• A pegada educativa da emigración galega en América
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A pegada educativa da emigración galega en América
  • O galeguismo en América
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O galeguismo en América
  • A emigración galega nos Estados Unidos
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A emigración galega nos Estados Unidos
  • O indiano Fernando Blanco de Lema e a súa acción filantrópica
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O indiano Fernando Blanco de Lema e a súa acción filantrópica
  • A pegada indiana na Mariña lucense
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A pegada indiana na Mariña lucense
  • Voceiros da colectividade galega na emigracion
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Voceiros da colectividade galega na emigracion
  • As asociacións microterritoriais da emigración galega en Arxentina
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    As asociacións microterritoriais da emigración galega en Arxentina
  • As asociacións microterritoriais da emigración galega en Cuba
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    As asociacións microterritoriais da emigración galega en Cuba
  • O labor filantrópico dos irmáns García Naveira en Betanzos
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O labor filantrópico dos irmáns García Naveira en Betanzos
  • A Biblioteca América: o legado cultural de Gumersindo Busto
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A Biblioteca América: o legado cultural de Gumersindo Busto
  • Galegos en Portugal: Xuventude de Galicia - Centro Galego de Lisboa
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Galegos en Portugal: Xuventude de Galicia - Centro Galego de Lisboa
  • Ares en Cuba: unha emigración mariñeira
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Ares en Cuba: unha emigración mariñeira
  • Galegos na canle de Panamá, os mellores europeos da <i>Silver Roll</i> (1904-1914)
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Galegos na canle de Panamá, os mellores europeos da Silver Roll (1904-1914)
  • 100º Aniversario  da ABC del Partido de Corcubión
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    100º Aniversario da ABC del Partido de Corcubión
  • O indiano Pedro Murias e o seu legado na Devesa
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O indiano Pedro Murias e o seu legado na Devesa
  • A literatura galega da posguerra en Ámerica
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A literatura galega da posguerra en Ámerica
  • O indiano José García Barbón e a súa acción filantrópica
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O indiano José García Barbón e a súa acción filantrópica
  • Memoria e voces femininas da diáspora galega
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Memoria e voces femininas da diáspora galega
  • O navío Santa Maria e a <cite>Operación Dulcinea</cite>
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O navío Santa Maria e a Operación Dulcinea
  • 150º Aniversario da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    150º Aniversario da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia
  • Galicia onde todo retorna
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Galicia onde todo retorna
  • Outros destinos da emigración galega
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Outros destinos da emigración galega
  • A emigración galega a Europa
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A emigración galega a Europa
  • No centenario da Federación de Sociedades Galegas da República Arxentina
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    No centenario da Federación de Sociedades Galegas da República Arxentina
  • O exilio galego
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    O exilio galego
  • Novas realidades migratorias a América nos anos centrais do século XX
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Novas realidades migratorias a América nos anos centrais do século XX
  • A cultura galega alén mar
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    A cultura galega alén mar
  • As iniciativas educativas da emigración galega
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    As iniciativas educativas da emigración galega
  • Mulleres galegas na emigración
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Mulleres galegas na emigración
  • Vida social e tempo de lecer
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Vida social e tempo de lecer
  • Traballando en América
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Traballando en América
  • De Galicia a América: A chegada a un novo mundo
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    De Galicia a América: A chegada a un novo mundo
  • <!--Historias de ida e volta-->Centro Galego da Habana. Presenza de Galicia en Cuba
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Centro Galego da Habana. Presenza de Galicia en Cuba
  • Os inicios do proceso migratorio: A viaxe
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA
    Os inicios do proceso migratorio: A viaxe
  • slidebg1
    HISTORIAS DE IDA E VOLTA

Historias de ida e volta

Galicia é un país no que a emigración é inherente ao devir da súa realidade social, económica, política e cultural. Trátase dun fenómeno que está moi imbricado na identidade dos galegos. Nestes especiais preténdese relatar o proceso migratorio. Difundir o noso pasado e presente como emigrantes é unha das tarefas do Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega. Para iso, empregando todo tipo de documentación e fotografías que se custodian no arquivo, queremos dar a coñecer e poñer en valor o papel determinante que tiveron os emigrantes no desenvolvemento da nosa sociedade e da nosa cultura.

COLABORA CON ESTE PROXECTO

Os inicios do proceso migratorio: A viaxe

1. Os inicios do proceso migratorio: A viaxe

Entre 1850 e 1960 marchan cara a América máis de dous millóns de galegos e galegas. Cómpre destacar a importancia deste fenómeno nos contextos socioeconómico, político e cultural da Galicia territorial e da Galicia exterior. Os galegos, coma tantos outros pobos, deciden marchar da súa terra na busca dunha vida mellor e de novas oportunidades para facer realidade os seus soños. Pero emigrar non era tan doado. Precisaban, ademais de cartos cos que custear a viaxe, unha serie de permisos e documentos tanto para poder saír do país como para entrar na nova terra de promisión. Imos presentar os primeiros pasos dos e das protagonistas para preparar a partida e iniciar a viaxe.

Ver historia

<!--Historias de ida e volta-->Centro Galego da Habana. Presenza de Galicia en Cuba

2. Centro Galego da Habana. Presenza de Galicia en Cuba

Ningún visitante da Habana queda indiferente ante a visión do magnífico edificio do antigo Centro Gallego de La Habana, símbolo do poderío e da grandeza que acadou a colectividade galega na illa ao longo dos séculos XIX e XX. Pero a grandeza dos nosos emigrantes na illa non foi só a súa construción senón tamén as decisións que foron aprobadas polos seus socios.
Foi creado en 1879 e ata o ano da súa desaparición como asociación en 1960, o Centro Galego levou a cabo un intenso labor educativo, a prol da alfabetización e formación dos seus socios e despois de toda a poboación habaneira, coa creación do Plantel educativo Concepción Arenal. Tamén destacou no ámbito hospitalario e asistencial, sendo propietario dunha das máis importantes organizacións sanitarias da illa, La Benéfica. Que dicir de todas as medidas tomadas para mellorar a vida cotiá dos galegos residentes na illa caribeña.
Con este especial preténdese difundir eses logros e lembrar o seu pasado como máximo referente da colectividade galega residente en Cuba, sen esquecer aos galegos e descendentes que alí viven e manteñen a pegada da cultura galega na illa.

Ver historia

De Galicia a América: A chegada a un novo mundo

3. De Galicia a América: A chegada a un novo mundo

Dende finais do século XIX e ata mediados do século XX, os galegos e galegas emigraron masivamente cara aos novos países americanos en proceso de industrialización (Cuba, Arxentina, Uruguai, Brasil e mesmo Estados Unidos). A súa emerxente economía, baseada na explotación dos recursos naturais e o desenvolvemento dunha nacente industrialización, precisaba abundante man de obra. Estes países promulgaron leis que propiciaban a chegada de inmigrantes, coas que pretendían poboar amplos territorios baleiros; pero a gran maioría dos galegos e galegas preferiron asentarse nas nacentes cidades, dedicados ao sector servizos, onde percibían máis posibilidades de mellorar laboral e socialmente, e mesmo chegaron a crear pequenas empresas, normalmente familiares. Esta última estratexia facía máis doada a acumulación de aforros e o retorno.
Outro dos factores para a saída masiva dos galegos e galegas cara ao novo mundo foi a influencia das cadeas migratorias: as redes familiares ou de amizade e veciñanza tiñan moita importancia á hora de que unha persoa quixese emigrar e tamén na elección do país de destino. Saber que ao chegar ían contar cun traballo ou axuda para atopalo foi un factor clave. A presenza galega foi esencial para a construción e modernización destes países de acollida.

Ver historia

Traballando en América

4. Traballando en América

A inmensa maioría das persoas que decidiron emigrar de Galicia cara a América procedían do mundo rural. Ao chegaren aos países de destino, lonxe de instalarse no campo, acabaron aveciñándose nas emerxentes cidades, que lles ofrecían maiores posibilidades de emprego e obter beneficios económicos a curto prazo. Dado o seu escaso nivel de formación, a maior parte desempeñou traballos pouco cualificados: operarios da construción, limpadores, fogueiros nos ferrocarrís, cargadores nos peiraos, choferes ou empregados no servizo doméstico, sen esquecer aqueles que seguiron preferindo o mar como medio de subsistencia. Destacaron no pequeno comercio de alimentación e na hostalaría, sendo habitual que os seus negocios familiares pasasen ás mans dos fillos ou sobriños reclamados á terra, retroalimentando deste xeito o proceso migratorio.
O obxectivo común era mellorar as súas condicións de vida e axudar as familias que permanecían en Galicia, pero non todos o lograron. A gran maioría viviu modestamente e algúns acadaron o éxito nos seus negocios, co conseguinte ascenso na escala social e económica.
Nesta ocasión amosamos algúns oficios desempeñados principalmente por homes. A muller galega tamén foi protagonista no fenómeno da emigración, realizando diversas ocupacións, ás que dedicaremos un especial monográfico máis adiante.

Ver historia

Vida social e tempo de lecer

5. Vida social e tempo de lecer

Os ámbitos de sociabilidade dos galegos e galegas nos países de emigración xorden principalmente da necesidade de interacción con familiares, amigos e veciños. Os espazos máis íntimos, como o propio fogar ou lugares públicos (unha praza ou calquera paisaxe natural), representan escenarios onde se fortalecen as redes sociais primarias, tan necesarias para calquera persoa e máis aínda cando se atopa fóra do seu lugar de orixe.
Os emigrantes contaron ademais cun ámbito de socialización importante como grupo étnico a través da súa afiliación aos centros galegos e ás asociacións microterritoriais. Trátase de entidades societarias multifuncionais centradas no mantemento de símbolos, valores e costumes propios da nosa terra para preservar a propia identidade cultural no país de destino fronte ao colectivo nacional e a outros grupos estranxeiros que alí residen.
Neste especial presentamos unha serie de imaxes que reflicten diversas actividades realizadas pola poboación emigrante no seu tempo de ocio, imaxes que envían a amigos e familiares a Galicia para transmitir unha idea de éxito e de gozo da vida. Calquera actividade no lecer rompe coa rutina diaria de traballo e serve para estreitar lazos familiares e de amizades que, pola súa vez, axudan á integración na sociedade de acollida, aínda que coa terra natal sempre no pensamento.

Ver historia

Mulleres galegas na emigración

6. Mulleres galegas na emigración

O papel que a muller galega desempeñou no fenómeno migratorio do noso país é algo incuestionable. A emigración provocou numerosas transformacións na familia tradicional: as chamadas por Rosalía de Castro "viúvas de vivos" permanecen no país como responsables da economía familiar, do fogar e dos fillos, ... pero tamén están as mulleres que emigran cara a outros países en busca dunha vida mellor e se atopan con numerosas dificultades na súa integración, non só como inmigrantes senón tamén por problemas engadidos á súa condición de xénero.
No século XX a presenza feminina vaise incorporando gradualmente ao proceso migratorio. Emigran nas primeiras etapas reclamadas polos maridos, pais ou irmáns, e pouco a pouco a marcha vaise individualizando polas súas propias circunstancias persoais. Funcionan as "cadeas migratorias" e o reagrupamento familiar; non hai que esquecer que a muller se quería emigrar tiña que contar co consentimento paterno ou do cónxuxe.
Unha vez nos países de acollida, as galegas, debido ao seu escaso nivel cultural e profesional, empregáronse nos niveis máis baixos da escala laboral: no servizo doméstico, nos postos menos cualificados das fábricas, na hostalaría, no comercio e nos negocios familiares.
Pero coa emigración tamén tiveron a oportunidade de lograr a súa independencia, formarse, criar e educar os seus fillos nunhas sociedades máis modernas e abertas. E convertéronse en transmisoras da cultura galega e do amor a súa terra para as novas xeracións de galegas e galegos da diáspora.

