Audio. Voz. Conferencia

R. Otero Pedrayo: A paisaxe galega, as súas leis e tipos

.

[Antón Alonso Pérez:] Esta casa, donde tanto se ama a nosa patria e tanto se ten traballado e se traballa por éla, pol-o seu prestixio e pai-a sua cultura, énchese hoxe de ledicia, e honrase, outamente, coa presenza el-este querido e admirado intelectual galego, incansable traballador elas nosas letras e ela nosa historia, doctor Ramón Otero Pedrayo. O Centro Galego, a quen lle debemos o patrocinio ela visita que nos fai, tuvo a xentileza de adicamos a espléndida regalía dunha conferencia cio noso eminente compatricio; xentileza que aquilatamos en toda a súa outa importancia, e a quen lle quedamos moi agradecidos Señores: Esta casa fundouse baixo o siño da cultura. As entidades que a integran, levan feito moito por ela, en Galicia, dende os albores d-este século. Non é extra­ño, pois, que nós batalláramos arreo por que éla alcan­zara unha maior amplitude, unha máis fina calidade e unha densidade máis consistente. En boa hora o diga­mos, parece que a nosa coleitividade está tomando a lumiosa estrada da outa cultura, da que está en déficit, se tomamos en conta o que fan outras colonias extranxeiras. Cabéunos en sorte a nós falar d-esta ourentazón no aito conmemorativo do centenario dos Má1tires de Canal. Alí dixemos que era unha necesidade imperiosa fomentar, esparexer e defender a cultura por­que soio por éla os pobos son grandes, estimados, diñificados e inmo1tales. Hay que estimular a nosa lite­ratura, mediante a creación de impo1tantes premias para os seus diversos xéneros; hay que orgaizar exposicións ela nosa a1te; hay que editar obras funclamentaes elas nosas letras; hay que estimular a proclucción da nosa música; hay que subvencionar institucioes culturaes; hay moito, moito que facer n-este senso. Felizmente, a nosa máisima e poderosa asociazón mutualista, está tomando unha concreta e acertada direición cultural, que merecerá o tiduo de beneméri­ta ela nosa Patria, se continúa facéndoa; a ela se achegarán outras entidades e particulares que suma­rán os seus aportes ao noso enriquecemento cultural. ¿Qué será elas nosas institucioes coleitivas dentro de 50 ou 100 anos? ¿Qué ficará cl-élas? Probablemente, nada. Pero, poden inmortalizarse élas, e os seus dirixentes, se deixan tras de sí, unha fecunda, positi va e lumiosa labor cultural. Non esquenzamos, seño­res, que cando se lembra a Horacio, a Propercio ou a Virxilio, a simpática, proteitora e paterna! figura de Mecenas, aparece a sua veira, como dicindo: a min tambén me corresponde un pouco ela súa gloria; eque, como os esgreuios poetas que el protexéo, non morrerá máis; como tampouco morrerá noso paisa­no, o Conde de Lemos, porque está Ceruantes Saavedra, co seu xenio, para inmortalizal-o. Señores: Presentar eiquí a conterraneo tan precla­ro, non é cousa, certamente, doada; o menos, para min. Por outra parte, a súa obra non é de todo iiforada entre nós. GALICIA, noso se manaria, con frecuenza espalla os seus traballos maxistrales. Pro, a costume é imperiosa, e nos obriga a clásica presentación. Otero Pedrayo é bome de multiples matices cultu­ra/es. Máis que un intelectual moderno, especilizado, pero de limitadas perspectivas, parece un bome do Renacimiento, pol-as suas inquedanzas espirituales e oseu afan de saber e de inquirii? cuxo arquetipotam.bén encarna o gran Leo nardo. Pro, enténdase ben;non é inteleitual puro, encastelado na sua torreebúrnea; alleo ao prosaico e cotidiano vivir; como o"clerc" que nos deseña Xulián Benda. Pedrayo é unbome que vive a vida do seu pobo, que estuda os seusproblemas, non doados de resolve,? que pon toda asua intelixencia na solución, é inclusive á sua vida; eo que vale máis: a sua liberdade. Otero Pedrayo é unbamaravillosa, equilibrada amalgama de razón esentimento que nos dá esa rara persoa/idade de sabiabumanista, tan escasa hoxe en día. O home que nos honra coas sua visita é doctor en dereito e filosofía e letras; cadeirádego; direitor de Ins­titutos docentes; membro honorario de numerosas entidades culturaes extranxeiras; novelista de mañifica prosa, e raras dotes de ouseruación; poeta inspirado; historiador seria e veraz; ensaista de enxúndia; crítico agudo; perspícuo e sagaz comedió­grafo e artista sempre. Estas son as facetas ben talla­das da sua persoa/idade de home e de pensador. Pro, por riba d-estas exceicionaes condicioes, está o pa­triota insobornable; o home que permaneceu e per­manece fidel á patria, á sua cultura e ó seu espri.to.Señores: Perdonádeme o esvaído do meu esbozo e vállame a vosa indulxencia, Doctor Otero Pedrayo: está vostede na súa casa e na súa tribúa.

