por el telegrama que te habrá mostrado Olsen ya sabrás que recibimos tu carta contestando a la que te remití por el mismo Olsen. Estábamos realmente un poco intranquilos sobre posibles extravíos postales y por eso aproveché el viaje de ese amigo para escribirte, además tener también así la oportunidad de haceros llegar mis directas noticias nuestras.
Lamentamos que tu ciática no se muestres lo dócil que fuera deseable a tu afán de mejoría y a las intervenciones terapéuticas del Dr. Paterson. Supongo que este te habrá hablado (y tú lo habrás tenido en cuenta), de lo que contribuye a la mejoría de casos como el tuyo la eliminación de la perniciosa costumbre de fumar, entre otras causas de intoxicación desde afuera. Pienso que también en tu caso puedas beneficiarte con la pérdida de algunos kilos de peso, aliviando así la tarea de sostén a músculos, vértebras y discos gelatinosos: Disculparéis tú y el Cuerpo Médico a cargo tuyo, esta intromisión “comedida” (en sentido sudamericano) de un médico rural cuya opinión no está tal vez a la altura de los modernos conocimientos.
Hoy por la mañana, te puse un telegrama en relación al departamento de Rafael, pidiéndote que dieses oportunidad a que se entrevistase Olsen con Baudizzone. Sabiendo que al igual de otros muchos miles de personas, aquella familia tiene el problema de conseguir un lugar donde vivir en Buenos Aires y al tener noticias por tu carta de que Rafael daba instrucciones a Baudizzone sobre su departamento, se nos ocurrió dar esa mínima oportunidad a nuestros amigos. Desde luego, nos complacería poder ayudarles en su deseo y es de tener en cuenta, además, que siempre sería preferible hacer cualquier arreglo de esa naturaleza con amigos que con desconocidos de cuya conducta ulterior no habría tanta garantía. Naturalmente que todo esto lo diga sin pretender influir ni sobre las instrucciones que Rafael haya dado –que es lo fundamental a tener en cuenta– ni sobre los compromisos de Baudizzone o sobre lo que este estime más conveniente desde el punto de vista jurídico-económico en relación a Rafael. Nuestra intervención podría sintetizarse diciendo que: “en igualdad de condiciones y dentro de lo correctamente posible, recomendaríamos al matrimonio Olsen como candidatos para el departamento de Rafael”. Puedes trasmitirle esta síntesis en forma de mensaje a Baudizzone, con mis saludos, y diciéndole que no le escribo directamente por no tener su dirección actual.
Volviendo al Dr. Paterson y como dato para tu anecdotario, te diré que hace algunos años fue Gobernador de Neuquén un hermano de aquel y que su actuación terminó declarando algo así como la independencia neuquina, con medidas de defensa de fronteras táctica y estratégicamente muy bien dispuestas, aunque desgraciadamente causadas por un ulteriormente demostrado y definitivo desarreglo mental del causante.
Recibí una tonificante carta de Bermúdez, comunicándome noticias sobre las nuevas autoridades faraldinas. Le contestaré uno de estos días.
Hace aproximadamente un mes escribí a Frontini respecto a unas gestiones que desearía me hiciese para el cobro de unos sueldos de los primeros meses de mi actividad con Salud Pública en Chos Malal. Envié la carta certificada a la dirección de Lavalle 1312 (1312), sin haber tenido hasta ahora ninguna contestación. ¿Podrías telefonearle para asegurarnos de si llegó a su poder la carta susodicha?
Nada más ya. Deseamos tu mejoría.
Saludos y abrazos para los dos de
Antonio
Algo más, sin embargo: Tuvimos carta de Rafael y Carmen desde Cagnes. También de Esther anunciando que embarcaban en Bilbao y hacia el 23 de mayo a bordo del Monte Urbasa en dirección al Río de La Plata (Montevideo o Buenos Aires). Nos gustaría estar ahí cuando lleguen, pero dudo que sea posible. En todo caso, les daríais un abrazo de nuestra parte si a van a Buenos Aires y les diríais que pueden dejar en vuestra casa unos encargos que al parecer traen para nosotros.