Ver historia

As iniciativas educativas da emigración galega

7. As iniciativas educativas da emigración galega

O forte sentimento de compromiso e solidariedade dos e das emigrantes galegas coa súa terra de orixe provocou un envío constante de remesas que tiveron grande importancia para a modernización de Galicia. Un dos destinos principais destas remesas foi o eido educativo. O ensino converteuse, así, nun vehículo rexenerador e nun resorte de transformación social.
A intervención escolar dos ausentes realizouse en dúas modalidades: os filántropos indianos, que fixeron achegas económicas en forma de doazóns ou herdanzas testamentarias, que abranguían dende pequenas cantidades para contribuíren ao fornecemento de escolas ata importantes legados para a construción e o mantemento de centros educativos. E as asociacións microterritoriais (de ámbito municipal, parroquial ou aldeá) que se foron creando en América con finalidade instrutiva e que custearon a implantación, dotación e financiamento das chamadas "escolas de americanos". A maioría destas sociedades fundaron escolas laicas, gratuítas, con programas de estudos modernos, inspirados nos países de acollida. As modalidades de intervención escolar foron variadas: dende a construción de edificios de nova feitura (nos que se primou a funcionalidade pedagóxica e a hixiene) ou o arrendamento de locais, ata o envío de doazóns para a mellora das infraestruturas ou de materiais escolares. Estas accións funcionaron como resorte para a expansión da rede educativa na Galicia rural e como axente modernizador das aldeas e parroquias.
As imaxes que se amosan son un pequeno exemplo das numerosas escolas creadas pola nosa emigración, moitas das cales continúan a ser "templos do saber", ben como centros de ensino, ben como bibliotecas, centros socioculturais ou casas de cultura. Para saber máis pódese consultar As escolas da emigración e o catálogo da exposición Luces de alén mar do Consello da Cultura Galega.

Ver historia

A cultura galega alén mar

8. A cultura galega alén mar

A necesidade de sobrevivir cunha personalidade propia fai precisa a reivindicación dunha identidade cultural galega fronte ao crisol de culturas asentadas en América.
A difusión e defensa da cultura galega, tanto en América como en Galicia, pasa a ser un obxectivo prioritario para moitas das entidades de emigrantes. O envío de remesas de cartos para homenaxear a grandes figuras da nosa literatura, da nosa música, mesmo para axudas puntuais en caso de necesidade ou para fomentar a creación e mantemento de institucións culturais en Galicia como a Real Academia Galega ou a Universidade galega, é de todos e todas coñecido. Tamén dende América se impulsan e apoian iniciativas de carácter galeguista como as Irmandades da Fala ou o Seminario de Estudos Galegos.
Danse a coñecer ou publícanse as obras literarias nacidas no Rexurdimento: Rosalía de Castro, Curros Enríquez, Eduardo Pondal pasan a ser símbolos da patria; e mesmo numerosas asociacións de emigrantes van tomar o seu nome como homenaxe. E, ao tempo, algunhas das figuras máis destacadas da nosa cultura, como Curros, Ramón Cabanillas, Roberto Blanco Torres, Antón Villar Ponte, Eduardo Blanco-Amor, Ramón Suárez Picallo, entre outros, viviron en primeira persoa o proceso migratorio, e será en América onde crean e publican a súa obra.
Tras a Guerra Civil, América, coa chegada do exilio, convértese no baluarte cultural galego. Mentres Galicia estaba reprimida polo réxime franquista, obrigada ao silencio, as manifestacións culturais en galego frutifican en América –revistas, xornais, audicións de radio, editoriais, compañías de teatro, exposicións de arte, cine...–, o que provoca un renacemento da nosa cultura a partir dos anos 50. Figuras como Luís Seoane, Rafael Dieste, Arturo Cuadrado, Lorenzo Varela, Manuel Meilán ou Lois Tobío vertebran a produción artística e cultural deses anos e inflúen nas novas xeracións.
Neste especial presentamos algunhas das iniciativas culturais que se fixeron dende América por e para a Galicia.

Ver historia

Novas realidades migratorias a América nos anos centrais do século XX

9. Novas realidades migratorias a América nos anos centrais do século XX

A crise económica de 1929 marca o punto final da emigración masiva cara a América. Tras a Guerra Civil e a pesar das medidas restritivas do réxime franquista, comezan de novo as saídas cara ao continente americano grazas á reactivación das cadeas e as redes migratorias existentes nos países tradicionais de acollida.
Isto obriga a que en 1946 o Goberno poña de novo en vigor a Lei de emigración de 1924. Nesta fase convive unha emigración de chamada xunto cunha emigración asistida e organizada en función das normas emanadas de organismos internacionais como o Comité Internacional para as Migracións Europeas (CIME) e as necesidades de man de obra dos países receptores, cos que se asinan convenios bilaterais.
Na década dos 50 e 60, catro países absorben a gran maioría dos e das emigrantes galegas cara a América: Arxentina, Uruguai, Brasil e Venezuela. Estes países vivían un momento de crecemento económico e de desenvolvemento industrial que demandaba obreiros cualificados e técnicos especializados, na construción e nas obras de infraestruturas, e traballadores agrícolas. Activouse así unha política selectiva que só permitía entrar nos países a todo aquel que fose reclamado ou levase un contrato de traballo. Numerosos familiares e veciños asentados alí envían cartas de chamada ou contratos laborais, facilitando, deste xeito, todo o proceso burocrático para poder emigrar. Nestas décadas, aínda que continúa o predominio da emigración masculina, hai un aumento considerable da feminina, resultado da política de reagrupación familiar.
Cómpre destacar a importancia de Venezuela como un novo destino a causa do seu rápido crecemento económico, baseado na explotación e exportación das súas grandes reservas petrolíferas, que estimulou a expansión doutras actividades industriais, a construción de infraestruturas e o desenvolvemento do sector servizos.
Nos anos finais deste período aparecen novos destinos en Europa (Alemaña, Francia, Suíza ou Inglaterra), que acabarán por convertese nunha nova realidade migratoria para os galegos e galegas, pero este proceso será analizado noutro especial.

Ver historia

O exilio galego

10. O exilio galego

Nos primeiros días da Guerra Civil, Galicia queda baixo o control dos sublevados. A represión foi durísima e o exilio converteuse na única saída para miles de galegos e galegas que padeceron persecución e cárcere. Fuxiron a Portugal ou a Francia, incluso cara a algúns países africanos como Tunes. Alí, salvo un pequeno grupo que encontrou acubillo, buscaron outros lugares que os acollesen.
En América atopáronse cun amplo conxunto de redes sociais orixinadas e consolidadas pola emigración anterior a 1936. Aínda que as políticas inmigratorias dos países non eran favorables á chegada dos exiliados (agás o caso de México), estas redes puideron facilitar os procesos de desprazamento e a súa inserción socioeconómica e cultural.
Os exiliados cunha cualificación intelectual e técnica superior puxéronse ao servizo dos países de acollida, traballando nas súas universidades e no desenvolvemento de sectores clave da economía, como o industrial, enerxético, manufactureiro ou mecánico. Isto sen contar cos centenares de artistas, escritores ou pintores que ingresaron no mundo académico e cultural, sobre todo en México, Arxentina, Uruguai e Estados Unidos.
A influencia de intelectuais galegos asentados en Arxentina, como Luís Seoane, Eduardo Blanco-Amor, Lorenzo Varela e Rafael Dieste, entre outros, converteu Bos Aires no principal referente da nosa cultura nos anos 40 e 50; o mesmo pasou en Uruguai con Lois Tobío e Manuel Meilán, en México con Florencio Delgado Gurriarán, Carlos Velo e Luís Soto ou en Estados Unidos con Emilio González López, José Rubia Barcia e José Otero Espasandín, por citar algúns dos casos máis coñecidos. Pero tampouco debemos esquecer a presenza dos exiliados e exiliadas anónimas que se dedicaron a refacer a súa vida e a garantir a súa supervivencia material.
O Consello da Cultura Galega organizou no ano 2001 un congreso para difundir o legado destes homes e mulleres e publicou un dicionario biobibliográfico que recolle as biografías dos exiliados e exiliadas máis recoñecidas pero tamén dos anónimos e as actas das xornadas.
Este especial é unha pequena mostra dos documentos e fotografías que o Arquivo da Emigración Galega conserva nos seus fondos para poñer en valor a súa memoria.

Ver historia

No centenario da Federación de Sociedades Galegas da República Arxentina

11. No centenario da Federación de Sociedades Galegas da República Arxentina

En setembro de 1921, hai agora cen anos, fundouse en Bos Aires a Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales, por iniciativa de varios dirixentes da colectividade galega (Antón Alonso Ríos, Manuel San Luis, Enrique Rodal e Joaquín Folgar Lema), nunha reunión para loitar contra o caciquismo. Xa dende as primeiras xuntanzas para a súa constitución prevaleceu o ideario socialista e agrarista dos seus promotores e o compromiso a prol dos sectores sociais galegos máis desfavorecidos.
O 24 de setembro realizouse un congreso constituínte no que se integraron doce das numerosas sociedades parroquiais e comarcais que existían en Arxentina. O 30 de outubro aprobaron a súa primeira Carta orgánica cunha declaración de principios, baseados en textos do Partido Socialista Argentino. En 1927 estaban federadas 40 sociedades, con 5000 socios.
Co tempo xurdiron diverxencias ideolóxicas entre dous sectores da Federación, o que levou en 1929 á súa separación en dúas entidades: a Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales, de ideario agrarista e galeguista, e a Federación de Sociedades Gallegas de Buenos Aires, de orientación socialista. A Guerra Civil española provocou a súa reunificación; a nova institución (Federación de Sociedades Gallegas de la República Argentina (FSG) reunía 40 asociacións con máis de 10.000 afiliados. En xaneiro de 1937 creou unha organización propia de axuda e apoio á República española: a Agrupación Gallega de Ayuda al Frente Popular Español, que impulsou un importante movemento de solidariedade e axuda económica á república e aos refuxiados.
A Federación funcionou como un organismo político que traballaba por e para Galicia, sen esquecer os aspectos relacionados coa integración social dos emigrantes. Xa no século XXI, centra a súa actividade cultural na creación do Museo da Emigración Galega (MEGA) como museo, biblioteca e centro de investigación e difusión da emigración galega en Arxentina.
Para conmemorar o seu centenario, o Arquivo da Emigración Galega publica este especial, amosando parte da documentación e do arquivo fotográfico dos seus fondos, para recoñecer e difundir o seu labor de compromiso na defensa dos galegos de aquí e de acolá.