[Ramón Otero Pedrayo:] Miñas donas, meus señores: Estou conmovido deica o máis fondo das miñas entrañas, ó sentir as palabras emozoadas con que fun presentado neste fogar aceso do sentimento de Gali­cia. Porque todo o que eiquí se dixo fai un intre, de filósofo, de pensador, de novelista, de estético da lingua galega, de artista, todo iso significa unha arelanza, unha aspiración, unha figura hipotética e ideal da que eu estou moi lonxe de encher as súas proporciós. Oh! Iso quixen eu selo, alá cando tiña ambicións, e cando nos primeiros tempos de adoles cencia saía polas terras de Galicia e trataba de pescudar no misterio das penedías célticas e no bruar do mar e nos queixumes dos pinas e no silencio das aldeas antigas e na consella que vagueaba polos claustros das catedrales e dos mosteiros, algo do misterio da nosa ialma antiga e nova, creadora e sempre inmortalizadora das esencias da saudade. Pero eu non conseguín nada diso. Eu son un home que chego xa ós lindeiros da velleza, co esprito cangado e co corpo carigado, máis co esprito aceso, soñando con voltar a aqueles días de adolescencia en que soñaba ser algo pra ofrendalo no vello i eterno altar da nosa Galicia. Pode ser no meu xentil presentador un acerto, que foi presentar­me como home leial das esencias eternas da saudade e da arte e do pensamento da nosa terra. Porque eu, que é certo que teño asistido a moitas cátedras, que frecuentei moitos cursos universitarios, que lin moitos libros e que tamén me teño aburrido fondamente con moitos libros dos chamados maxistrales, eu, se algo sei, ¿sabed?s onde o aprendín? Non foi na aula da universidade nin foi en empingorotados cursos aca­démicos, foi nos camiños antigos da nosa terra e nos longos silencias aldeáns. Neses silencias aldeáns que están ritmados e que están acompañados pola lembranza dos que foron e pola esperanza dos que serán. Porque toda Galicia, dende Ortegal ó Miño, dende as serras escuras dos Ancares, deica a libre beleza das ondas e das furnas, e dos cabos e dos litorales da beiramar de oucidente, toda Galicia é un templo de belleza, de reflexión, de melancolía, en donde parece que hasta as cousas materiales, os arboredos e os penedos, as montañas e os vales, os ríos e os promontoiros que miran porse ó sol, pare­cen que están libertados da pesadume material das cousas, que xa non son terra nin pedra nin arboredo nin cousa material e transitaria, sinón que están car­gados dun esprito xigante, dun esprito que algunhas veces nos parece triste como esprito xenial de Prometeos vencidos pero que no seu vencimento do destino teñen sempre aquel carácter humán, de sufrimento, de idealidade, de pensamento para triun­far ó final dos tempos. Eu señores, escollín como tema desta diserta­ción ante vós, algo que me é moi querido e que é moi íntimo pra o meu pensamento e pra miña soidade, que é falar da paisaxe de Galicia. Galicia é estimada pola maior parte das xentes como unha terra fermosa, como unha terra gasalleira. Claro está, que moitos cios que salen, sobre todo neste tempo que é vran no hemisferio norte, pra Galicia, están pensando nunha terra moi mimosa, moi ercle, moi gasalleira, donde se toman magníficas comidas, cloncle o marisco non é caro, en doncle é moi doce e moi grato o estar no porto contemplando como coa mañá salen as barcas pescantinas como blan­ cas pombas polo mar, e saben apreciar máis que nacia eso. Son esas (...) as xentes que teñen un sentido meramente voluptuoso e cómodo da vicia. Mais Galicia ten unha poesía moito máis fonda que esta. Galicia non é unha terra de turismo en doncle se contempre un claustro románico ou unha fermosa posta de sol pensando na boa comida que agarda dentro duns instantes. Galicia é necesario achegarse a ela, como se achega un a un templo e ós númenes deste templo; a grandeza e o destino deste templo está pintado nos seus paisaxes. Un paisaxe non se pode comprender como un fondo do teatro, como o fondo das decoraciós que se poden pór neste escenario inmóbil, un fondo que non cambia nun­ ca, que sempre é o mismo desde o .tempo de Prisciliano, e desde o tempo de Décimo Iulio Bruto ou do Mariscai Pedra Pardo de Cela hasta os nosos . clías. Pra que, sobre ese fondo escenográfico for­ mado polas montañas e polos bosques, polo sucalco e polas encostas, e dunha vez pra sempre se desenvolvan os grandes temas da traxedia ou ela comedia da historia dos homes, non. O paisaxe hai que sentilo como algo que vive, como algo que evoluciona, como algo que se clesenrola, e que se está facendo e que nunca se fai por completo. Agora que, diredes, ¿cales son as forzas, cal é a diná­ mica, cal é a enerxía que produce esas variacións e que leva ó paisaxe nun devalar, nun galgar coma as ondas cio mar contra os cons ela costa, sempre pra unha forma que ensoña. Esas forzas, unhas, son forzas naturales, cósmicas, telúricas, propias da natureza e cio mundo inorgánico, outras, son as forzas de vida, i outra, a máis paciente de todas, a que está sometida aparen­ temente ás outras pero que tamén sabe guialas e enroitalas, é a forza cio home, a forza do intelecto humán. É, sencillamente, a historia en loita co medio ambiente, o home afirrnánclose na natureza. Contemplemos unha paisaxe de Galicia, contem­ plemos unha paisaxe sinxela. Imos imaxinala: a paisaxe da Terra Chá de Vilalba ou de Castro de Rei de Lugo. É unha planura cuberta de toxeiras e de uces. Os abidueiros forman unhos bosques brancos como se foran fantasmas de druídas. Eses arbres fermosos cantados polo noso vate Noriega Varela, que morreu, que baixou á coviña da beiramar cántabra, inda fai tan pouco tempo, eses arbres forman algo apaixoado, algo fantástico durante a luz do luar, como se foran a luz das alboradas e como se fora a luz vaga e romántica do luar concretado nun florecer tenro e verde. É unha paisaxe sinxela, é unha paisaxe que non evoca grandezas e ó fondo, vese ó