[Manuscrito por Mireya:] Querida Maruxiña: Iba ya a escribirte cuando llegó vuestra carta. Estábamos intranquilos. No sabíamos que os podía “estar pasando”, como dicen estos sureños. Siento mucho la enfermedad de Seoane, pues ya me imagino lo que a ti también te contraria que esté maliño. Dios mediante, todo pasará. Como ya os dice Antonio, nos haría muy felices un viaje a ésa para recibir a los Cáceres y pasar todos juntos unos deliciosos días… pero no sé aún. La parte masculina de esta corta flia. (sic) ya es posible que pueda ir, pero yo, sería más problemático. Veremos. Me parece magnífica idea la que has tenido de tomar clases de corte. Espero, pues, que cumpláis vuestra promesa y que os decidáis a venir. Lo pasaríamos estupendamente. Ya tengo que dejar. ¡Hasta pronto! Un beso fuerte de
Mireya
Carta de Antonio Baltar a Lois Tobío Fernández, 1942.
Avellaneda, 22 - IV - 1942
Sr. D. Luis Tobío
MONTEVIDEO
Querido amigo: No sé que opinión te merecerá el refrán marinero "o que chega nunca tarda". Probablemente es un dicho respetable considerado a través de ése deje de fatalidad que tiene, sugiriendo largas calmas o naufragios sin regreso, pero sería abusivo que yo quisiera escudarme en él para restar importancia a las semanas transcurridas en dar cumplimiento a tu pedido.
Lo cierto es que cuando recibí tu carta me dirigí inmediatamente a la Librería El Ateneo donde resultó que habían vendido el ejemplar del libro de Vindel que poseian cuando hicieron uno de los últimos catalogos. Con ésta circunstancia la búsqueda se hizo mucho mas dificil y ya creía que iba a resultar infructuosa después de recorridas sin éxito las principales librerías de nuevo y viejo de Buenos Aires, cuando por fín dí con un ejemplar en la "Librería del Colegio" (a cargo actualmente de la Editorial Sud-Americana, empresa de fuertes capitales en relación tambien con "Sur"), donde no buscara en el primer momento por saber que estaba dedicada mas bien a libros escolares.
Bien. El caso es que desde hace pocos días tengo en mi poder el tal libro y que te lo remitiré contemporaneamente con ésta carta, en paquete aparte, acompañado de un ejemplar del albun compostelano por el cual estabamos en deuda con María del Carmen.
Este envío me proporcionó unos agradables momentos. Es muy interesante el libro de Vindel con ése espíritu de amor profesional que se expresa por el librero en el prefacio. Y tambien el repaso de las fotos santiaguesas nos consoló profundamente de ésta descolorida chatura post-colonial en que estamos sumergidos, remozando la seguridad de que aun existen en alguna parte testimonios de una vida espiritual que no es posible creer que se hayan hecho definitivamente infecundos. La impresión mas aguda a la vista de las imágenes lejanas fué de los grandes espacios que parece haber alrededor de cada edificio o sobre cada calle. Obsérvalo especialmente en la fotografía panorámica del Seminario. Hay que tener en cuenta que en Buenos Aires pasamos a cada momento por la "avenida mas ancha del mundo", que en metros estrictos supongo desbordará por mucho a nuestra Azabachería. La clave debe estar en quien sabe que misterios de armonía arquitectónica o de expansiva fuerza histórica actuando calladamente sobre la imaginación y perturbando los aparentemente ecuánimes juicios visuales.
Segú la fórmula clasica, "deseamos que al recibo de la presente os halléis gozando de buena salud". Hay que disculpar a las fórmulas clásicas por resultar a veces tan insustituibles expresiones de una verdad. El caso es que realmente deseamos que os encontreis bien de salud y con buen ánimo. Lo mismo respecto al matrimonio y demás familia Couceiro, a quienes trasmitireis nuestros saludos. Daba por cierto y celebro ahora el éxito que me anuncias de los productos, que serán la expresión de la inteligencia y la veracidad de su progenitor.
Con el cordial afecto de Mireya y mío para María del Carmen y para tí, te abraza tu affmo.
A. Baltar [sinatura autógrafa]
Carta de dúas páxinas.
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1947
Campamento San Eduardo, 29. Diciembre de 1947
Sr. D. Luis Seoane
Buenos Aires
Querido Luis:
Te escribo las primeras líneas de nuestro campamento para enviarte la convenida autorización de cobro en el C. G.