Ver historia

A emigración galega a Europa

12. A emigración galega a Europa

A partir de 1959, en Galicia produciuse unha inversión de correntes migratorias, ao abandonarse paulatinamente o tradicional desprazamento de poboación cara ao continente americano. Diríxese maioritariamente cara a aqueles países europeos que se atopaban en pleno desenvolvemento industrial e tecnolóxico e que precisaban man de obra estranxeira. Mentres que noutras zonas de España o corte do fluxo migratorio cara a América foi máis radical, o caso galego presentou un período en que se producían correntes simultáneas cara aos dous continentes. Os destinos elixidos foron principalmente Alemaña, Suíza, Francia e Holanda, seguidos do Reino Unido e Bélxica. A procedencia dependía do ano pero en xeral, Ourense foi a provincia protagonista dos fluxos cara a Europa. Entre 1959 e 1973, preto de dous millóns de españois emigraron cara a Europa. As estatísticas utilizadas na maioría dos estudos proveñen do Instituto Español de Emigración (IEE). Estas, loxicamente, non se axustan á realidade de xeito estrito pois habería que atender á emigración non asistida.
A nivel xeral fálase dunha emigración masculina pero a tendencia era variable dependendo do destino, ano e maneira de entrar en cada país receptor. Moitas mulleres galegas incorporáronse á corrente migratoria clandestina e integráronse en nichos de traballo nos que a súa man de obra cobraba un papel dominante. Homes e mulleres desenvolveron a súa actividade produtiva nos sectores secundario e terciario maioritariamente. Non todos os países seguían dinámicas idénticas en canto á acollida, contratación, dereitos laborais ou protección socio-sanitaria.
A integración dos e das emigrantes nos destinos europeos estaba suxeita ás dificultades derivadas das diferenzas culturais, como por exemplo o idioma. Ademais, incluso a distribución espacial e características das vivendas dos traballadores estranxeiros impedían dalgún modo a interacción social coa sociedade de acollida e, mesmo, a propia reagrupación familiar. O grao de integración nas novas sociedades foi relativo, agás os que non chegaron a retornar ou formaron parellas mixtas. Ás veces a liña que separaba as relacións sociais no traballo era moi difusa, xa que se trababa de compañeiros, amigos e mesmo veciños á vez, polo que compartían espazos comúns tanto no ámbito público coma no privado. O tempo de ocio en numerosas ocasións era cambiado por horas extraordinarias de traballo, co fin de incrementar os aforros no menor tempo posible.
A partir de 1973 o mercado de traballo dos principais países de acollida quedou afectado pola crise do petróleo e a conseguinte desaceleración económica. A man de obra estranxeira viu minguadas as posibilidades de traballar e, inclusive, afrontou a rescisión de contratos laborais antes do tempo previsto. A pesar de todo, tras o retorno de protagonistas da emigración exterior continental dos anos 60, non se chegou a romper por completo o vínculo inherente ao propio proceso migratorio. Boa proba diso son os movementos migratorios que se están a producir na actualidade. Moitos dos descendentes dos que foron pioneiros repiten hoxe os mesmos destinos, pero cunha formación académica superior, que lles permite desenvolver traballos máis cualificados.
Neste especial pretendemos ofrecer unha visión xeral do que era a vida cotiá dos emigrantes galegos durante os anos 60 e 70 nos destinos continentais de maior prevalencia.

Ver historia

Outros destinos da emigración galega

13. Outros destinos da emigración galega

Cando escoitamos falar da emigración galega sempre pensamos nos destinos tradicionais como: Arxentina, Cuba, Brasil, Venezuela ou Uruguai e, no caso de Europa: Suíza, Alemaña, Reino Unido ou Francia. Pero como hai galegos e galegas ata “na lúa” parafraseando a coñecida canción, este especial vai dedicado a eses países de acollida nos que, se ben a presenza dos galegos non destacou a nivel cuantitativo, si o fixo pola importancia cualitativa adquirida en determinados sectores produtivos da súa economía.
A chegada de emigrantes galegos a países americanos sen tradición migratoria vén dada por diversos motivos, entre os que se atopa a existencia de cadeas migratorias durmidas. Xa a finais do século XIX e principios do XX, en varios destes países viviu unha pequena colectividade galega que conseguiu un certo éxito social e económico, pero que por circunstancias políticas ou económicas, mesmo climáticas e sanitarias, non chegou a constituírse nun foco de atracción para a nosa emigración. Esas cadeas, nun novo contexto, foron reactivadas por circunstancias puntuais como a necesidade de man de obra en determinados sectores produtivos en auxe.
Así, podemos destacar a emigración galega a Panamá, país que xa a comezos do século XX contou con traballadores galegos para as obras de construción da súa canle, onde deixaron unha pegada transcendental que marcou o seu protagonismo dentro do grupo de man de obra europea. Nos anos 50 e 60, o Istmo volveu ser considerado como un destino atractivo, para os galegos e galegas que na súa maioría procedían da comarca do Carballiño e de Forcarei ou da Estrada, entre outros lugares. Chegaron a ese país nun momento de auxe auspiciado pola influencia estadounidense reflectida na súa economía e na xestión desa gran vía de comunicación interoceánica. Outro caso singular foi o dos e das veciñas da Costa da Morte, que neses mesmos anos emigraron cara á costa peruana. O reagrupamento familiar foi unha vía de consolidación e integración da colectividade nestes países.
A emigración asistida por parte do Goberno español das décadas dos 50 e 60 tamén levou a que moitas galegas e galegos optasen por probar fortuna en países descoñecidos para eles, cunha lingua e unha cultura totalmente alleas, como é o caso de Canadá ou Australia.
Neste especial o AEG amosa fotografías e documentos que moi amablemente foron cedidos por algúns dos seus protagonistas.

Ver historia

Galicia onde todo retorna

14. Galicia onde todo retorna

O feito migratorio en Galicia é un elemento inherente á súa identidade cultural. Sería imposible entender a actualidade contemporánea da nosa comunidade sen ter presente este fenómeno. Se atendemos ás cifras oficiais ‒sen ter en conta a emigración clandestina–, cabe lembrar que entre 1810 e 1970 se estimou unha partida cara ao exterior de 2.250.000 emigrantes, que colleron distintos rumbos co fin de probar sorte e construír futuro. Coa crise do petróleo, a partir de 1973, a emigración masiva chegou á súa fin e deu paso á chamada emigración de retorno, tanto desde os principais receptores do continente americano como desde os países europeos que brindaron oportunidades de superación a milleiros de galegas e galegos.
Neste especial tócanos atender ao que nun principio parecía a última etapa dun proceso pechado, pero o certo é que, unha vez iniciado o ciclo, nunca conclúe por completo. Experiencias e afectos nacidos na emigración son transferidos dunha xeración a outra para continuar impregnando a identidade desa “Galicia Exterior” que se leva dentro, aínda que o retorno sexa un feito que forme xa parte do noso pasado.
Non debemos esquecer que retornar significa emigrar de novo aínda que, ás veces, os propios emigrantes non teñan plena conciencia diso. Unha gran maioría non ten dúbida da súa decisión de regresar á terra, incluso antes de emprender a súa aventura migratoria. Canto máis duradeira sexa a estancia no país de destino, máis se complica o retorno, por moi desexado que este sexa. Moitas persoas marcharon soas e voltan con toda unha familia formada no estranxeiro. Os seus fillos e netos, nacidos na sociedade de acollida, chegan a Galicia cheos de ilusión, en idades ás veces complicadas e cunha identidade híbrida.
O proceso de retorno parece menos duro que cando os e as emigrantes partiron cara a países descoñecidos por primeira vez, pero non sempre é así. Cando saíron de Galicia eran mozos e mozas cunha capacidade de adaptación social máis flexible. Cando volven, en moitos casos, xa non son tan novos e chegan con costumes adquiridos doutra cultura, outro clima, outros olores, sabores e sons. A natural comparativa en situacións cotiás entre "alá" e "aquí" faise unha constante que dura bastante tempo, o que non quere dicir que o desexo de regresar ao que consideran “o seu lugar” se desvaneza, pois a morriña é un sentimento que sempre prevalece.

Ver historia

150º Aniversario da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia

15. 150º Aniversario da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia

Neste ano celébrase o 150 aniversario fundacional da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia da Habana. O Consello da Cultura Galega, con este especial, quere conmemorar esta efeméride coa difusión de parte dos fondos documentais da sociedade que se conservan no AEG e poñer en valor o seu legado a prol da colectividade galega asentada en Cuba.
A creación desta lonxeva entidade respondeu a unha crecente demanda e necesidade dos integrantes da colonia galega na illa, cada vez máis numerosa no último terzo do século XIX, que reclamaban unha solución para os milleiros de emigrantes que, por problemas de saúde ou de falta de traballo e recursos económicos, se vían abocados á indixencia e ao desamparo. Para evitar que se convertesen nun problema de orde pública ou que quedasen no máis completo abandono, un pequeno grupo de emigrantes de gran renome no sector das finanzas, o comercio ou a empresa, secundados por numerosos compatriotas solidarios, decidiu agruparse e crear unha sociedade benéfica seguindo o exemplo da colectividade catalá, que en 1840 creara a Sociedad de Beneficencia Catalana.
Así, o 31 de decembro de 1871 fundouse a Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia (en diante SBNG). No seu primeiro regulamento definíase como unha institución benéfica, caritativa, protectora e asistencial, con tres prioridades básicas: socorrer con doazóns mensuais os paisanos galegos desvalidos e que estaban sen traballo, facilitarlles asistencia sanitaria en caso de enfermidade e asumir a repatriación para os que tivesen que retornar. Co paso do tempo as súas actividades iranse ampliando no campo cultural e de axuda mutua, sendo moi importante a construción dun gran panteón no cemiterio Colón da capital cubana, onde descansan miles de socios da entidade.
Os fundadores pretendían tamén dignificar o papel dos galegos e galegas na illa ante os cubanos e os emigrantes doutras nacionalidades. Comezan, así, a reivindicar a cultura galega como algo distintivo, organizando festivais de música, conferencias e homenaxes a grandes escritoras como Rosalía de Castro, Virginia Felicia Aubert ou Juana Mª de Vega, ás que nomearon como socias de honra da sociedade. Anualmente, cada 25 de xullo, celebraban a festividade do Día de Galicia cunha gran festa e un desfile polas rúas habaneiras.
Ao longo do século XX o prestixio da entidade mantívose na colectividade. A SBNG estivo moi vinculada ao Centro Galego da Habana, en cuxo palacio dende 1922 pasou a ocupar un despacho, onde aínda hoxe atende, na medida das súas posibilidades, as necesidades dos e das socias. As circunstancias tras a revolución cubana cambiaron e os seus bens foron expropiados, pero a entidade permaneceu activa, conservando e xestionando o panteón social e mantendo a chama de Galicia nas súas actividades.

Ver historia

O navío Santa Maria e a <cite>Operación Dulcinea</cite>

16. O navío Santa Maria e a Operación Dulcinea

O navío de pasaxeiros Santa Maria foi o transatlántico portugués máis soado a nivel internacional do século XX. Pertenceu á frota de buques da Companhia Colonial de Navegação (CCN). Este paquebote de luxo foi construído en Bélxica en 1953 e transportou pasaxeiros durante vinte anos, a maioría deles eran emigrantes galegos, españois e portugueses. Realizaba a ruta regular entre Europa e América do Sur, con escala tamén na costa de Florida (EUA). As súas características técnicas e servizos especiais —semellantes ás do seu homólogo, o buque Vera Cruz— non foron as que fixeron que tivese tanto alcance mediático. Malia o prestixio que tiña, sendo o único navío de pasaxeiros portugués que mantiña unha liña de conexión regular entre Portugal e os Estados Unidos, o seu verdadeiro protagonismo obedece a unha acción armada desenvolvida a bordo no mar Caribe na mañanciña do 22 de xaneiro de 1961, bautizada como Operación Dulcinea. Esa acción armada, que derivou no secuestro do Santa Maria, foi cometida por un grupo de activistas políticos galegos e portugueses, fundadores da agrupación denominada DRIL (Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación / Direção Revolucionària Ibérica de Libertação). Este movemento pretendía crear unha corrente de opinión pública internacional contraria aos réximes ditatoriais vixentes nos dous Estados ibéricos, o salazarista e o franquista. Tentaba desencadear un fenómeno de converxencia política e apoio capaz de derrubar ambas as dúas ditaduras. Ao mesmo tempo, procuraba a liberación dos territorios colonizados por España e Portugal no continente africano. Na captura do buque participaron 24 membros do DRIL. A operación estivo principalmente encabezada polo excapitán portugués Henrique Galvão e dous galegos: Xosé Velo Mosquera, que foi quen concibiu gran parte desta, e o excomandante da Mariña de guerra da República española Xosé Fernández Vázquez, máis coñecido como comandante Soutomaior.