lonxe, o trazo azul da Serra dos Ancares. Ese paisaxe variou moito no transcurso dos tempos. Ese paisaxe estase facendo, é un paisaxe do que chamamos alá "gándara". Unha gándara é unha terra que aínda está sen formar; as augas non se organizan en regueiros, non teñen canles nin cauces por onde decorrer. Forman unhas extensións lenturentas que lles chaman "illós" sobre as cuales se reflexan as nubes, como sobre vellos espellos crebados no chan. Esa terra está suxeita a un ritmo, a un devalar, a unha evolución maina, lenta, de pouco ritmo, de pouca enerxía. É posible que den­ tro de moito tempo, cando o chamamento do nivel de base que determina o equilibrio e a erosión das augas traballe un pouco máis, entonces eses cauces, esas canles que agoran son dubidosas na superficie da Terra Chá, na tona da Terra Chá de Lugo esmaltaC. ..)unha musculosa de roca granítica nunha basta polifonía e cando chegue o inverno e a serra aparece polas mañás vestida con muceta branca de doutor en teoloxía cios montes. Esa serra vive unha existencia apaixoada, unha existencia que puidéramos chamar xeoloxicamente romántica, porque os regueiros, un simple fío de auga obrigado pola pendente e pola resistencia das rocas, canta constantemente. E por eso cando nas cidades, con esa sensibilidade ciudadán, pensa moita xente que é duro, que é triste, que é terrible o inverno das aldeas, o inverno das monta­ ñas, eu penso que entonces é cando as montañas viven enerxicamente e van creando nesa traxedia da loita, nesa traxedia de conseguir as formas, a súa fi­ gura e van !abourando o sen destino. De maneira que nós temos que imaxinamos a paisaxe como unha cousa que se está facendo, e por iso dentro das paisaxes podemos imaxinar diferentes tipos: unhos son dun movimento ceibe, outros dun movimento da de centeos e abedueiras, se forme máis fortemente e entonces eses regos canten e se orgaice unha rede hidrográfica e se orgaice unha nova topografía. En troques contemplemos unha serra das graníticas, cio cerne de Galicia, como é a Serra de San Mamecle, a Serra da Martiñá, que eu enxergo tódalas mañáns dende a miña casa na aldea de San Pedro de Trasalba nas terras de Ourense, de Amoeiro, señalando o nor­ te como un fito. Unha serra en forma piramidal, azul, exenta e libertada das outras formas máis escuras que a envolven predestinada ós cumes. manso. Unhas forman rexias completamente independizadas das terras que arrodean como son certos arquipiélagos montañosos. Na Galicia podemos esculcar estudiando moi friamente a íntima compenetración do xenio do traballo, do xenio das forzas da terra, estudiando as diferentes formas de cultivo, como se vai orgaizando a Galicia dos centeos e a Galicia das viñas, a Galicia de beiramar e a Galicia do interior. Podemos a forza de estucliar, a forza de exemplos e sobre todo a forza de calcar cos nosos pés as vellas laxes dos camiños, de rubir polos sendeiros aldeáns, de vivir nos silencias nocturnos das aldeias e cios campos, podemos chegar a entender algo desa traxedia das formas que se van facendo. Desa Divina Comedia cósmica ela natureza, desa en que o axente principal é a enerxía cio pueblo galego, que desde os primeiros momentos de historia, desde os albores dunha responsabilidade e dunha conciencia histórica naquel recuncho idealista de Ouciclente, vén traballando dura roca pizarreña, vén traballando dura terra de gra para facer aquel xardín das viñas e dos eidos e por eso, en ningún aspecto, en ningún recuncho deica os curutos máis ergueitos cio corpo material e físico ela nosa terra de Galicia non se pode considerar nunca tan lonxana e á parte a acción cio traballo humán. Por eso é unha elas terras máis fondamente humanizadas da vella Europa, ela Europa creaclora, sufriclora, sempre mártir e sempre reitora dos destinos da humanidade e dos seus ideales. (. ..) temos que considerar a sufriclora, a patente, a heroica roca pizarreña coa que enche os seus faceres compactos coa súa pureza, cos seus drieclos, coa súa esperanza de loita, grande parte de Galicia, forma serras enteiras. Os vales son máis estreitos, as monta­ ñas son máis duras. Non ofrecen esa clozura de for- Estas leies pocleríamolas concretar en tres ou catro formas, ambiciosamente. É moi difícil crear unha lei xeneral das formas. Unha delas, a que ve calquera que conecta co mapa de Galicia, que teña recorrido as súas diferentes bisbarras, é para min esta: toda Galicia, na súa unidade morfolóxica, obedece á atracción cio At­ lántico. O Atlántico manda, o ouciclente manda. Mirade idealmente no voso cerebro, enxergacle a feitura da carta xeográfica de Galicia. Unha especie de Fontán ideal que se dibuxa nas almas. Considere­ mos pola parte ourental, basta os confins de Asturias e de León, a grande masa das serras pizarreñas que baixan desde as moles as1:urianas e que baixan desde a Terra de Fonsagrada pola Cruz cio Restelo deica os confins de Portugal, xuntánclose pola Serra Seca, pola serra do Eixe, polas terras de Viana e cio Bolo, coas serras Seguncleiras e con aquela fonte cios Tres Rei­ nos, que siñala o lugar onde interferen, o punto en clonde interferen os dominios históricos de Portugal, de Galicia e de León. Toda esa masa de rocas pizarreñas é unha Galicia como un prólogo doutra Galicia que mira cara a Oucidente. A roca pizarreña é moi diferente á roca granítica, da terra de gra, a roca de gra, o granito... mas, esa cousa donda, agarimosa, materna! que teñen as montañas da Barbanza, que teñen as montañas das Medas, que teñen as serras de Pontevedra, que teñen as montañas de Bergantiños. Os vales son estreitos porque alí aínda están loitando as augas. Inda hai unha loita terrible entre as augas e os fíos, como se foran os fíos dunha serra están serrando, están traballando a entradar as rocas e estas rocas que non se queren deixar vencer e por iso hai fíos agudos de rocas pizarreñas e por iso hai outos píncalos