Hemos hecho un buen viaje de tren hasta Zapala. Las camas era cómodas y dormimos abundantemente. El paisaje no “pintoresco” en general, aunque sí con interés en algunos momentos por los tonos ocres que abundan tanto cuanto escasea la vegetación, o por las masas de montaña. Zapala es un poblacho deshecho, donde termina la línea de ferrocarril. Cuarteles importantes, municipalidad minúscula, Iglesia católica de sólida y amplia edificación, pequeña capilla evangélica, Sinagoga, gran edificio de la colectividad sirio-libanesa. Frente a la Municipalidad, carteles homenaje al país de los lafuentes y a su conductor. Por lo demás, un sano ambiente peronista que afortunadamente es también el que predomina entre los dirigentes de la mina.
Desde Zapala, continuamos en camioneta el viaje para completar los 180 kms hasta el campamento. Salimos a las 10 de la noche del martes y llegamos a las 3 de la mañana, pues el camino es accidentado, entre sierras, y con no buen pavimento. Ahora estamos ya instalados en nuestra pequeña casa, que tiene las comodidades indispensables para nosotros. Es del estilo de las prefabricadas que hemos visto en Puerto Nuevo, con dos habitaciones amplias, cuarto de baño y cocina.
Tengo bastante trabajo por ahora. 10 o 12 enfermos en el consultorio cada día; un parto; una operación de apendicitis de urgencia que realizamos trasladándonos médico, paciente y familia, en camioneta también, a Chos-Malal (80 km de camino serrano) donde hay un pequeño hospitalito con bastantes elementos curativos. La enferma, bien.
Hago por ahora, como ves, solamente la crónica objetiva de los acontecimientos. Las impresiones subjetivas irán más adelante, cuando se hayan ordenado un poco y cuando se haya disipado el asombro que es lo que en este momento nos tiene bajo sus efectos.
Escribimos a Varela desde el tren y echamos la carta al llegar a Zapala, en relación con pequeños problemas domésticos. Desde Zapala también telegrafiamos a Rafael anunciando la feliz llegada. Recibimos un telegrama de Navidad de Rafael y Carmen y dos lotes de correspondencia remitidos, supongo, por Varela. Te ruego decirle a éste que la correspondencia abierta, en general folletos de propaganda, no es indispensable que la envíe, y mucho menos diariamente y con estampilla de 5 céntimos. En todo caso, que haga un lote de vez en cuando si tiene gana y lo remita como impresos. Para los periódicos, conviene tener en cuenta que algunos prefiero que no los envíen por ahora, pues más bien deseo dedicar el tiempo a las lecturas médicas. Rige esto para el dirigido por Varela, del cual ya me llegó hoy un ejemplar reexpedido.
Pasamos la noche de Navidad invitados en la casa del Jefe de Personal, Sr. López, en compañía de este, esposa, madre y dos niños, personas todas francamente simpáticas y acogedoras. Al día siguiente, asado popular con los mineros.
Os recordamos a todos y deseamos que hayáis estado contentos en estos días.
Escribiremos a Rafael y Carmen.
Saludos a Maruja.
Abrazos a todos los amigos y a ti de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1948
[Manuscrito:] Cato de Tunfar ¿?, 4-III-48
Sr. D. Luis Seoane
Buenos Aires
Querido Luis:
A su tiempo, nos llegó tu carta de 11-febrero, contestando a mi pregunta respecto a la licencia en el C. G. Hoy te adjunto, de acuerdo a ella, el nuevo pedido por dos meses. Mireya recibió también la carta de Maruja.