Ver historia

Memoria e voces femininas da diáspora galega

17. Memoria e voces femininas da diáspora galega

O pasado día 8 de marzo celebrouse, un ano máis, o Día Internacional da Muller. Aínda hoxe, en pleno século XXI, é preciso continuar coa loita polos dereitos da muller. No mundo actual, tan convulso, continúan, desde os países máis desfavorecidos, os desprazamentos de homes e mulleres para sobrevivir ou en busca dunha vida mellor. Neste especial, o Arquivo da Emigración Galega (AEG) quere dar a coñecer a experiencia migratoria das galegas que no pasado século protagonizaron a diáspora cara a outros países.
Elas emigraron, ben xunto cos seus pais, homes ou fillos, ou ben soas, na busca de novas oportunidades laborais, económicas e de liberdade. En América e nos países europeos industrializados traballaron, formáronse e integráronse nunhas sociedades que lles ofrecían máis posibilidades de acadar os seus soños. Nun proceso tan longo no tempo e tan espallado no espazo, a súa situación foi dispar, pero amosaron o seu pulo e loita para mellorar a súa situación, reunir uns aforros, formar unha familia, educar os seus fillos..., sen esquecer a súa terra natal e os que aquí quedaron. Sempre co pensamento posto nun retorno a Galicia que en moitas ocasións non lograron.
Hoxe toca darlles visibilidade a algunhas desas protagonistas que no seu tempo acadaron sona pola súa traxectoria vital e profesional, pero que non son suficientemente recoñecidas. Son galegas –nacidas en Galicia ou na emigración– que, por amor a terra, defenderon a nosa cultura e identidade fóra das nosas fronteiras e llelas transmitiron ás novas xeracións. Foron escritoras, xornalistas, artistas, educadoras, científicas... ou esposas e compañeiras de vida de intelectuais e políticos galegos que destacaron grazas ao seu apoio.
Con elas homenaxeamos a todas as mulleres galegas emigrantes ou exiliadas. Recuperar a súa memoria e difundila na nosa sociedade é unha das tarefas do AEG. A quen lle interese coñecer máis información sobre elas ou sobre outras moitas mulleres salientables pode consultar na web do CCG o Álbum de Galicia.

Ver historia

O indiano José García Barbón e a súa acción filantrópica

18. O indiano José García Barbón e a súa acción filantrópica

Galicia débelles moito a aqueles ilustres filántropos que un día marcharon cara a América. Cun futuro ás veces incerto, lograron saír á boia fóra da súa terra natal e desenvolveron todas as potencialidades e talentos persoais. O feito de facer grandes fortunas era un signo de éxito, pero máis aínda o de compartir inxentes cantidades do seu capital coa comunidade de procedencia. Un dos exemplos máis salientables de acción filantrópica en Galicia foi o representado por José García Barbón y Sola. Era un verinés nacido o 30 de marzo de 1831, na parroquia de Santa María a Maior. Dos seus pais, Victorio e Manuela, pouco se sabe. Ao parecer o pai era un comerciante asturiano asentado en Verín e a súa nai unha traballadora do establecemento.
Coma tantos rapaces da época, José García Barbón emigra sendo apenas un adolescente. A illa de Cuba sería o seu destino, alí desembarca en 1844 con tan só 13 anos de idade. A súa figura non se pode entender se non se fai referencia ao papel representado polo seu tío Luciano, responsable en boa medida do que sería un futuro florecente durante a súa etapa migratoria na Habana. Luciano García Barbón foi quen reclamou ao seu sobriño José. Na Habana brindoulle o apoio que precisaba para desenvolver unha carreira que estaría chea de éxitos financeiros. A súa traxectoria empresarial conseguiu alcanzar un ritmo vertixinoso, pero iso non lle impedía sacar tempo para ocuparse dos asuntos da colectividade galega na illa. Participou, así, na primeira comisión directiva da Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia (1872) e foi socio impulsor da fundación do Centro Galego da Habana. Os historiadores relatan que obtivo notable recoñecemento na organización masónica cubana. Sempre estaba pendente dos máis necesitados e axudaba aos paisanos e paisanas que atravesaban crúas e penosas situacións.
En 1884 retorna a Verín, con 53 anos cumpridos e moitas gañas de continuar co seu labor social intenso e altruísta, a favor da súa comunidade de orixe. Unha proba diso atopámola na construción do Colexio San José de Verín, a reconstrución da igrexa parroquial, do santuario dos Remedios e moitas máis obras benéficas.
Trasladouse a Vigo en 1894, xunto á súa irmá Carlota, viúva e con catro fillos. Debido a que José García Barbón rexeitaba todo alarde de publicidade, houbo numerosas actos benéficos que pasaron desapercibidos. A Cocina Económica, a Casa de Caridad, o Hospital Elduayen, asilos e numerosos particulares debíanlle gratitude pola protección prestada.
As obras máis salientables levadas a cabo na cidade olívica foron a construción da Escola de Artes e Oficios, xunto á adquisición e recuperación do Teatro Rosalía de Castro. Tamén regalou o terreo para a construción do Asilo del Niño Jesús e contribuíu para edificar as Escuelas Salesianas del Arenal.
Foi un home de negocios ata que a morte o sorprendeu. O afamado Hotel Balneario de Cabreiroá e as augas do mesmo nome, internacionalmente recoñecidas, foron froito da súa creación, xunto á empresa de ómnibus e a Electra de Verín. José García Barbón faleceu o 7 de marzo de 1909 e deixou un legado que hoxe perdura e que debemos trasladar ás novas xeracións.

Ver historia

A literatura galega da posguerra en Ámerica

19. A literatura galega da posguerra en Ámerica

Este ano o Día das Letras Galegas está dedicado ao poeta valdeorrés Florencio Delgado Gurriarán. A súa condición de galeguista e de exiliado en México foi determinante na súa obra. Coma el, moitos e moitas galegas, escritores, xornalistas, poetas, mestres, artistas... tiveron que fuxir da represión durante a Guerra Civil e tras a derrota da República. Como homenaxe a todos eles, este especial mostra algunhas das obras máis destacadas da nosa literatura creada e/ou editada no continente americano.
Na posguerra a literatura galega mantívose vixente grazas á colectividade emigrada e aos intelectuais exiliados que conseguiron acubillo alén mar. Bos Aires converteuse no principal centro da actividade editorial en galego e as e os escritores e poetas galegos alí asentados difundiron as súas ideas de loita a prol da defensa dos ideais republicanos e galeguistas nas revistas e libros que se publicaban. Un dos seus referentes foi Luís Seoane, que destacou pola súa actividade emprendedora na creación de editoriais e na publicación de varias revistas como Galicia Emigrante. Traballou, xunto con outros exiliados como Arturo Cuadrado, Lorenzo Varela, Rafael Dieste, José Otero Espasandín, Xosé Núñez Búa, Elpidio Villaverde, Antón Alonso Ríos ou Ramón Suárez Picallo, na defensa e afirmación da identidade cultural galega. Contaron co apoio da colectividade emigrada como Ramón Rey Baltar, Eduardo Blanco-Amor, Emilio Pita, Manoel D. Varela Buxán, Antón Zapata, Avelino Díaz e tantos outros, que contribuíron nesta tarefa coas súas obras e o seu compromiso. Tamén hai que destacar a grande influencia que tiveron Castelao e a súa obra como símbolo e guieiro do galeguismo tras a guerra.
Outro foco cultural galego de relevo deuse en México, arredor da Irmandade Galeguista e o grupo Saudade, que editou a revista homónima. Destacaron polo seu labor cultural os poetas Florencio Delgado Gurriarán, Ramón Cabanillas e Luís Soto, que crearon, xunto co xornalista Ramiro Illa Couto, a revista Vieiros. En Montevideo instaláronse intelectuais de gran valía como Lois Tobío, Miguel Vázquez Valiño, Pedro Couceiro, Arturo Carril ou Eduardo Dieste, moitos deles participaron no Padroado da Cultura Galega, que realizou un destacado labor editorial. En Caracas pódese citar a Xosé Velo, Silvio Santiago ou Celso Emilio Ferreiro; na Habana, a Xerardo Álvarez Gallego ou Fuco Gómez, e nos Estados Unidos, a Ernesto Guerra da Cal, Ramón Martínez López, José Rubia Barcia e Emilio González López, por citar algúns dos máis coñecidos.
Co paso dos anos as relacións entre a Galicia do exterior e o grupo de intelectuais do chamado “exilio interior” vanse facendo máis estreitas e fluídas. Aínda que con diferenzas ideolóxicas, primou o interese na defensa da nosa cultura e a amizade de moitos deles. En América publicábanse obras en galego que estaban prohibidas ou censuradas aquí; dende alí chegaban remesas que impulsaban iniciativas culturais e publicacións de revistas e obras literarias.

Ver historia

O indiano Pedro Murias e o seu legado na Devesa

20. O indiano Pedro Murias e o seu legado na Devesa

Na serie de especiais de Historias de ida e volta que vimos desenvolvendo desde o Arquivo da Emigración Galega (AEG), presentamos a continuación a vixésima entrega, dedicada á figura de Pedro Murias, emigrante destacado pola súa acción filantrópica no eido educativo, que repercutiu directamente sobre a súa comunidade de orixe e que segue vixente no tempo.
Fillo do matrimonio formado por Xoán e Casimira, Pedro Murias y Rodríguez naceu o 20 de maio de 1840, na parroquia da Devesa, concello de Ribadeo (Lugo). Coma tantos outros galegos, emigrou a América con tan só 16 anos de idade. Cuba sería o destino elixido, no que lle esperaba un futuro próspero e florecente. Alí descubriu un mundo cheo de posibilidades, que lle permitiron desenvolver o seu talento como home de negocios, e mesmo chegou a ser unha figura distinguida no sector da industria do tabaco, un dos motores máis importantes da economía da illa. Se atendemos aos seus inicios, vemos que foron comúns ao resto dos emigrantes galegos procedentes de familias humildes, que seguían os pasos dalgúns familiares predecesores na aventura migratoria.
A súa vida, coma un lenzo en branco, foise enchendo de coñecementos e experiencias que nada tiñan que ver coas anteriormente vividas no seu lugar de orixe. Na Habana iniciouse no mundo tabaqueiro como aprendiz de oficio nos “chinchales” ‒talleres artesáns con poucos operarios‒, ata se converter nun experto torcedor de tabaco. Durante os anos oitenta do século XIX, na capital había máis de cen establecementos comerciais de tabaco e cigarros, con marcas acreditadas a nivel internacional. Pedro Murias chegou a ser fabricante e propietario de varias desas marcas, que formarían parte da gran manufactura de exportación por excelencia (La Meridiana, La Devesa, Pedro Murias etc.). Ademais de ser propietario de grandes extensións de terra dedicadas ao cultivo de tabaco, minas de ferro e cría de gando, Pedro Murias diversificou os seus investimentos en diferentes sectores como, por exemplo, o transporte marítimo costeiro, o ferrocarril, inmobiliario, fabricación de cervexa e xeo, prensa e actividades financeiras vinculadas cos seguros e a banca.
A figura de Pedro Murias non só destacou por formar parte da elite empresarial da illa de Cuba, senón tamén polo legado deixado na súa terra. Destinou parte da súa riqueza á creación dun centro de ensino pioneiro, co claro obxectivo de achegar o adianto agrícola a toda a comunidade. Trátase dunha escola que levaría o seu nome, Escola Agrícola Pedro Murias. A parte do seu capital hereditario destinada á construción da dita escola consta, con todo detalle, no testamento pechado outorgado con data do 22 de maio de 1892. Este adiñeirado benfeitor devesán faleceu na Habana o 9 de novembro de 1906, solteiro e sen descendencia directa.