e por iso en inverno cando brúan tódalas torrenteiras, aquelo dá unha impresión dunha épica. É unha terra, unha roca xove, unha roca que está nun estadia heroico. Máis tamén as augas que nacen alí, as augas cio Si!, as augas de moitos ríos e afluen­ tes do Miño, as augas de outros que van buscar o Cantábrico, esas augas todas que nacen en fonteliñas sinxelas, nacen xa con unha arelanza, ¿sabedes cal é esa arelanza? Ir ó Atlántico. Así como moitos galegos desde nenos teñen o ensoño da posta do Sol e dos camiños de Ouciclente así tamén a maior parte das fonteliñas das nosas montañas, elas fillas da neve e elas fillas da chuvia, todas nacen e saben que ó nacer a súa primeira cántiga, o seu primeiro e queixumoso parolar no silencio dos ermos e no silencio elas gándaras, baixo o luar druídico e amigo, é soñando co Atlántico. Soñando coa chamada de Oucidente. E conforme imos camiñando desde o Este para a posta do sol, camiñando polo rumba cio sol, vemos como as formas de Galicia se van orgaizando, corno os vales se van facendo máis pronunciados e máis xenerosos, como as montañas ceden un pouco naquela loita heroica que teñen na Galicia pizarreña, e ó integrarse co feldespato co cuarzo e coa mica xa toman unhas formas que ó lonxe parecen as graves cabezas dos petrucios. Unhas formas de trono, unhas formas de altar, unhas formas de cadeira, en onde se sentan os xenios inmortales ela nosa fantasía e dos símbolos antigos da nosa raza. E por iso conforme nos vamos achegando ó Atlán­ tico, a Galicia vaise ofrecendo abertamente con to­ dos os caraiteres ela súa ialma e así temos unha sinxela comparación entre a terra do Salnés, ou a terra de Bergantiños ou a terra de Soneira, ou as terras das Baías, elas Rías Baixas comparadas coas terr a s de V iana do Bolo ou coas terras de Fonsagracla, algo como a diferencia que hai entre a primeira arte dos gregos, cando Apoio a penas se clesglosaba da columna e cando Venus aínda tiña un hermetismo fenício e un hermetismo ourental, comparado despois coa xenerosidade do Apoio in­ fante vestido de sol na illa de Delas presidindo o glorioso concerto das musas e coas Venus xa feitas cunha louzanía e xa feitas cun canon constante e eterno de beleza. Por eso nós consideramos que esta lei de atrac­ ción cio Atlántico que chama polas augas, que chama polas formas, que chama polas xentes, que chama pola saudade é a primeira que integra á nosa terra. É a primeira lei formativa, porque a Galicia foi esculturada i é esculturada polas ondas, esculturada poas ondas do mar e esculturada polas chuvias. E as chuvias son fillas do Atlántico. As nubes que enxergamos dende o interior de Galicia, todas elas conservan aínda a forma da onda onde se forma­ ron. Por eso non se pode comprender a Galicia invernal, igual que esta Galicia de arestora, destes días do centro e do cumio do verán en que parece que tódolos paisaxes se orgaizan dunha maneira olimpicamente serea, en donde as colleitas están maduras, en donde preside a candea de ouro aceso dos castiñeiros. Ese fermoso ouro que no cerne do vran lembra aqueles primeiros ouros mañanceiros ó comenzo da primaveira e dos días de xiadas de outono, cos toxales cantados por Noriega Varela. Cando calan os muíños e cando as xentes teñer que ir lonxe a moer e a procurar o seu pan. Pois ben, apesar de todo iso, agora sentimos igualmen­ te a atracción do Atlántico en todo o tempo. Puidéramos establecer outra clasificación dos paisaxes de Galicia según o seu ritmo, según o ím­ petu e a enerxía do seu devalar, según o triunfo e a resistencia que ofrecen a esta atracción do Atlánti­ co que por igual chama ás correntes do Miño en cuio fluire se poden distinguir espiritualmente o sabor de tóclalas fontes e o acento e o canto de tódolos regueiros que o integran, e igual nas for­ mas cio releve montesío. Outra clasificación que puicléramos ofrecervos e que podíase desarrollar dunha maneira maxistral se un tuvera a categoría de profesor e a categoría didáctica, científica que me autorizara a facer esta exposición, sería en seguir un criterio estratigráfico. Teríamos paisaxes de ribeira ou de vai, en primeiro término; despois teríamos os paisaxes d a bocarriberia; logo teríamos o s paisaxes d e monta­ ña e derradeiramente os paisaxes ela serra. Na nosa terra, eu teño aprendido pola miña experencia que é de moita importancia o distinguir ben o paisaxe da serra do paisaxe de montana. A serra sempre se aparece na nosa terra agasalleira, na nosa terra fonclamente humanizada, se aparece como unha cousa illacla, aparece sempre como for­ mas de arquipiélago. A serra coas súas lembranzas antigas, coa súa soedade, coa súa fermosura tamén, nobre e fidalga dos montes, aparece como a cúpu­ la, como píncaro dentro das zonas montañesas. Porque a montaña vive enerxicamente a vida la­ bradora e a vicia dos pastores. En troques hai un termo, este das "bocarribeiras" que precisa dunha explicación: todos temos o sentimento ela serra, todos temos o sentimento da montana. Claro está, que dentro ela Galicia, terra tan matizada, terra tan infinitamente matizada en que as formas se trocan unhas en outras constante­ mente, que dentro dunha mesma parroquia apare­ cen moitos tipos de paisaxe. Porque na parte de enriba, das campanas enriba, das campanas de arri­ ba como moitas veces se di, ó millar dominan os cotas, ou dominan os petoutos, e soamente o ara­ do canta chocando coa roca inferior de pequenas heredades de centeo e dominan os antigos castiñeiros, namentres que a moi pouco tempo de alí, a moi poucos pasos de alí aparecen xa as encostas vestidas e bendecidas de vicies e de froumentos piñeirales. Dentro de Galicia é moi difícil establecer clasificacións absolutas porque a nosa terra é unha terra constante de interferencias cios aspectos va­ riados do paisaxe. Pero convén establecer un con­ cepto exacto do que significa esta elas bocarribeiras. A