En la tuya, se nota el aburrimiento del verano porteño, sin noticias y con pocos amigos. Hemos notado en todas las cartas que recibimos de ahí una gran preocupación por el tiempo atmosférico. Te informaré hoy sobre ese aspecto aquí porque veo vuestra preocupación, aunque expontáneamente no lo hubiese hecho, a causa sin duda de que como el clima hasta ahora nos ha resultado perfectamente tolerable, no se nos ocurriría comentarlo. Así tampoco habla de su estómago quien no sufre de él. Pero bien. La virtud principal del clima en que vivimos es su sequedad. Cuando mucho la humedad alcanza el 20-25%. En general, no pasa del 10%. Por eso aunque hasta ahora en las primeras horas de la tarde (de 2 a 5), si se sale al sol, éste quema, es con una sensación normal de verano y sin que produzca aplastamiento ni haga sudar con esos inagotables manantiales de Buenos Aires. Luego, las noches son frescas cuando el día fue caluroso y hasta casi frías en días normales. Los primeros tiempos sentimos una cierta desazón en forma de fatiga o desgano para movernos, debida a la diferencia de altura, pero pronto desapareció y actualmente nos sentimos ligeros y deshinchados. Yo dejé de fumar. Tal vez sustituya ese vicio con el de la bebida, que parece ser predominante en la región (es frecuente que los enfermos respondan a las preguntas en ese sentido, “sí: bebo dos litros con cada comida y, cuando se puede, otros dos o tres además”. Lo del cambio de vicio es todavía un proyecto, de modo que no debes interpretar mal el que me haya salido del tema climático ni que esta carta está resultando un tanto desordenada (la verdad es que entre unos y otros de los párrafos anteriores he salido a dar la bienvenida a un pequeño minero que llegaba en ese momento al mundo con el minúsculo peso de 1.600 gramos, poco más que una carta amorosa de algún antiguo amante). Y quede con esto terminado el tema meteorológico.
Recibimos carta de Rafael desde La Pedrera, ya próximos al regreso. Nosotros le habíamos escrito a Montevideo, pero ahora dudamos de si la carta habrá llegado después de su paso a la vuelta.
Noticia para Castelao. Uno de los antiguos empleados de la mina es Mariano Dios, primo del padre de aquel (que se llamaba Mariano Rodríguez Dios). Hace años que está aquí y es muy estimado. En tiempos normales, es un hombre callado y circunspecto. Pero en los días de Carnaval se le ha ido un poco la mano en la medida de los líquidos alcohólicos y entonces le afloró el rianxeiro que hablaba gallego y se emocionaba con los recuerdos de Arosa, mezclados al orgullo de y por Daniel y a unas repentinas exhibiciones de cueca y tango que salía a realizar al medio de la pista de baile. Luego supe que es uno de los buenos bailarines de cueca que hay en el campamento y que suele ser designado jurado en los concursos de ese baile.
En mi carta anterior, adjuntaba una nota comentando las noticias sobre el Almanaque y diciéndote que me alegraría recibir un ejemplar. Me gustaría también conocer la opinión de Aznar. Hago intención de poner unas líneas a Salgués en mi calidad de Secretario para que las trasmita oficialmente a todos, pero en todo caso si tú lo ves, adelántale un triple saludo colectivo.
Por otra parte, yo creo que iré a Buenos Aires en este mes o en el que viene. Ya entonces hablaremos. Entretanto darnos siempre alguno las noticias de pequeño o gran volumen, pero que os parezcan de interés. De la enfermedad del Presidente ya nos enteramos por radio cuando estábamos esperando la trasmisión del acto de la toma de posesión de los ferrocarriles. Seguimos con el interés que os podéis imaginar el proceso de la convalecencia.
Escribí a Náñez en relación con asuntos del Centro. Tuve la impresión, a través de una carta que había recibido previamente de él, de que al Dr. Prado no le enviaban sino las biopsias urgentes y dejaban la mayoría irse acumulando por mi regreso. El motivo, supongo, hacer la pequeña economía del importe de mi sueldo, que sólo en mínima parte se emplearía en abonar los casos aislados que hubiesen enviado a resolver. El procedimiento sería imperfecto en cualquier caso: Si yo vuelvo porque me encontraré, acumulado, con un trabajo que no me fue ni me será pagado. Si fuese otro el que se encargase definitivamente, además de encontrarse él en una situación similar, de tener que hacer frente a una tarea extemporánea, se produciría seguramente un cierto desorden en la entrega de informes y archivo de materiales, que iría en perjuicio del servicio. Sugerí a Náñez comentar el asunto con Silva y darle este punto de vista para que lo tuviesen en cuenta. Por otra parte, Náñez se marchaba ahora en estos días a Bolivia. ( A propósito: ¿Decidió Anthonisen algo sobre su reválida?)
Saludos para todos. Mención especial de Torrallardona con quien hemos quedado, lamentándolo, en deuda de una visita.
Mireya –y yo– enviamos nuestros recuerdos a Maruja.