Ver historia

100º Aniversario  da ABC del Partido de Corcubión

21. 100º Aniversario da ABC del Partido de Corcubión

O 26 de agosto de 1922 un grupo de emigrantes naturais dos concellos do partido xudicial de Corcubión que residían en Bos Aires reuníronse para constituír unha asociación con fins agraristas e instrutivos. Liderados por Antonio Díaz Novo, Manuel Areas Blanco, Ricardo Montero, Benigno Vieites, Domingo Traba, José Quintáns Pazos e Casto M. Insua, entre outros, fundaron a Sociedad Agraria y Cultural Hijos del Partido de Corcubión. A importante colectividade integrada polos e polas emigrantes de Corcubión, Cee, Fisterra, Vimianzo, Muxía, Dumbría, Camariñas e Zas acudiu á chamada dos fundadores e asociouse en gran número á nova entidade, que chegou a contar con máis de 5000 socios na década dos 50, o que nos dá conta da súa importancia no ámbito da colectividade galega en Arxentina.
A defensa e a loita pola modernización da terra que os vira nacer e que tiveran que abandonar en busca de oportunidades foron sempre parte das súas prioridades. A súa unión serviu tamén para acadar protección e apoio mutuo ante as vicisitudes que se lles presentaron no país de acollida: a partir dos anos 30, os socios gozaron de servizos gratuítos de asesoramento legal, asistencia médica e farmacia ou socorros económicos puntuais para os máis desfavorecidos. Sobre todo destaca a súa contribución á educación dos nenos e nenas da comarca, algo esencial para o seu porvir laboral e económico. Na asemblea de socios de xuño de 1929 apróbase un ambicioso plan para construír nove centros escolares, un en cada concello do distrito e o noveno en Bos Aires. Sobre este tema pódese consultar a web As escolas da emigración, que o Consello da Cultura Galega publicou hai uns anos. A ABC chegou a inaugurar catro escolas, pero o seu proxecto educativo freouse polo estalido da Guerra Civil.
Nas páxinas do seu voceiro social, a revista Alborada, creada en 1925 e que hoxe continúa a publicarse, temos ampla información das actividades culturais, benéficas e recreativas levadas a cabo ao longo deste século de existencia.
Na actualidade o seu presidente, Carlos O. Ameijeiras Miñones, continúa co labor dos seus predecesores no cargo e visita a miúdo a terra dos seus antepasados para difundir a memoria histórica da asociación. Na conmemoración do seu centenario, o Consello da Cultura Galega publica este especial para manifestar o seu recoñecemento e parabéns a todos e todas as socias desta lonxeva institución por todo canto ben fixeron pola súa terra e desexarlles unha próspera andaina no futuro.

Ver historia

Galegos na canle de Panamá, os mellores europeos da <i>Silver Roll</i> (1904-1914)

22. Galegos na canle de Panamá, os mellores europeos da Silver Roll (1904-1914)

Durante o primeiro terzo do século XX no mapa da emigración galega figuraban países como Arxentina, Cuba, Uruguai ou Brasil, pois eran os que recibían os maiores continxentes de man de obra procedente de Galicia. Panamá non estaba na lista de destinos prioritarios para a diáspora galega. Non obstante, a principios de século converteríase nun foco de atracción temporal para un número bastante significativo de galegos; a maioría eran homes cun perfil determinado que, sen apenas decatarse, serían grandes protagonistas na historia que abordamos neste especial. O motivo que os levou a iniciar a aventura migratoria cara ao istmo foi participar nas obras de construción dunha canle que uniría dous grandes océanos, o Atlántico e o Pacífico: a canle de Panamá. A súa participación tivo lugar unha vez que Estados Unidos tomou o control da franxa ístmica destinada á execución das obras. Este feito foi propiciado a raíz do abandono e a venda deste ambicioso proxecto por parte da compañía francesa Compagnie Universelle du Canal Interocéanique (1881-1894). As obras foran iniciadas baixo a presidencia do francés Ferdinand de Lesseps, quen anteriormente dirixira a construción da canle de Suez. Os medios técnicos e os esforzos económicos non foron efectivos e derivaron no xurdimento da coñecida como Compañía Nueva del Canal de Panamá, o 21 de outubro de 1894. Porén, varios factores, como unha mala organización financeira e do traballo, o pouco ou nulo coñecemento sobre as enfermidades tropicais reinantes na franxa ístmica e un enfoque técnico desacertado do propio proxecto, derivaron nun fracaso irreversible. Este feito propiciou a intervención de Estados Unidos en 1898, co fin de chegar a liderar o seu propio proxecto, tras as accións intervencionistas para que Panamá acadase a independencia de Colombia, lograda en 1903.
Esa serie de acontecementos produciu un xiro substancial que estimulou a emigración galega a Panamá, fenómeno que non foi casualidade. A boa sona acompañaba os galegos, froito do fantástico rendemento que amosaron nas obras do ferrocarril da illa de Cuba. Este último feito sería un dos desencadeantes de toda esta historia. Para comprender as razóns polas que os homes galegos foron tan buscados e valorados cabe destacar a figura clave de John F. Stevens, o enxeñeiro xefe que se encargou de sacar adiante o proxecto entre 1905 e 1907 e do que falaremos máis adiante.
As estatísticas oficiais da Isthmian Canal Commission (ICC, Comisión da Canle Ístmica), no seu Informe para o ano fiscal finalizado o 30 de xuño de 1914, dan a cifra de 8798 españois, maioritariamente galegos, dun total de 45 107 homes importados pola compañía norteamericana. Esta cifra podería ser superior se temos en conta a emigración espontánea, non “inducida”, chegada incluso clandestinamente ás obras para a súa posterior contratación.
Nesta entrega nº 22 de Historias de ida e volta queremos facer unha pequena homenaxe a eses miles de galegos que traballaron arduamente e que ocuparon o primeiro posto en rendemento e volume dentro do grupo de obreiros europeos contratados pola ICC. A continuación presentamos algunhas imaxes e documentos que axudan a dilucidar, a grandes trazos, a contribución da man de obra galega nesta magna obra de enxeñaría civil.

Ver historia

Ares en Cuba: unha emigración mariñeira

23. Ares en Cuba: unha emigración mariñeira

Este novo especial vai dedicado a difundir a corrente migración dos pescadores e mariñeiros da ría de Ares asentados na illa de Cuba desde mediados do século XIX. Os veciños de Redes, de Caamouco, da mesma vila de Ares e tamén de Mugardos, Narón, Miño… dominaron neste tempo o sector da pesca na badía da Habana e mesmo no golfo de México, traballando na frota pesqueira e no transporte de mercadorías e pasaxeiros, nos estaleiros ou en empresas subsidiarias do naval. Todos eles viviron e prosperaron co seu duro traballo no mar; os de maior éxito chegaron a ser propietarios de barcos ou a fundar empresas como a Compañía Cubana de Pesca y Navegación, S. A., que chegou a ser unha das máis importantes do sector na primeira metade do século XX.
As cadeas migratorias foron o principal factor que posibilitou a emigración masiva dos naturais da comarca de Ferrol á illa. Funcionaron ademais como un mecanismo de inserción laboral que confluíu na construción de «economías étnicas», caracterizadas pola adscrición maioritaria dos traballadores dunha comarca ou dun concello a uns oficios ou negocios específicos que controlaron na economía cubana ata o triunfo da Revolución. Os emigrantes aresáns, unha vez instalados no país, grazas á chamada e apoio dos seus veciños e familiares, e convertidos xa en propietarios de barcos ou dun pequeno negocio, reclaman pola súa vez outros familiares e coñecidos, aos que axudan a instalarse e conseguir traballo. Así vemos como se repiten os apelidos Casteleiro, Vizoso, Bello, Amado, Cancela, Prego, Ríos, López, Martínez, Blanco, Naveiras, Deus, Veiga…
Estes homes, emigrados moi novos pero coñecedores xa das artes de pesca na súa terra natal, comezan a traballar para os seus paisanos nos viveiros que faenaban na badía habaneira e nas costas de Iucatán, Campeche ou Florida; instálanse no barrio habaneiro de Casa Blanca, no que chegou a existir un enclave de barracas chamado «O Peixiño», cuxo nome evoca a colonia galega que alí vivía. Aínda que a pesca foi o sector maioritario, tamén destacaron no comercio, na hostalería e na explotación do carbón.
Estes emigrantes, con maior ou menor éxito, non esqueceron as necesidades da súa terra. Foron pioneiros na creación de asociacións de ámbito local en Cuba, coa fundación en 1904 da Alianza Aresana de Instrucción, que tiña como obxectivo principal fundar escolas no seu concello de orixe e contribuír ás necesidades dos seus paisanos. Pódense ver algúns dos seus logros na web As Escolas da Emigración do Consello da Cultura Galega.
A súa memoria tamén a percibimos nas rúas das vilas e aldeas da comarca nas casas indianas construídas polos emigrantes retornados, algunhas das cales podemos admirar no especial do CCG Ares Indiano feito en colaboración co Concello de Ares. Con este nome celébrase alí unha festa cultural e lúdica, e xa van cinco edicións, que pretende poñer en valor e gozar do legado histórico dos emigrantes desta vila mariñeira. Non queremos rematar sen recoñecer o meritorio labor cultural e divulgativo da Agrupación Instrutiva de Caamouco e dun dos seus fundadores, Ernesto López Naveiras, alma mater da publicación de A Tenencia, revista de historia local senlleira na cultura galega.

Ver historia

Galegos en Portugal: Xuventude de Galicia - Centro Galego de Lisboa

24. Galegos en Portugal: Xuventude de Galicia - Centro Galego de Lisboa

O fenómeno migratorio representa unha constante no imaxinario social galego. As súas influencias vense reflectidas no proceso de configuración da propia identidade de Galicia como pobo. Cando falamos dos diferentes destinos migratorios elixidos por milleiros de galegos e galegas para construír un futuro mellor, véñennos á mente países como Cuba, Arxentina, Uruguai, Brasil ou Venezuela, ademais de Suíza, Francia ou Reino Unido. Se analizamos o comportamento das cadeas migratorias desde moito antes da famosa etapa de emigración masiva, decatámonos de que Portugal ocupa un lugar de considerable importancia, pois foi un destino prioritario para moitos galegos, sobre todo pontevedreses e ourensáns, pola súa proximidade física e cultural. Sen entrar nos condicionamentos socioeconómicos e políticos que influíron na conduta migratoria dos galegos e galegas ao longo da historia, pódese afirmar que a principios do século XVIII comeza a ser numerosa a presenza dos galegos en Portugal, como así o reflicten as distintas crónicas de viaxeiros da época.
A emigración galega tiña fácil acomodo nun país que, xa no século XVIII, viña perdendo habitantes en idade laboralmente produtiva, froito do seu éxodo a Brasil como consecuencia da febre do ouro. Os galegos foron substitutos da man de obra no campo e nas cidades. Calcúlase que a principios do século XVIII había uns 30 000 galegos. Ao longo do XIX, Portugal chegou a ter 80 000 habitantes orixinarios de Galicia, pero a finais do século descendeu a 60 000 aproximadamente. Este descenso estaría marcado por un cambio de rumbo da corrente migratoria, ao converterse América no foco de atracción dos emigrantes galegos.
Nas cidades de Porto e Lisboa atopábanse dous terzos dos galegos emigrados a Portugal. Desempeñaban principalmente traballos de forza, tales como aguadeiros, repartidores de carbón a domicilio e mozos de carga. Tamén eran amoladores ou arranxaban paraugas nas rúas, sen esquecernos da existencia dunha emigración estacional, cuxa principal actividade era a de pedreiro.
Unha característica común á maioría dos emigrantes galegos é a súa alta capacidade de traballo e aforro, co obxectivo do progreso non só persoal, senón tamén das novas xeracións; a gran maioría conseguía que os seus fillos e netos recibisen unha boa formación académica. Existen moitos exemplos de homes e mulleres destacados nos distintos ámbitos de coñecemento e desenvolvemento económico, integrados con éxito na sociedade portuguesa.
Nesta ocasión dedicamos o especial de Historias de ida e volta a eses galegos que lograron crear a «casa galega» en Lisboa, aquela que naceu como iniciativa de 38 mozos entusiastas, iniciadores dun gran movemento asociativo que derivou na fundación, o 8 de novembro de 1908, da Xuventude de Galicia-Centro Galego de Lisboa. Sobre a súa historia e o papel desenvolvido polos seus promotores falaremos a continuación.