bocarribeira é unha palabra que se usa moito nas terras ourensás e tamén nas terras de Pontevedra para siñalar as encostas. É clicir, esas baixadas, esas caídas da montaña cara á ribeira. Alí dá moi ben o sol, cando a bocarribeira está nunha exposición fa­ vora ble; alí clanse tódolos productos; alí aproveitanse moi ben toda a enerxía e todo o que pode favorecer da rede hidrográfica. Así é que ve­ mos que ese término de bocarribeiras está case sempre seguido por unha fita de parroquias labregas de densa e de forte poboación. E moitas vilas se establecen na bocarribeira dominando ós seus pés os vales. E dentro dos vales1 temos unha variedade ex­ traorclinaria de tipos: os vales ideales de Galicia, da Galicia meridional, da Galicia quente do sur, da Galicia donde aíncla hai lembranza dos antigos cul­ tivos e da antiga densidade elas ribeiras e cios culti­ vos dos óleos, temos os ribeiros do Miño, os ribeiros de Avia, os ribeiros de vai de Baronceli, ou de Monterrei ou de Verín e os ribeiros do Sil. Imos a lembrar un pouco estes ribeiros arestora que xa se están preparando as vellas viñas de Beade e de Pazos de Arenteiro e de Ribadavia e de Leiro e de Cabreiroá e de todos os Ribeiros, para que apareza ese especie de mago, esa especie de xenio misterioso que eu nunca vin pero que os labregos antergos dicen que o ven e eu... (...) verdadeiramente poéticos como vós sabedes tan ben coma min e tedes a lembranza ela vicia elas aldeas galegas. Craro está que no outono, no outono cando se recollen as colleitas e cando van devecendo os días e cando a gran levantada do sol vaise conve1tendo máis ben nunha luz amiga, nunha luz de lámpara protectora cios estucliosos e dos ensoñaclores, entón, no outono, é cando se espiritualizan máis os aspectos cios paisaxes de Galicia. Pero tamén convén falar tamén de falar deses aspectos do verán. E eisí temos que cando empeza o tintor é cando as tibeiras empezan a pensar na posibilidade ela venclima. E clende estes ribeiros xa recoñecidos na época dos plioiros de Beacle e de Armenteira, na époça: daqueles escritores cio tempo barroco en que se levantGu o Obradoiro ela cateclral de Santiago, onde non faltan os follatos e os pámpanos ela vicie como elemento decorati­ vo e fermoso, a primacía, con moito respecto para tódolos demais Ribeiros, lévaos a Ribeira de Avia. E a Ribeira de Avia domina nestes elementos e factores ela paisaxe: a roca granítica, o cultivo ela vide, o esforzo cios homes, estas tres cousas. O te1Teno é ingrato, o te1Teno é duro; alí hai que labrar a pico naquel sábrego que conse1va na súa entrana aquela paciente forza que despois se estila nos máis fermosos viñedos de Galicia. I así aqueles acios pe­ chos, aqueles acios que buscan os melros de inverno, e que buscaron de outono, e que buscaron os fidalgos, e que buscaron os próceres doutro tempo, e que fixo o viño branco, o Riberio, célebre nas mesas ela Rúa Nova de Santiago, e célebre nas mesas inglesas, e nas mesas de todo o mundo, débese a esta roca dura, a esta pedra que é unha especie de te1Ta sabregosa, a esto que é sempre fresco e que os vellos viñaclores daquela ten-a collen coas súas maus esgrevias esa roca e sinten nela, como si latexara, o cerne corazón do Ribeiro antiguo, ten-a sempre fo1te, ten-a sempre fidalga, ten-a sempre riseira en donde non faltan os elementos a1tísticos cios pazos, cios prioratos, cios cipreses. En doncle as igrexas e as pan-oquias son bastas, en doncle o Avia vai clescendenclo elegantemente cunha gracia doneei, como si fora un fidalgo cios montes que baixara a gozar coa ribeira e a escoitar o cántico cios reiseñores que naqueles salgueirales de Lei.ro cantan como en ningures en Galicia. Esta terra cio Avia ilustre, que ten por capital aquela vila románica de Ribaclavia en cloncle cantou a poesía tamén galaico-portuguesa doutros tempos, merece a nosa lembranza por consiclerala como unha ten-a que chegou xa ó seu equilíbrio histórico e ó seu equilíbrio xeográfico. Porque o Avia xa non traballa duramente o roquedo porque ten vencido a resistencia elas rocas. E as rocas e os penedos que culminan naquela fantasía prometeica e titánica ela Pena Carneira están xa afeitos ó traballo do home e hai un consorcio, hai unha paz, hai unha iden­ tificación fonda entre ª raza e a terra, entre o esforzo que traballa os penedos e que lle fai producir aqueles viños e aquelas grandezas florales i esta misma roca. Temos aquí, polo tanto, unha cousa lograda, unha cousa perfecta: estas paisaxes que son propias elas vellas terras de vella cultura e de antiga civilización. En troques, si vamos a outras terras de Galicia, alí encontramos terras pobres, alí atoparemos como a loita está aínda nos primeiros estadias, está nunha época heróica. Vamos a lembrar un instante unha rexión da costa de Galicia, iso que se ten chamado o arco finistérrico-bergantiñán, que vai dende o Cabo de Finisterre deica á Torre de Hércules da Coruña. Aquela é a terra que foi celebrada polo bardo Pondal. Polo bardo cuias estrofas fai unhas intres encheron dunha ledicia antiga e eterna, encheron como un vento de espranza inmorredoira as nosas almas e refrescaron as nosas frentes no recinto deste teatro ... (...)Panda!, o dos ideales puros, de onde de tanto en tanto aparece unha rebentadela de trigaes con esa cor do ouros antergos, con esa cor que sola teñen os vellos ouros que aparecen nos torques, nas mámoas e nos túmulos dos antigos celtas. Pondal foi o alumno daquelas soedades. El viu o mar de Niñóns, el sentiu como o golpe de onda ía esculturando o vello cabo, el viu como os piñeirales parecían os descendentes de Breogán que na nativa costa xuntados están. "Parécelles entón intrépido campás, pensan que no combate murmuran o siñal, en escadrón formados cal xente de Breogán, en falanxe de fen-o ben tecida, que se dispón a loitar." I esa terra de Bergantiños enfréntase ó mar coas costelas e co tórax