Tú recibe un abrazo de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1948
3-IV-48
Querido Seoane:
Recibí ayer tu carta. Te pongo hoy rápidamente estas líneas para cubrir ese déficit que, por lo visto, se produjo a tu favor en nuestras relaciones administrativas. Es una nueva demostración de lo efímero, de los bienes humanos. Va el saldo en forma de cheque a tu nombre que tiene la amabilidad de llevar la enfermera de la mina, Sra. de Orellana, en viaje de vacaciones a Buenos Aires. Yo pienso salir de aquí el próximo sábado día 10, pero me detendré en Neuquén, de modo que no sé exactamente si llegaré a Buenos Aires el domingo de noche o el martes a mediodía. Ya hablaremos.
Te felicito por el cuadro de Melella.
Ese “abandono del Servicio” a que se refieren en el C. G. se debe exclusivamente a su particular modo de resolver (de no resolver) los problemas. Tú sabes mi preocupación por dejarles un sustituto antes de salir. Lo demás ya ha sido cuestión de ellos. De todos modos, iré y trataré de que todo se arregle lo mejor posible, aunque lo cierto es que me esperaba bien poco tener que forcejear con esos luchadores de peso pesado.
Escribí estos días (fecha, 27-III, igual que tu carta) a Rafael, Ramón Rey y Sánchez Guisande.
Bien. Hasta pronto. Saludos de Mireya y míos para ambos y un abrazo de
Antonio
[Escrito na cabeceira:] Querido Rafael: Supongo recibidas mis cartas de hace pocos días. Ésta, dirigida a Seoane, podéis verla también confirmando la vuestra.
Hasta pronto
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1949
Chos Malal, 4-julio-1949
Querido Seoane:
Teníamos en carpeta para contestar vuestra primera carta desde París, cuando el último correo nos trajo la segunda, junto con una tarjeta colectiva firmada en vuestra casa con fecha 15-mayo, que seguramente por algún motivo especial aplazó su viaje hasta ahora. Por nuestra parte, escribimos a principios de junio a Rafael incluyéndole una carta para el matrimonio Cáceres y otras varias para que estos las usen como presentación a distintas personas en su proyectada segunda etapa del viaje a España. Como en unas y otras iban noticias y relato de impresiones nuestras, le pedía a Rafael que las leyese todas y os trasmitiese lo aprovechable o inédito del contenido.
Como desde entonces no se han producido por aquí grandes novedades, trataré de resumirte las informaciones que me pides respecto a las posibilidades de vida de Chos Malal. Debes descartarte la vida de hotel, pues el mejor es feo, incómodo y caro (de $450 a 500 pesos mensuales el matrimonio). Una casa, de las que no hay muchas ni muy llenas de confort, pero que se puede conseguir con unos meses de plazo dada la movilidad del personal de Gendarmería que es quien ocupa las casas a alquilar, cuesta entre 60 y 100 pesos. La mayoría tienen baño y cocina deficientes, pero en cambio casi todas cuentan con un gran patio o pequeña huerta con parra o frutales. Mireya dice que la comida para los dos le cuesta unos 100 pesos. Yo creo que le cuesta más a juzgar por las extracciones monetarias que debo hacer, pero en el peor de los casos le costará 200, es decir, que cuando mucho con 300 pesos tenéis cubiertas las necesidades básicas de casa y comida. Luego no hay apenas gastos extras. Podríais ir hasta dos veces por semana al cine, a $2,50 la entrada, pero son frecuentes las películas tan malas que uno no desea verlas. Los precios del único café son más bien bajos y por otra parte el local es tan inhospitalario que tampoco apetece nunca ir. Los gastos alimenticios están calcados sobre la base de comprar todo lo necesario, pero podrían disminuirse todavía queriendo tomarse la molestia de organizar una pequeña granja donde se tengan gallinas, pavos, chivos, ovejas, etc. con lo que el presupuesto puede bajar hasta 0 o aún llegar a dar beneficios. Nuestra casa –ya la veréis– tiene tres habitaciones chicas de las cuales una está destinada a consultorio. Teniendo en cuenta que es de las pocas que tienen cocina y baño bastante confortables cabría hacer alguna combinación, por ejemplo, alquilar otra donde tendríamos consultorio y estudio de pintor y ocupar vosotros la habitación que es actualmente consultorio. Es decir, que en cuanto a la materialidad de vivir no hay problema alguno. En el aspecto espiritual, yo os aconsejaría venir. En mí, esta vida esquemática ha producido una serie de reacciones que creo saludables y aunque esto podría depender de un estado de espíritu puramente personal y no necesariamente superponible al vuestro, pienso que el conocimiento de este aspecto de la Argentina tan diferente al porteño es interesante y no debe perderse. Lo que resulta más difícil de juzgar para mí es la conveniencia del viaje desde el punto de vista de la pintura. No sé si lo que se ve puede pintarse. Quizá no. No sé tampoco si el estar aquí favorecerá o estorbará para pintar las cosas que tengas en el recuerdo o en la imaginación, independientes de esta realidad. Sería cuestión de que tú mismo te contestases esas preguntas después de estar aquí. No puedo tampoco darte mucha información respecto a las perspectivas de Exposiciones en Bariloche. Sé que allí existe un grupo de pintores que se llama algo así como Agrupación de Artistas Plásticos de Bariloche, que cultivan preferentemente los temas de paisaje local (nada parecido al de Chos Malal) y que organizan exposiciones en Bariloche mismo o en Buenos Aires. A Bariloche va el tipo de público turístico que se puede encontrar también en Punta del Este, por ejemplo, y del que no se sabe si puede salir de repente un juicio estúpido o un billete de mil pesos para un cuadro.