Ver historia

A Biblioteca América: o legado cultural de Gumersindo Busto

25. A Biblioteca América: o legado cultural de Gumersindo Busto

As remesas dos e das emigrantes galegas contribuíron á modernización social, política e económica de Galicia. Ámbitos prioritarios nese legado foron a educación e a cultura. Dende América chegaron cuantiosas doazóns para a construción e o mantemento de centros educativos e culturais como canle para o progreso da nosa terra.
A finais do século XIX e comezos do XX a corrente rexeneracionista e a defensa do hispanoamericanismo predominan na vida cultural española e das colectividades emigradas en América. Coa celebración do IV Centenario do Descubrimento de América comeza a valoración da cultura americana e do papel de España na súa formación. Así, foméntanse as relacións académicas entre as universidades da Península e de alén mar con intercambio de alumnos e profesores, publicacións e a creación de estudos americanistas.
Neste contexto ideolóxico un emigrante galego feito a si mesmo, Gumersindo Busto Villanueva, pon en marcha a iniciativa de crear unha universidade hispanoamericana que se localizaría en Santiago de Compostela, a súa cidade natal. O 30 de xuño de 1904 publica unha carta na prensa da colectividade en Arxentina pedindo axuda para este proxecto. Trataríase dun centro de estudos superiores co obxectivo de «difundir el conocimiento en Europa de cuanto atañe a América Latina, buscando el beneficio común y el efecto y confraternidad de los países hispanoamericanos». Axiña consegue adhesións de persoeiros e institucións da colectividade e mais de intelectuais e políticos americanos e españois. Non chegou a concretarse, aínda que deu orixe á Biblioteca América.
A partir de 1907 os seus esforzos centráronse na recollida de doazóns de todo tipo de obras científicas e literarias latinoamericanas para crear unha gran biblioteca especializada, que Busto ofreceu á Universidade de Santiago de Compostela (USC). A súa idea era que se inaugurase o 25 de maio de 1910 coa celebración do primeiro centenario da independencia de Arxentina, o seu país de acollida; mais non puido ser, pois a falta dun espazo onde situala e numerosas trabas burocráticas, xunto con certa desidia por parte do claustro, obrigaron a aprazar a data case vinte anos. Non foi tempo perdido. Gumersindo Busto continuou co seu labor de recollida por toda América, grazas a unha extensa rede de delegados e comisións creadas a tal fin. O obxectivo era conformar un fondo xeral no que estivese presente a maior cantidade posible de obras de autores americanos, independentemente da súa temática, para a formación de estudantes e interesados de calquera facultade ou disciplina. O seu carácter enciclopédico define este fondo, que abarca todas as disciplinas científicas da época: 11 400 monografías de todo tipo de temáticas (historia, dereito, literatura, ciencias, medicina, botánica, química…), prensa e revistas, folletos e teses, coleccións de moedas e billetes, exemplares de fauna americana, obxectos etnográficos, láminas, retratos e fotografías, bandeiras, bustos, mapas, vitrinas… foron chegando a Santiago na década de 1920. Finalmente a biblioteca foi inaugurada o 26 de xullo de 1926.
A Biblioteca América, obra dun emigrante, constitúe hoxe en día un legado sen parangón na cultura de Galicia que se debe difundir e poñer en valor na sociedade actual.

Ver historia

O labor filantrópico dos irmáns García Naveira en Betanzos

26. O labor filantrópico dos irmáns García Naveira en Betanzos

Os tesouros de Betanzos están á vista dos seus visitantes, pero non sempre sabemos cal é a historia real que gardan e o motivo da súa existencia. Algúns deles foron creados non só para producir fascinación senón tamén cun claro obxectivo de servir á comunidade. Tal é o caso de varias das numerosas obras filantrópicas dos irmáns García Naveira, dous indianos que fixeron fortuna en Arxentina e decidiron compartir parte do seu éxito no seu lugar de orixe, na procura do alivio dos máis vulnerables e do progreso educativo que abrise novos horizontes para a súa vila. Este especial está dedicado a dar a coñecer a xenerosidade e o amor pola terra presentes en Juan María e Jesús García Naveira, naturais do barrio da Ribeira e fillos de labregos humildes. Como tantos outros galegos —de finais do século XIX e principios do XX—, buscaron saída na emigración para crear un futuro máis próspero, adquiriron coñecementos á marxe dunha educación formal e fixéronse a si mesmos nun proceso de traballo-aprendizaxe típico do fenómeno migratorio da época. Ambos os irmáns son un claro exemplo do altruísmo materializado polos emigrantes máis venturosos, sempre na procura de sementar sobre o chan natal a caridade e a instrución.
En 1869 Juan parte cara a Arxentina. Un par de anos despois Jesús reúnese con el e xuntos chegan a ser destacados comerciantes no sector téxtil e financeiro. Tras vinte e catro anos de emigración, ambos retornan coas súas familias a España, Juan a Galicia e Jesús a Madrid. Este último faleceu en 1912, sendo aínda novo, vítima dun accidente fatal nunha das súas viaxes a Arxentina.
En 1908 fundan o Patronato Benéfico-Docente García Hermanos para a construción do asilo e as escolas García Hermanos. O lavadoiro público das Cascas é outra das obras postas ao servizo dos habitantes de Betanzos, entre as varias que se dan a coñecer neste especial nº 26 de Historias de ida e volta.
Se nos cinguimos ao período 1914-1933, podemos dicir que a acción educativa promovida polos irmáns García Naveira levou consigo o apoio do dereito de acceso á educación das novas xeracións brigantinas. Sen a súa intervención a comarca de Betanzos quedaría, como tantas outras comarcas galegas agrarias, sumida na desigualdade instrutiva das rapazas e rapaces máis desfavorecidos. A obra filantrópica destes indianos reflicte, en certa medida, un ideal de sociedade.
Sen máis interese que o de recibir o agarimo dos seus paisanos, ambos os irmáns manifestaron os desexos de progreso e benestar da súa vila a través dunha peculiar combinación de iniciativas que non só pretendían atender as primeiras necesidades de vellos e novos, senón tamén ampliar a visión do mundo que tiñan os betanceiros. Tal é o caso da creación do famoso Parque do Pasatempo, promovido por Juan García Naveira. A súa construción enmárcase entre 1893 e 1914 e coa súa creación pretendeu compartir vivencias e coñecementos adquiridos a través da súas viaxes por países como Exipto, Francia ou Italia e polo resto de España. Elementos distintivos de importantes cidades e lugares do mundo foron reproducidos nos xardíns deste pintoresco lugar. Á marxe do claro entusiasmo de Juan García Naveira por crear un espazo ampuloso e singular, sen igual en España, podemos dicir que O Pasatempo é un espazo pedagóxico complementario das escolas creadas por estes irmáns, como motor de cambio dunhas prácticas tradicionais pouco competitivas e ancoradas no pasado, atendendo á educación como compoñente do capital humano.

Ver historia

As asociacións microterritoriais da emigración galega en Cuba

27. As asociacións microterritoriais da emigración galega en Cuba

A creación de asociacións étnicas de diversa tipoloxía (mutualistas, benéficas, recreativas, instrutivas, agraristas…) vén dada pola solidariedade e empatía dos e das nosas emigrantes, sobre todo cos compatriotas máis desfavorecidos, fronte ás adversidades que atopaban nos países de acollida. A partir do último terzo do século XIX, alén da fundación dos grandes centros asistenciais e benéficos, comezan a aparecer na prensa da colectividade noticias e anuncios de grupos de veciños asentados alén mar que solicitaban axuda e apoio en forma de subscricións económicas a prol da súa localidade natal. Fomentábase así a unión da emigración orixinaria dun determinado lugar, parroquia, municipio ou comarca para enviar remesas coas que cubrir necesidades puntuais ou mellorar algúns aspectos da vida cotiá dos seus paisanos.
Nas primeiras décadas do século XX prodúcese a eclosión do movemento asociativo galego en todos os países de acollida, especialmente en Arxentina e na illa de Cuba. A primeira sociedade de ámbito local constituída como tal foi a Alianza Aresana de Instrucción, fundada na Habana en 1904. O seu exemplo espallouse axiña e, así, foise establecendo unha mesta rede de asociacións microterritoriais baixo as denominacións «Hijos de» ou «Naturales de», co obxectivo principal de mellorar as condicións de vida da veciñanza e familiares que quedaran aquí. Querían fomentar o progreso do terruño e para iso dedicáronse a construír e manter centros de ensino, promover melloras na atención sanitaria ou nas redes de comunicación e saneamento…, sen esquecer o apoio ao agrarismo e á loita anticaciquil. Nos países de acollida a axuda mutua entre socios e socias, as actividades recreativas e a defensa da cultura e da identidade galegas tamén tiveron unha ampla cobertura.
Este novo especial de Historias de ida e volta amosa algúns dos fitos acadados por estas asociacións creadas en Cuba. O Arquivo da Emigración Galega (AEG) ten contabilizadas preto de 200 sociedades de ámbito local fundadas na illa principalmente entre 1904 e 1918, o que nos dá idea da súa relevancia. Hoxe en día 43 destas asociacións continúan a traballar a prol dos seus socios, unidas baixo a denominación de Agrupación de Sociedades Representativas de Municipios y Parroquias de Galicia. Algunhas manteñen a súa propia singularidade, como é o caso de Naturales de Ortigueira, Monterroso y Antas de Ulla ou La Aurora de Somozas. Todas elas contan co recoñecemento da galeguidade outorgado pola Xunta de Galicia.
O Consello da Cultura Galega, en colaboración coa Secretaría Xeral da Emigración, leva realizado numerosas actividades de difusión da memoria histórica deste fenómeno, como a organización das exposicións Nós mesmos. Asociacionismo galego na emigración ou Luces de alén mar. As escolas de americanos en Galicia. Dende a súa creación, unha das prioridades do AEG é a recuperación e salvagarda da documentación xerada por estas asociacións (libros de actas, regulamentos e estatutos, fotografías sociais, folletos e publicacións periódicas…), que nos permite estudar e dar a coñecer todo o seu legado. Gran parte destes fondos están dixitalizados e poden ser consultados, ben de maneira presencial, ben na nosa páxina web.