e un poderoso peito de rocas. Abonda dicir os nomes dos cabos e das puntas e das furnas. Alí o San Adrián, o Roncudo, o Monte Negue, o Vilán, a Vuitra, o Touriñán, o Finisterre ... Eu teño percorrido aquela costa moitas veces. Eu lémbrome con amor de cando íba dende Muxía, a que foi canta­ da por Rosalía de Castro, da que dixo Pondal con epítetos homéricos que era a seca, a areosa, a triste, onde está a marabillosa pedra de Nosa Señora da Barca, camiñando polo caído, pola punta de Buitra para chegar ó cabo Touriñán, o cabo que señala o oucidente, como siñalando unhas destinos gloriosos. Alí non son as rías azules da rexión das Rías Baixas de Galicia, nin é aquel marabilloso artellamento e aquela riqueza de formas da Ría de Arousa, en donde nun corto tramo temos tódalas gracias e atopamos todas as fermosuras do mar e da terra: as veigas milleirentas, os fermosos deltas, os regatos cantareiros, a onda da marea suave e doneei máis fermosa que os antigos e mitolóxicos pares de Grecia, que sube dondamente e que enche basta os piñeiros i os piñeirales, non. Alí temos unha naturaleza dura, temos un roquedo forte, temos que ningún intre nin de inverno nin de vran detense de combatir a onda contra as rocas. É unha loita fermosa, unha loita épica porque, ¿cal é máis grande das dúas? ¿a roca ou a onda? A onda non é nada sen a roca porque a onda non ten forma; a onda significa o infinito e o sinxelo, loita e desea ter unha forma e para ter unha forma ten que sufrir e da mesma maneira que o xenio creador das letras ou das artes, ten que sufrir ó topar coa resisten­ cia da lingua pra a poesía, coa resistencia do mármore e do bronce pra a estatuaria, coa resistencia da pedra pra a arquitectura. E así ten algo de a1tista aquel noso mar do Finisterre que loita sempre por teñir unha forma e, por outra parte, a roca-pedra, a roca sometida a toda a traxedia da vida, a roca sempre martirizada e cravuñada polos fríos da xiada, pola chuvia, polo vento, polo arado, polo traballo dos homes tamén sen ese impulso ariético, sen ese cincel do mar non tería forma. Así, en ce1ta maneira, se houbera un grande poeta, un Milton ou un Dante, que tuvera dentro dos concep­ tos da súa imaxinación e dentro do domínio e da maes­ tría do seu verso, o poder desta mitoloxía das forzas da nosa costa de Galicia, entón teríamos cecais aquel poe­ ma épico dos destinos da nosa raza o dos destinos de Oucidente, aquel poema que soñaron tantos vates. Deles Pondal, porque el, meus queridos irmáns, eu moitas veces lendo ese pequeno libro, eses sinxelos versos tan cheos de vento e de mar, de espranza de inmortalidade dos Queixumes dospinas, non vexo alí aquel abismo sórdido que quixo pór o poeta. Senón que vexo algo como anuncio, ou como fragmento desa vasta poesía cósmica dos celtas que inda estamos esno oucidente de Europa. perando . Dentro da nosa terra de Galiza podemos atopar todos estes tipos de paisaxes. Temos establecida a lei da atracción do Atlántico, temos establecida a lei da sucesión estatigráfica das formas... ( ...) Chaos de Amoeiro. Aquel camiño é como cin­ cuenta mil outros camiños que hai na Galicia, mais chegado ó seu conceito, é un camiño vello. É un camiño sabio, é un camiño que vai ó p1incipio, ó comén, pouquiño a pouco, porque as costas débense subir así; pero que chegando un pouco máis alto, chegando á altura de Fechos e chegando á altura de Trasalba, entón o camiño deixa aquela pesadume de zocos que tiña nos pés, e empeza a cantar e empeza a coner cara á fonte dos Frades e cara ó espallamento dos hornizontes de Amoeiro con10 si nacera. unha nova xuventude no corazón. Ese camiño, ¿cantos séculos terá? ¿quen o fixo ? ¿quen o creou? Probablemente nós que nos inclinamos con tanto entusiasmo diante dun monumento antiguo, que contemplamos con respeto e con veneración o enigma dun anaco de cerámica da época dos castros, non con­ sideramos que eses camiños, que son fatales, que son necesarios, que van buscando unha fonda, que van buscando unha ribeíra, son tan antigos como o home. Que son obras verdadeiramente prehistóricas e nós non facemos máis que seguir aquela sencla que nos indica­ ron os antigos e que por alí pasaron tóclalas xenera.cións: as heróicas, as que deixaron un nome na historia e esoutras xeneracións que perante séculos inteiros tiveron cecais a so1te de non deixar un nome, nin un epitafio, nin unha lembranza, pero que han de vivir eternamen­ te no agradecimento infinito de todos porque elas !abouraron escuramente, heroicamente, facendo a épi­ ca ela nosa terra, a roca e a terra inmo1tal de Galicia. Este camiño vai deixando atrás os meandros do Miño. O Miño, entre Ourense e Ribaclavia, é un río maxistral, é un río solemne; parece un Nilo. É un río que non pensa que o agarden despois alá por Arbo e por Filgueira e polas Neves unhas rocas puras coas que ten que loitar e que máis adiante o agarda o pé do facho inspirado de Santa Tegra, a mo1te. E coa mo1te, a resurección; e coa resurrección, a lembranza poética. Agárdao o bico salgado, o mito da mo1te representado pola loita do mar. E por Santa Cruz de Anabaldo, por Barbantes, por Ourense, o Miíi.o é un río repousado que se vai gozan­ do moi finamente como un lector de memorias anti­ guas a reflexar os arciprestes e os conxuntos graciosos e barrocos das aldeas, dos pazos e dos vellos viíi.edos. Agora xa desapareceron do vai do Miíi.o e do Ribeiro de_ Avia e dos Ribeiros do Si!, aqueles camiíi. o s emparreados que había dinantes. Porque dinantes que a agricultura se fixera tan industrial como o é agora, en que había un sentido máis estético, en que non se vivía tan axiíi.a, os campesiíi.os e os viíi.adores tiíi.an a gala en decorar as liíi.as dos altos esteos, e entón as parras tif1an toda a opulencia e toda a gracia e toda a facbendía dunha grande cousa chea de ledicia e os camiíi.os todos estaban sombreados. Eran tan altas aquelas paneiras