En resumen: a) Es fácil cubrir el presupuesto vital básico en Chos Malal. b) Vale la pena hacer la experiencia de venir. c) Después de estar aquí, verás por ti mismo las posibilidades que se te abren en cuanto al hecho concreto de la pintura.
Estas conclusiones puedes hacerlas extensivas a Colmeiro y a Rafael.
Deducción práctica de todo ello es que debéis decirnos si hemos de ir gestionando desde ahora el alquiler de una casa.
Saludos para todos. Esperamos acuses recibo de esta y de la que enviamos a Rafael-Carmen-Cáceres-Esther. Un abrazo especial a Barros si lo encuentras. De Buenos Aires, no sabemos nada. Creo que ahora en julio pensaba ir Anthonisen a Londres y supongo que desde ahí hará una escapada a París. Un abrazo de Mireya a Maruja y otro a ti de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1949
Chos Malal, 17 octubre de 1949
Querido Seoane:
Recibimos oportunamente tu carta desde Londres. Anteriormente, recibiera otra desde París consultándome posibilidades de vida y trabajo de Chos Malal, a la que contestaré inmediatamente animándoos a venir y diciendo que si lo decidíais, nos avisaseis con toda la anticipación posible a fin de prepararos alojamiento cómodo. Como no tuvimos ninguna respuesta a esto ni tampoco en tu última te refieres al asunto, pienso que acaso alguna carta tuya o mía se haya extraviado.
Tuvimos la primera noticia de vuestra ida a Londres por Esther y luego la confirmamos con más detalles por otros conductos. Nos hemos alegrado todo lo que podéis suponer, especialmente al saber que el viaje estaba en relación con una exposición tuya y luego que esta había tenido un éxito evidente.
Yo llegué estos días de un breve viaje a Buenos Aires. Estuve con Anthonisen que acababa de regresar de su visita a Londres y me dio noticias vuestras aunque escasas y ya más bien remotas. Vi también a Cuadrado y Varela y hablé a tu casa, sabiendo por tu madre que estabais pensando ya en el viaje de regreso. Te escribo hoy, por lo tanto, con cierto temor de que esta carta ya no os alcance en Londres.
Por una carta de Esther a Cuadrado, supe la buena y emocionada audición en Rianjo de la charla dada por Rafael en la BBC. No sabemos directamente nada de Rafael y Carmen. Virgilio Trabazo me dio en Buenos Aires que habían oído que Rafael estaba actuando en algo de la UNESCO. Nosotros no les escribimos por no saber adonde hacerlo y te ruego que se lo digas si tienes ocasión o que cuando me escribas, me des noticias de ellos o su dirección actual.
Visité en Buenos Aires a Castelao. Salvo por él, Virginia y las hermanas no es ya un secreto que tiene un tumor de pulmón que no va a dejarlo vivir más que un tiempo que se contará todo lo más por meses. Está físicamente deformado por una hinchazón generalizada dependiente de la enfermedad; y psíquicamente embotado, en parte por la enfermedad también y en parte por los sedantes y otras drogas que necesita para aliviar los intensos dolores. Salí de la entrevista, como puedes suponer, con una tristísima impresión. Me dijo que recibiera carta de Rafael y me pidió que lo disculpase con él por no contestarle, pues se siente –y es cierto– físicamente imposibilitado para hacerlo.