Ver historia

As asociacións microterritoriais da emigración galega en Arxentina

28. As asociacións microterritoriais da emigración galega en Arxentina

Por moitos é coñecida a grande influencia que tivo Arxentina como país de acollida de milleiros de emigrantes galegos, ademais dun considerable número de exiliados que, desde a outra beira do océano, participaron activamente na propia configuración social e política de Galicia e axudaron a consolidar a nosa identidade cultural.
Podemos observar como as estatísticas migratorias arxentinas proporcionan cifras asombrosas referidas ao volume de galegos e galegas que arribaron á terra porteña, ben temporalmente ou ben para permanecer nela o resto dos seus días. Entre 1857 e 1930 máis de dous millóns de españois chegaron a territorio arxentino e máis da metade eran naturais de Galicia. Na segunda vaga migratoria, entre 1946 e 1960, a cifra de galegos que chegaron ao país austral superaba os 100 000. Tras a súa chegada ao novo destino esperábaos unha ardua tarefa de procura de vivenda e traballo en terra descoñecida, o que os levaba a utilizar as redes de apoio e solidariedade constituídas por aqueles paisanos que simplemente se apresuraran máis aínda na súa aventura migratoria.
O asociacionismo étnico desempeñou un papel crucial na integración social dos e das emigrantes na sociedade de acollida e no exercicio da preservación da identidade cultural galega, en contraposición coa arxentina e coa doutras colectividades estranxeiras residentes no país. Os emigrantes galegos utilizaron todas as modalidades de procedencia territorial —rexional, provincial, comarcal, local e mesmo parroquial— á hora de crear asociacións étnicas espalladas polo territorio arxentino. Os obxectivos eran comúns aos do resto de entidades societarias alí creadas, é dicir, de beneficencia e de carácter mutualista, cultural, recreativo, deportivo etc. Este tipo de asociacións servían de guía aos que acababan de chegar e descubrían o mundo urbano, no que se vían multiplicadas as posibilidades de mobilidade social.
Nesta ocasión o especial está dedicado a aquelas sociedades de emigrantes que proliferaron en Arxentina como representantes dun partido xudicial, concello ou parroquia galegos, das que poñemos varios exemplos. Polo seu carácter microterritorial, este tipo de entidades sufrían, con certa frecuencia, procesos complicados de escisión e unión con outras homólogas. Moitas delas ingresaron na Federación de Sociedades Gallegas ou quedaron diluídas no Centro Galego de Bos Aires, segundo os seus intereses e ideais políticos. Ademais de procurar o benestar das súas comunidades de orixe, a maioría delas foron partícipes en proxectos de moita repercusión en Galicia, como a construción das primeiras escolas na súa parroquia, cemiterios, lavadoiros públicos etc.
Foi notoria tamén a participación das asociacións microterritoriais nas iniciativas de carácter político, como a campaña solidaria pola defensa da España republicana, o apoio a refuxiados etc. A distancia oceánica non impediu que diversos avances chegasen ao seu destino. O asociacionismo microterritorial tivo partidarios e detractores, pois tamén foi tachado de «pauperismo minifundista» polos que pedían o «apartamiento de las cosas menudas y finalidades sin trascendencia». De calquera xeito, non hai dúbida sobre a súa importancia e transcendencia como axentes que marcaron parte da historia da emigración galega en Arxentina.

Ver historia

Voceiros da colectividade galega na emigracion

29. Voceiros da colectividade galega na emigracion

Neste maio de celebración e defensa da nosa lingua e cultura, este especial de Historias de ida e volta presenta unha escolma das cabeceiras de xornais, revistas e boletíns editados pola colectividade galega espallada polo mundo. Foron elixidas para dar certa representatividade a toda a prensa da emigración, nomeadamente ás publicacións feitas polas asociacións dos e das emigrantes galegas nos principais países de acollida durante o século XX.
Unha das características da nosa emigración foi o seu esforzo de integración nas sociedades de acollida mais sen esquecer a defensa da súa propia identidade cultural. Algúns sectores da elite da colectividade emigrada iniciaron no último terzo do século XIX un labor propagandístico e informativo coa edición de xornais e revistas dende os que se artellou unha conciencia política e cultural propia para os e as galegas. Estas publicacións constitúen un valioso testemuño da importancia, evolución e características dos e das protagonistas do fenómeno migratorio. A primeira publicación galega alén mar foi La Gaita Gallega, editada na Habana en 1872 e recuperada por Ramón Armada Teixeiro e Manuel Lugrís Freire en 1885, cando editaron o primeiro xornal escrito na nosa lingua. En 1878 o xornalista Waldo Álvarez Ínsua dirixiu tamén na Habana El Eco de Galicia. Revista Semanal de Ciencias, Arte y Literatura coa finalidade de ser «el defensor de nuestros intereses, de nuestro buen nombre y una prueba de nuestra cultura e ilustración». Ideario similar tiveron outras publicacións posteriores como El Gallego (Bos Aires, 1879), El Eco de Galicia (Bos Aires, 1892), Tierra Gallega (A Habana, 1894), Correo de Galicia (Bos Aires, 1908), Eco de Galicia (A Habana, 1917), Céltiga (Bos Aires, 1924) etc., por citar só algunhas das máis recoñecidas. Xa nos anos corenta e cincuenta ven a luz, froito do labor cultural das e dos exiliados galegos en América, Galeuzca (Bos Aires, 1945), Galicia Emigrante (Bos Aires, 1954) ou Vieiros (México, 1959). No Repertorio da prensa da emigración galega pódense consultar máis de 750 publicacións galegas editadas fóra da nosa terra polos nosos emigrantes.
Neste especial queremos dar a coñecer o importante labor editorial das asociacións de emigrantes tanto en América como en Europa. Cos seus voceiros mantiñan informados aos socios das súas actividades instrutivas, recreativas e culturais, da acción mutualista e solidaria e do funcionamento da entidade, con abundante información sobre a vida cotiá da colectividade; tamén reproducían noticias da prensa galega e española, ademais de poemas e fragmentos de obras literarias de autores galegos recoñecidos. Nos títulos das cabeceiras predominan os termos ‘Galicia’, ‘gallego’, ‘adiante’, ‘airiños’, ‘terra’, ‘alborada’, ‘saudade’…, que nos retrotraen á nosa patria e á nosa lingua, e nas súas páxinas podemos ver fotografías e ler artigos sobre a paisaxe e as vilas galegas, o patrimonio artístico e cultural, as figuras máis relevantes da nosa cultura ou o progreso e a economía de Galicia. O Arquivo da Emigración Galega (AEG), no seu labor de divulgación, organizou en 2015 unha exposición titulada Galicia imaxinada nas revistas da emigración , na que se fixo un percorrido por algunhas das máis icónicas.

Ver historia

A pegada indiana na Mariña lucense

30. A pegada indiana na Mariña lucense

Dende o Arquivo da Emigración Galega (AEG) levamos dous anos e medio compartindo pequenas pílulas de coñecemento sobre a historia do fenómeno da emigración e o exilio en Galicia a través da publicación de Historias de ida e volta. Este especial é o número 30 e corresponde ao mes de xuño. Aínda que se titula A pegada indiana na Mariña lucense , non só queremos destacar o labor filantrópico e desinteresado que moitos indianos mariñaos realizaron co fin de achegar un maior benestar nas súas parroquias ou concellos de orixe, senón tamén facer unha chiscadela ao labor colectivo desempeñado por aqueles veciños que uniron esforzos mediante a creación de sociedades étnicas microterritoriais no país de emigración a principios do século XX. Estes emigrantes, entre outras obras realizadas, recadaron o capital preciso para a construción e mantemento de escolas en que os máis cativos e cativas recibirían a formación educativa elemental. As entidades societarias funcionaron como motores de progreso cultural en toda Galicia.
De moitos é sabido que a fermosura natural da comarca da Mariña lucense se ve reforzada polas edificacións de estilo indiano repartidas polos seus dezaseis concellos, que ocupan unha superficie de 1660 km2: Alfoz, A Pontenova, Barreiros, Burela, Cervo, Foz, Lourenzá, Mondoñedo, Ourol, Ribadeo, Riotorto, Trabada, O Valadouro, O Vicedo, Xove e Viveiro. Pódense contemplar suntuosos palacetes de arquitectura indiana e pintorescas escolas que engalanan a paisaxe mariñá. Os destinos dos seus benfeitores foron principalmente Cuba e A Arxentina, países cheos de oportunidades para os emigrantes máis persistentes no seu empeño de buscar un mellor futuro. Nesta ocasión destacamos a figura dos seguintes indianos: Pedro Murias Rodríguez, Manuel Candia, Jesús Rodríguez Murias, os irmáns Moreno Ulloa, Carlos Couto Pulido, José María Fernández Montenegro, Ramón González Fernández e Francisco Maseda Villamil.
Ademais mencionamos algunhas obras promovidas por varias sociedades microterritoriais como Centro Hijos del Partido de Vivero en Buenos Aires, Círculo Habanero de La Devesa ou Centro de Benquerencia, Sociedad de Instrucción y Recreo.

Ver historia

O indiano Fernando Blanco de Lema e a súa acción filantrópica

31. O indiano Fernando Blanco de Lema e a súa acción filantrópica

A filantropía das persoas emigrantes foi un feito esencial no desenvolvemento educativo e cultural da Galicia dos séculos XIX e XX, e en consecuencia do seu despegue económico e da súa evolución social e política. Grazas á creación de centos de escolas construídas coas remesas de alén mar, a sociedade galega puido progresar.
Este especial céntrase na figura e obra do filántropo Fernando Blanco de Lema y Suárez Prieto (Cee, 18 de outubro de 1796 – A Habana, 5 de abril de 1875), un indiano enriquecido na illa de Cuba que non retornou a Galicia pero mantivo sempre na súa memoria afectiva a súa vila natal e as súas xentes. Pódese consultar a súa biografía na web do Consello da Cultura Galega, no Álbum de Galicia. O seu legado, exemplo de xenerosidade e altruísmo, foi xestionado por un padroado encargado de levar a bo termo os seus desexos. Edificáronse dous magníficos edificios –o colexio-instituto que leva o seu nome e a escola de nenas–, que hoxe en día manteñen a súa hexemonía na arquitectura urbana de Cee, vila que progresou grazas á súa xenerosidade. Nestes centros educativos recibiron instrución gratuíta numerosas xeracións de nenos e nenas da comarca de Fisterra cos máis innovadores plans educativos, de clara vocación humanista e científica. Ademais, fomentouse a cultura da bisbarra con cursos de alfabetización para adultos, a concesión de bolsas para o alumnado máis avantaxado, aulas de música e teatro con actuacións para toda a veciñanza ou a apertura da biblioteca do colexio-instituto a toda a poboación. A Fundación Fernando Blanco de Lema sufragou numerosas iniciativas de gran calado para o progreso socioeconómico da contorna: dende a realización de campañas de vacinación ou a instalación dunha farmacia con medicamentos subvencionados ata investimentos en obras públicas como a instalación do teléfono e da luz eléctrica na vila (1906), o arranxo de estradas, a construción dun novo cemiterio...
Con este especial, o Arquivo da Emigración Galega quere difundir a grande obra de filantropía deste indiano, sempre presente na memoria colectiva dos seus paisanos. Na nosa web As Escolas da Emigración Galega pódese coñecer a súa figura e o seu legado educativo.

