Historias de ida e volta: As asociacións microterritoriais da emigración galega en Cuba:
Estatutos polos que se rexe a sociedade Naturales de Ortigueira, A Habana, 1941
Esta asociación fundouse en 1928, cando comezaba a decaer o agromar societario. Contou ademais coa particularidade de ser creada como unha sociedade de beneficencia e protección mutua, sen incluír a finalidade instrutiva. Isto quizais se debeu a que practicamente cada parroquia do concello de Ortigueira contaba xa cunha asociación que financiara a construción e mantemento de magníficos edificios escolares por todo o municipio. Xa dende moi cedo os e as naturais deste concello residentes na Habana constituíron varias asociacións instrutivas de ámbito parroquial, como a Sociedad de San Adrián, fundada en 1905; La Devesana, en 1907; Puente de Mera, en 1911; San Claudio, en 1912; El Progreso del Yermo, en 1914; Hijos de San Julián de Senra, en 1916, e Hijos de Santa María de Mera, en 1917.
Grazas a elas podemos dicir que Ortigueira é un dos concellos galegos cun maior número de escolas (oito en total) financiadas pola súa colectividade emigrante, das que son exemplo a Escola A Devesana, fundada en 1912; o Escolar de Santiago de Cuiña, de 1923; as Escolas de San Adrián, de 1912, ou os Grupos Escolares de San Claudio e da Senra, inaugurados en 1929.