No me atrevo hoy a escribirte apenas sobre Chos Malal. Pienso que a unos grandes viajeros como vosotros ya difícilmente os interesará este lejanísimo y microscópico rincón. En todo caso, puedo decir que con la primavera hay gran lujo de verde en los árboles, finísimos matices de todos los colores en el cielo y un aire ligero y tibio que hace fácil respirar y trabajar. ¡Tenedlo en cuenta!
Esperamos vuestras noticias. Felicitaciones de nuevo por lo de Londres. Abrazos a Rafael y Carmen. Un gran saludo a Maruja (todo ello con la participación de Mireya).
(Supimos el viaje de Colmeiro a sus pagos. Hablé con Alba y me dijo que tuvieran carta diciéndoles que había mucha sequía).
Otra post-data: Presenté mi renuncia en el C. G. y me fue aceptada a través de una carta llena de afectuosa cortesía.
Finalmente, recibe un fuerte abrazo de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1950
Chos Malal, 14 marzo de 1950
Querido Seoane:
Ya despejados los atrasos de trabajo que se producen por los viajes, te envío hoy la nota sobre Castelao que trajera semihecha y que retoqué un poco al rehacerla. De todos modos, te ruego que la releas tú y que le hagas las correcciones ortográficas o de otra índole que te parezca oportuno.
Te incluyo también un artículo de Borobó (Lozano) escrito en La Noche y que mi hermano me envió recientemente, aún pensado que tú lo hayas, tal vez, recibido bien.
En esa carta, me dice mi hermano que él desearía tener un ejemplar del libro de Cruceros, cuya edición se anuncia y que hay además otras personas en iguales condiciones. Te agradeceré averiguar si piensan enviar ejemplares a Galicia para que tengan en cuenta el pedido de mi hermano o sino que a los que yo solicité para mí y para Eladio Dieste agreguen dos o tres más a fin de remitírselos yo desde aquí.
Hicimos felizmente el viaje, con la sola preocupación de no haber vuelto a tener noticias de Eladio, ni al pasar por Zapala, donde esperábamos observar alguna huella de él ni luego aquí hasta ahora en forma epistolar.
Puedes decir a Varela que en la administración del Hotel Hispano (Av. de Mayo 861- T. E. 34-4429 Y 4431) le dejé unos paquetes de diarios o revistas llegados a su nombre a La Rural.
En A. Faraldo te ruego anunciar que encontré los sobres referentes al seguro y que uno de estos días se los enviaré (talvez, los incluya hoy).
Otro y último pedido: ¿Sabéis Cuadrado y tú de algún enlace decente con el grupo Menéndez? Sigo pensando en la posibilidad de ir a Trelew y si tuviese dificultades para hacerlo vía Salud Pública, pienso que talvez cabría una gestión por el otro conducto, ya que la empresa tiene en Trelew uno de sus principales centros.
Discúlpame esta carta tan apresurada y poco desinteresada. A pesar de los proyectos trelewtianos, Chos Malal está en un momento espléndido y merecedor de que vengáis a conocerlo. Os esperamos.
El vagabundo viajó también sin novedad, sin darle aparentemente mayor importancia a la distancia ni al cambio de paisaje.
Saludos a Maruja y a tus padres, con un abrazo de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1950
Chos Malal, 8 de mayo de 1950
Querido Seoane:
Por nuestro amigo Jorge Olsen, que sale hoy de aquí hacia Buenos Aires, te envío estas líneas destinadas a provocar alguna noticia de vuestra parte.
Te escribí a mediados de marzo enviando la nota en relación a Castelao y además unos sobres faraldinos. Luego en abril escribí a B. González remitiéndole duplicado de los mismos sobres que me solicitaba y rogándole te hablase para saber si recibieras tú mi envío anterior y para que tanto en caso positivo como negativo me pusieses unas líneas de control. Como hasta la fecha no tuve ninguna respuesta a la primera ni a la segunda carta, pienso que pueda haber habido alguna interrupción postal de ida o de vuelta y por eso aprovecho el viaje de Olsen para intentar nuevamente la comunicación. Escríbeme o telegrafíame.
Mireya habla todos los días de escribirte a Maruja y espero que alguna vez cumpla el propósito.
Por mi parte, te escribiré en otro momento más despacio y con más referencias de nuestras últimas actividades.