Ver historia

A emigración galega nos Estados Unidos

32. A emigración galega nos Estados Unidos

Estados Unidos non foi un dos destinos prioritarios para a emigración galega, que tivo outras áreas receptoras máis importantes como Cuba, A Arxentina, Uruguai, Brasil ou México, entre finais do século XIX e o primeiro terzo do XX. Os datos numéricos analizados polos investigadores deste fenómeno desvelan que o volume da colectividade española alí residente comezou a medrar de 1900 a 1924, período en que se contabiliza unha entrada legal de 188 414 efectivos, aínda que debemos ser prudentes coas cifras, pois varían moito dependendo da fonte de referencia empregada.
As diferenzas culturais e idiomáticas desempeñaron un papel importante no proceso migratorio cara aos Estados Unidos. Ademais, é preciso considerar a repercusión das diversas leis de cotas (1921, 1924, 1926 etc.), a través das que o Goberno estadounidense aplicaba as restricións relativas ao número de ingresos de cidadáns procedentes de España, o que fixo que o número de visados por «agrupación familiar» fose limitado. Quizais por estes motivos, Estados Unidos é un dos destinos menos estudados da emigración española, en xeral, e da galega, en particular.
Existe unha característica peculiar da emigración galega a terras estadounidenses nos seus inicios: a re-emigración, protagonizada por varóns solteiros na procura de oportunidades laborais, previo paso pola illa de Cuba e outros países de América Latina marcados por unha deterioración política, económica e, polo tanto, social desde finais do século XIX e primeira década do XX. Un dos primeiros exemplos que nos ven á mente é o representado por aqueles traballadores galegos que tiveron que cambiar a industria tabaqueira da Habana pola creada en Tampa, no estado de Florida. Nova York é outro dos estados que máis emigrantes galegos aglutinou, xunto co veciño de Nova Jersey. Tamén hai presenza galega en Luisiana e California.
Aínda que non foi un colectivo destacado polo seu volume, en comparación co resto dos grupos étnicos acollidos nos Estados Unidos, pódese afirmar que os galegos tiveron boa aceptación na sociedade norteamericana, principalmente polo seu espírito de traballo e superación. Aínda así, ás veces o medio tornábase un tanto hostil, sobre todo polas diferenzas idiomáticas e culturais, moi afastadas dos seus propios signos de identidade persoal.
Durante a década de 1930 diminuíu de maneira substancial o fluxo de saídas dos coñecidos como emigrantes económicos. Ademais, fóronse sumando á pequena corrente que se mantiña activa os exiliados políticos amparados pola colectividade galega residente nos Estados Unidos, sobre todo en Nova York. Temos o caso significativo do propio Alfonso Daniel R. Castelao, quen deixou unha pegada profunda na colectividade galega ao seu paso pola metrópole neoiorquina (1938-1940). Sendo ministro do Goberno republicano no exilio, foi o primeiro socio de honra da Casa de Galicia de Unidad Gallega de Nova York, entidade que lle manifestou en 1946 o seu desexo da firme adhesión á República. Outros intelectuais galegos exiliados acollidos nos Estados Unidos —aínda que moitos deles por breve período de tempo— foron: Basilio Álvarez, Xosé Castro, Emilio González López, Constantino Fernández Cancio, Bibiano Fernández Osorio-Tafall, Emilio Flores Pérez, Xoán García Gómez, Eugenio Granell, Ernesto Guerra da Cal, Lino Novás Calvo, José Novás García, Virxinia Pereira Rende, José Rubia Barcia, Luís Soto Fernández, Ramón Suárez Picallo, Lois Tobío Fernández, Claro José Sendón ou Eliseo Torres.
Ao longo da historia do fenómeno da emigración galega foise demostrando que o asociacionismo étnico serviu para fortalecer e reforzar as bases da propia identidade cultural a pesar das distancias que, ás veces, se facían infinitas e escapaban da propia imaxinación.
Aínda que a vida asociativa dos galegos nos Estados Unidos tiña un formato máis modesto que noutros países do continente americano, iso non minguou a súa operatividade e compromiso histórico. As entidades societarias alí creadas convertéronse en centros neurálxicos que ían máis alá do puramente mutualista e recreativo. Ademais da emblemática Casa de Galicia de Unidad Gallega da área de Nova York (1940), imos mencionar sociedades de emigrantes máis representativas a nivel microterritorial: Sada y sus contornos, Sociedad de Instrucción y Apoyo (Nova York, 1913), Unión del Porvenir de Taborda-Piñeiro (Nova York, 1918), Centro de Instrucción y Recreo de Bergondo y sus contornos (Nova York, 1924), Socorros Mutuos Muradanos (Nova York e Newark, 1927), Hijos de Palmeira (Newark, 1929), Unión Cultural Bueu, Beluso y sus contornos (Nova York, 1929), Centro Orensano Social Club (Nova Jersey, 1964), Peña Galega-Club España (Newark, 1964), Casa de Santa Marta de Ortigueira (Miami, 1972 ) e Peña de Galicia del CEOC-California (1989). Resulta fácil deducir os lugares de procedencia dos emigrantes a través da denominación das asociacións creadas por eles, así como tamén a evidencia de que o estado de Nova York contaba con maior representatividade para determinadas localidades da costa galega.

Ver historia

O galeguismo en América

33. O galeguismo en América

Unha das características da colectividade emigrante galega foi a creación dun imaxinario colectivo e dunha identidade propia e definida. Os primeiros centros galegos e as máis de catrocentas asociacións de ámbito local ou parroquial tiñan entre os seus obxectivos acadar o progreso de Galicia e preservar a identidade cultural galega nas novas sociedades cosmopolitas. Entre as súas iniciativas está a creación e pulo dos símbolos nacionais de Galicia ou a constitución da Asociación Iniciadora e Protectora da Academia Galega.
A colectividade galega non permaneceu allea aos cambios políticos que acontecían na Galicia peninsular. O agrarismo, sobre todo tras a viaxe en 1913 do seu líder Basilio Álvarez a Cuba e a Arxentina, imponse no ideario de moitas das asociacións, que converten a loita anticaciquil e antiforal no seu referente ideolóxico.
A fundación da primeira Irmandade da Fala en 1916, que se considera como o xermolo do nacionalismo galego, ten unha importante repercusión alén mar. De América chegan cartos para a publicación de libros e folletos e para a organización de mitins a prol dunha nacionalidade propia, pero sobre todo para a constitución de asociacións cun marcado carácter galeguista. En Cuba créanse, entre outras, a Irmandade da Fala da Habana (1917), a Xuntanza Nazonalista Galega da Habana (1920) ou o Comité Revolucionario Arredista Galego (1921), liderado por Fuco Gómez. En Bos Aires destacan neses anos a Asociación Regionalista “A Terra” e a primeira Casa de Galicia. O galeguismo da Irmandade da Fala na Arxentina significou a aparición dunha nova xeración de activistas políticos e intelectuais que serán o foco de inspiración do futuro político da colectividade emigrada: Eduardo Blanco-Amor, Ramiro Isla Couto, Ramón Suárez Picallo, Antón Alonso Ríos, Pedro Campos Couceiro, Lino Pérez… integran este núcleo galeguista. Todos eles forman parte da Irmandade Nacionalista Galega (1923) e da Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales (FSGAyC) (1921), que apoiará economicamente as súas actividades de difusión política. Dende as páxinas da revista Céltiga (1924) e doutros xornais étnicos publícanse artigos que defenden a súa ideoloxía cunha gran repercusión.
Co remate da ditadura de Primo de Rivera hai unha reactivación da actividade política nacionalista. Fúndase na Coruña a Organización Republicana Gallega Autónoma (ORGA), que consegue unificar varias vertentes ideolóxicas nacionalistas e de esquerdas, e que axiña recibe apoios dende A Arxentina. A ORGA bonaerense, baixo o patrocinio da FSGAyC, realiza campañas de propaganda nas páxinas do seu voceiro Galicia a prol da República e do Estatuto de autonomía, e organiza numerosos actos para recadar fondos que enviar a Galicia. Moitas asociacións microterritoriais progresistas (como as de Meira, A Fonsagrada, Meaño, Salvaterra…) publican manifestos a favor da República e da autonomía de Galicia que mandan ás súas vilas de orixe. A participación dos emigrantes tivo o seu principal logro no envío dunha delegación para participar na campaña electoral ás Cortes constituíntes, que acadou un grande éxito que se viu reflectido na elección de Suárez Picallo como deputado.
A constitución do Partido Galeguista en decembro de 1931 recibiu o apoio de gran parte dos emigrantes de alén mar e tivo como eixe máis significativo a intensa campaña a prol do Estatuto e da autonomía de Galicia por todo o continente. O seu triunfo nas eleccións de 1936 foi acollido con grande entusiasmo. Tras o plebiscito do 28 de xuño de 1936, no que se aproba por maioría o Estatuto de Galicia, comezan os trámites para a súa presentación ante as Cortes, pero o estalido da Guerra Civil paraliza o proceso. A guerra tivo un grande impacto na colectividade galega, pois xerou unha forte división nela e unha importante loita polo control político das institucións representativas da emigración. Cómpre destacar as iniciativas de axuda aos refuxiados como precedente da importancia que terán as colectividades emigradas e exiliadas na actividade cultural e política durante a «longa noite de pedra» que se estaba a vivir na Península.

Ver historia

A pegada educativa da emigración galega en América

34. A pegada educativa da emigración galega en América

O impacto económico e cultural das e dos emigrantes galegos en Galicia é un fenómeno suficientemente abordado nas distintas publicacións científicas sobre o proceso migratorio. Así e todo, o seu coñecemento continúa perfeccionándose coa ampliación de estudos de investigación, que sempre acaban achegando novos datos e curiosidades e contribuíndo á reconstrución da memoria colectiva da emigración galega.
A saída de milleiros de galegos e galegas ao continente americano provocou o impulso de centos de iniciativas para a construción de escolas —entre outras moitas obras de contribución ao desenvolvemento agrícola, mercantil, industrial, asistencial etc.— que se foron espallando pola xeografía galega e das que demos conta, en varias ocasións, desde o Arquivo da Emigración Galega. A maioría delas foron promovidas como un proxecto de carácter colectivo, mediante as actuacións organizadas polas sociedades de emigrantes galegos en cada país de acollida. Porén, tamén se levaron a cabo proxectos educativos de carácter individual a través da figura dos indianos. O grao de éxito destas iniciativas fala por si só, sen necesidade de entrar en valoracións cuantitativas. As escolas foron creadas en Galicia coa clara finalidade de atender as necesidades educativas de rapazas e rapaces galegos que, talvez, poderían chegar a protagonizar a mesma experiencia migratoria que a dos seus paisanos. Nese caso, trataríase de mulleres e homes novos, dispostos a traballar e que decidirían coller rumbo a novas latitudes, pero con máis ferramentas para desenvolver unha actividade económica próspera no país de destino.
Se falamos sobre a pegada educativa da emigración española e galega en América, podemos observar que a máis estudada foi a deixada polas organizacións de carácter relixioso nos distintos países do continente. Estas construíron unha enorme rede internacional de obras a grande escala que inclúen colexios, escolas de artes e oficios, universidades, centros xuvenís, etc. As ordes relixiosas acadaron unha grande expansión numérica no mundo. Temos como exemplos os xesuítas, salesianos, franciscanos, dominicos, maristas, agostiños ou misioneiros do Sagrado Corazón, entre outros.
Neste especial de Historias de ida e volta falaremos das accións da emigración galega en sentido inverso, é dicir, dos proxectos desenvolvidos pola colectividade galega en América referidos á creación de academias e centros educativos de maior alcance, construídos en varios destinos significativos da nosa emigración como Cuba, A Arxentina, O Uruguai, O Brasil, México e Venezuela. A construción destes centros non foi tarefa doada, pero a súa consecución supuxo a representación dos galegos e galegas como grupo étnico dentro dos países de acollida e tamén cumpriu o propósito de asegurar o vínculo das novas xeracións descendentes de emigrantes coa lingua e cultura de Galicia.

Ver historia

Axúdanos a recuperar o patrimonio documental

Proxecto de recuperación documental e fotográfica da emigración galega Campaña de recollida das coleccións particulares dos nosos emigrantes.

Erro: Comproba os campos!
Arquivo da Emigración Galega

Carolina García Borrazás: +0034 881 995 148
Teresa García Domínguez: +0034 881 995 143
aemigracion@consellodacultura.gal


As imaxes e documentos que aquí se expoñen forman parte do patrimonio fotográfico e documental que se conserva e salvagarda no Arquivo da Emigración Galega. Moitos deles proceden de coleccións particulares que a cidadanía puxo á disposición da sociedade a través do Consello da Cultura Galega; teñen un gran valor informativo e incrementan o coñecemento sobre os procesos migratorios en Galicia.

Instrucións para colaborar