que por debaixo cabían os cabaleiros nos seus cabalos e collían os carros máis outos; aquelo era unha ledicia, neste tempo do vran andar debaixo daquelas parreiras e ir por aqueles camiíi.os fondos que eran como claus­ tros verdes, que eran leitosos recunchos de vexetación en cloncle o sol tiíi.a a gracia de xogar ás escondedelas coa herba e coas flores do chan. Pouco a pouco o camiño vai vencendo á encosta. E vaina vencendo con tino, e vai subindo por aquelas (. .. ) e con mil gracias pra os coches i están moi ben avisadas i están moi ben feitas e van ó seu desti­ no sin ter ningún entreteñimento no camiíi.o. Os nosos camiños vellos teíi.en outra maneira de ser. Non van tan axiña, non teñen tanta prisa. Van seguramente porque saben que neste mundo o importante non é precisamente chegar senón desfroitar das incidencias do camiño e demais. Porque teñen que rendir corte­ sía e porque teíi.en que enxergar os fermosos paisaxes, porque teíi.en que deteñerse de vran diante dos pazos de arboredos e diante das fontes agarimosas e, sobre todo, habedes de observar que eses camiños ó pasar diante das igrexas e cios cemiterios parece que calan, parece que as mismas arroiadas en eles non son tan sonantes nin tan durantes como noutros tramos do terras pizarreíi.as. ¿Quen pasou 1 Pasaron noutro tempo as xentes que levaban o pan da montaña para vendelo na ribeira, pasaban as frutas e pasaban os pelexos con que levaban os arrieiros o viño das ribeiras para venclelo na montaíi.a, nese intercambio de montaña e ribeira que é tan antigo como a historia, que é tan antigo como a conciencia de Galicia. Por alí pasaron os fidalgos que iban ás súas terras, por alí pasaban os monxes de Oseira que tiíi.an as súas rentas e que tiñan os seus prioratos de Santa Cruz de Arrabaldo e íban camiíi.anclo despois o com­ pás das súas cabalgaduras, pasando a Ponte dos Frades entre Trasalba e Parada e cruzaban os Chaos de Amoeiro e iban xa para as terras de Cea en cloncle o bico fai frente ó frío da montaíi.a... seu andar e parece que ofrecen un respeto, parece que ofrecen unha lembranza e unha oración a eses verdes cemiterios onde dormen as xeneracións campesías cuberto sempre dunha herbiña mol, dunha herbiña espiritualizada como a ...... , naquela terra acolledora que comeu e que fixo a terra outra vez; e que ó mesmo tempo liberta eses corpos e os espritos dos nosos antergos, houbera un sentimento indirecto do templo da saudade e do templo da lembranza. A;{ habedes de ver que o paisaxe galego, en tódalas súas formas, en tódalas súas infindas meditacións, pode ser representado como unha cousa que se vai facendo. ¿Quen sería capaz de facer a historia do paisaxe de Galicia? Imos imaxinar nada máis uns cantos tra­ mos desta historia. Imaximenos a época primitiva dos celtas. Inda as aguias romanas non habían espallado as súas azas sobre os nosos hourizontes. A Galiza era unha terra cuberta de bosque. Existían poucos piñeiros; o piñeiro que hoxe enche máis das tres cuar­ tas partes de Galicia, de tal maneira que cada terra está adormecida e está exaltada polo himno unánime dos queixumes dos pinas, ningús tan fermoso como os de Bergantiños, ningús tan fondamente azules como o daqueles vales da Mahía que nacen ó pé da Ferradura e do castro de Santa Susana de Santiago, entón o piñeiro nos tempos primeiros e basta moi entrada a Eclade Media parece que estaba reducido ás costas meridionales de Galicia. Dominaba a carballa, dominaba o castiñeiro, do­ minaban estes arbres que teñen unha entrana fonda na nosa historia e na nosa paisaxe. Sol11etidos ás variaciós estacionales, porque así como o piñeiro pódese identificar cunha impersonalidade, sempre verde, pouco abedente ós ciclos e ós cambias dos campesiños, os outros obedecen, e pintan, no seu aspecto, na súa cor, e no mesmo tremor das súas follas, o que pasa no ambente circundante dos ciclos campesíos. Entón non había pola noite outras luces que as fogueiras, que se acendían nos castros. Os castros ocupaban as alturas. O paisaxe parecía entonces, se­ guramente, máis escuro, máis denso, máis receoso. Faltaban dúas grandes cousas sen as cales é difícil que nós podamos imaxinamos a paisaxe de Galicia: faltaban os piñeirales, faltaban outras prantas que despois foron vindo pouco a pouco, faltaban os camiños. Despois, conforme foron andando os tempos, xa o castro vestiuse co castelo e foron nacendo nos an­ típodas das antiguas eminencias onde se alzaban os altares dos druidas, foron florecendo as igrexas. Ese é un intre marabilloso da historia de Galicia. A penas se pode señalar en ningunha parte con absoluta pre­ cisión e, sen embargo, sentímolo en todas partes. ¿Como? Onde existía o culto druídico ou o culto das divinidades e os númenes feudales en calquera coto, en calquera outura da Galicia, pouco a pouco foise instalando alí a ermita e a parroquia. Pódese decir que non existe case ningunha igrexa das antergas de Galicia que non esté afontada en donde noutrora se ergueu un castro. (. ..) da nosa terra. Outras que se arreconchaban no fondo de vai das rexións campesías, e todas con esa organización de ter as hortas máis próximas, máis lonxe os terrenos destinados ós cereales, ó millo es­ pecialmente, e máis lonxe os terrenos coas reservas do toxo e das diferentes cousas que fan falta na eco­ nomía aldeá. Moitas desas parroquias teñen unha figura radian­ te, outras teñen unha figura estratificada e descolga­ da; outras están concentradas nun sólo pobo, outras están espalladas en mil lugarciños pequenos. Porque parece que por unha parte a morfoloxía cio terreno, que é tan variada e tan prolixa e tan orixinal e tan sorprenclente. E noutro lado, doutra parte, unha certa arelanza e unha certa tenclencia ela nosa raza, tende a establecerse sempre en pequenas incliviclualiclacles. Por eso, é tan grande a revolución que fixeron os novos meclios de comunicación: as estradas. Desde