Entretanto, recibid ambos los saludos cordiales de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1951
Chos Malal, 30 de agosto de 1951
Sr. D. Luis Seoane
BUENOS AIRES
Querido Seoane:
Después de una serie de tiempo en que todos los días hacíamos propósito de escribiros agradeciendo vuestras gestiones en los diversos y complicados asuntos por los cuales os tomasteis molestias en favor nuestro, y dando también noticias de la vida chosmalense (que no ha tenido por otra parte grandes variaciones desde el verano), llega este momento en que, pese a lo que decía en una reciente carta Anthonisen, estoy preparando un viaje a Buenos Aires con llegada alrededor del 14-Septiembre. Os pongo, por lo tanto, estas líneas para anunciaros mi visita y deciros que si se os ocurre alguna cosa que podamos llevar de aquí y necesitéis u os agrade recibir, tendríamos la mayor satisfacción en cumplir con el encargo. Aclaro solamente, en relación a un pedido de Maruja a Mireya, que el famoso y precioso té que durante vuestra visita se podía conseguir, se agotó luego rápidamente y ya no fue posible hacerse nunca más de él.
Pienso salir de aquí el día 8, pues debo quedarme 3 o 4 días en Bahía Blanca antes de seguir viaje. Aunque no será mucho el tiempo que pueda quedarme en Buenos Aires, hemos de tener tiempo para hablar largamente de diversas cosas, entre ellas de la estadía de Bouza Brey, de la que tuvimos noticias.
Hasta pronto. Recibid nuestros saludos, con un abrazo de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1952
Chos Malal, 1-IX-52
Querido Seoane:
Te escribo ya desde Chos Malal adonde llegué después de un viaje normal y encontrando a Mireya sin novedad.
Ahora preparamos nuestra marcha, que calculamos alrededor del 11 ó12 de Spbre.
Te incluyo estas líneas para Cuadrado en relación a una sugerencia que me hizo el día que yo estuve en Nova y que no se concretó en el momento por haberse producido intercurrencias en la conversación que nos hicieron olvidar del tema.
Nuestras próximas noticias serán ya, por lo tanto, desde Bahía. Provisionalmente, mientras no tengamos vivienda, podéis escribir a: Dirección General de Sanidad del Sur. O´Higgins-345. B. Blanca.
Muchos saludos de Mireya y míos para los dos, con un abrazo de
Antonio
Carta de Baltar Domínguez a Seoane. 1953
Mendoza, 11-V-53
Sr. Luis Seoane
Querido Luis:
La víspera de mi salida de Bs. Aires, llamé dos o tres veces a vuestra casa sin encontraros. Tuve, por lo tanto, que irme sin despedida, pues no me decidí a telefonear a las 6 de la mañana desde Aerolíneas.
Hice un viaje espléndido, con unos extraordinarios efectos de nubes durante el trayecto. Volábamos sobre un suelo de nubes blanquísimas y densas, que brillaban con el sol y parecían una nieve inmaterial sobre las que el avión se deslizaba como trineo, dando esas sensaciones indefinidas que se tienen en los sueños cuando uno se traslada de lugar sin saber si es andando o volando.
Recibí ayer telegrama de Mireya anunciando que sale el miércoles 13. No dice en qué dirección ni por qué vía, pero supongo que ha de pasar por Bs. Aires.
Por eso, te escribo a vuestra casa y al mismo tiempo le telegrafío anunciando que tendrá esa carta ahí.
Valga esta mía como despedida y para agradeceros [escrito na marxe esquerda:] vuestras atenciones de siempre. Esperaremos vuestra visita.
Abrazos de
Antonio
Referencias bibliográficas
- Borobó, El fantasma de Valle Inclán, Ediciós do Castro, 1986.
- Isaac Díaz Pardo, “El doctor Antonio Baltar”, en La Voz de Galicia, outubro, 1970.
- Isaac Díaz Pardo, “Lembrando a Antonio Baltar, exiliado”, en El Correo Gallego, 5.07.1986.
- María Díaz Rey, Antonio Baltar. O compromiso do exilio, Ediciós do Castro,
- Ricardo Gurriarán, Ciencia e conciencia na Universidade de Santiago (1900-1940), Universidade de Santiago. Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, Santiago, 2006.
- Xosé Núñez Búa, Revoeira, Ir Indo, Vigo, 1999.