o momento en que hubo un sistema, desde a época cios Borbóns, clende a carretera xeneral de Galicia de Carlos III, a que entra polos portos de Valcarcel e vai cruzando os planaltos de Lugo e pasa polas murallas de Lugo e pasa pola Fonte Castellana e chega a Coru­ ña, que foi durante moito tempo a soila carrc;tera moderna que había na nosa terra, desde ese momen­ to moitas parroquias antigas trocaron completamente a súa estructura. E hoxe vese en moitas parroquias que empeza a triunfar a forma liña!, e ó largo elas estradas aparecen xa as casiñas novas, pimpantes, con outras necesicla­ cles, con outra luz. Aparecen xa inclepenclizaclas cio castro, o recinto antigo ela parroquia vai quedando esquenciclo e, moitas veces, a igrexa xa non é igrexa senón que preside o lugar cios mortos, o toco dorinitionis, como clicen as liturxias de igrexa. De maneira que poderíamos establecer o momen­ to en que se estableceron os castelos e as igrexas e sempre é infinitamente máis respetable a igrexa que o castelo. Sempre temos unha dor cando desaparece unha igrexa románica. Sempre temos un sentimento cando por algunha circunstancia ela vicia as vellas pedras dunha construcción venerable teñen que esborrallarse e des­ aparecer ou se fai esto vanclalicamente. En troques eu sei clecirvos que eu non sinto grande cousa a desaparición dos castelos. Son moi fermosas as torres ela Limia. É fantástica aquela acrópolis de Monterrei dominando ó vai de Verín e de Baronceli.Toclos estes castelos están ligados á Crónica de Vasco de Aponte de Galicia, están ligados outros á Historia compostelana. Mais o c a s telo non e s t á identificado, non f l orece espontaneamente na natureza. Dá a sensación dunha lanza que se afinca no chan pra significar unha soberanía. Eu sei, en troques, que a igrexa e a ermita, como a aldeia, como mesmo o pazo campesiño, que xa xurden ela terra e, moitas ve­ ces, incla que teñan desaparecido, incla que os camiños da vicia teñan levado as enerxías cios devalares cios nosos días por outros regueiros ou por outros rumbos, sempre quecia unha lembranza ela parroquia ou da aldea ela abandonada, de tal maneira que moitas veces camiñando por un fondo camiño de Galicia, sentimos na sombra do si­ lencio, un recendo que nos chega non sabemos de donde; e esculcamos na vexetación espesa que recubre as vellas pedras e vemos que alí está para saludarnos, para embalsamarnos o camiño, para falamos de un destino de poesía, de un destino de paz, a flor do cabrinfollo, a flor da madresel­ va, que sempre é amiga dos camiñantes e dos soñadores. E con esto meus amigos vou a terminar esta conferencia, que non é conferencia porque eu non teño ciencia suficiente nin preparación para enseñarvos o desenvolvemento dese tema da paisaxe de Galicia. E nada máis quixen suscitar e iniciar algunhas veces no voso esprito e na vosa lembranza, non o amor da terra de Galicia e o seu recordo constante que ese sei moi ben que están afincados nos vosos peitos, senón que meditedes un pouco sobre o que sintades cada un das vosas parroquias, das vosas terras para que inda amedes máis esa terra e para que sintades como ela mesma é en si unha fermosa obra de arte. Podíase escribir un libro titulado "Galicia: obra de arte". É dicir, non fan falta de Galicia que se levanten novos abaloiras. Hai que sentir o paisaxe considerado como algo vivente en donde están estructuradas as paixóns dos homes, algo, todo o que pasou na vida, todo o que pasou basta no pensamento está rexistrado no paisaxe. E por eso debemos ter no camiño, no pazo de piñeiros, na disposición vella da aldea, na m'aneira como a cidade, sexa Betanzos, o fon­ do prestixioso e romántico dos seus esteiros, sexa Lugo, ergueita como unha acrópolis tentadora e orgullosa dos horizontes montesíos, sexa Ouren­ se ou sexa Santiago tendidas cara ó solpor xenerosamente como se foran grandes altares das vísperas e do oficio de horas de poniente, sexa Vigo, que cada día vai imperando máis coa beleza das súas novas construccións e vai interpretando marabillosamente ese concepto tan noso de in­ terferencia de vicia campesía coa vida cidadán; de cidade que é ó mesmo tempo campo basta o punto que non se pode establecer unha zona diferenciadora para que sintades como a Galicia é eso: unha fermosa obra de arte, unha fermosa obra de fe, unha arte e unha fe que non están rematadas. Porque rematar significa morrer. Porque defi­ nir significa terminar. E Galicia estase facendo. E ó estarse facendo así pensa sempre nun tempo de suparación, nun tempo ideal que ha de vir al­ gún clía para consolar esas labores inmensas, e para premiar ese infindo sentimento da eternidade. Esta arelanza infinita de saudade que é o ca­ racterístico cios nosos paisanos traballando a terra, que é o xenio cios nosos poetas pensando nos futuros, que é o sentimento de inmortalidade que fai igual as formas das montañas, dos espritos e ideas coas xentes, non se consideren ligados á historia senón que iban sempre nunha esperanza de super, de transistoría imorrecloira. E con esto, meus amigos e irmaos, eu salúdovos a todos, desexándovos que sempre sexades os mesmos que tendes sido e quedo a vosa disposición coa miña pequena conocimento das cousas de Galicia, cos meus pequenos libros que eu ofrenclo ó altar da terra de Galicia e pedíndovos perdón polas horas ou polos minutos que arestora vos teño roubado ó voso sentimento ela patria e ela terra.

Descrición:
Conferencia impartida no salón de actos da Federación de Sociedades Galegas, en Bos Aires, o sábado 26 de xullo de 1947. Convidado polo Centro Galego de Bos Aires, Ramón Otero Pedrayo impartiu numerosas charlas en centros galegos. Esta, xunto a outra, en castelán, ditada no Centro de Profesores Diplomados de Enseñanza Secundaria sobre tema semellante, daria pé a un artigo sobre o mapa de Fontán publicado no xornal compostelán La Noche o 2-12-1947.

Compartir: