Gramática

NOCIÓNS DE GRAMÁTICA

O galego-portugués (denominación común usada no ámbito académico para referirse á forma primitiva e medieval do galego) atópase entre as máis conservadoras das linguas románicas. Por exemplo, conserva sen ditongar as vogais latinas (latín PETRA > gal. pedra; latín NOVU > gal. novo), e algúns ditongos do latín tardío ou protorromance que noutras linguas sufriron unha redución (protorromance do oeste *teito, *noite, *primario > gal. teito, noite, primeiro).

Os principais trazos que caracterizan o galego-portugués fronte ás outras linguas hispánicas fixáronse entre os séculos VIII e XII: redución do -LL- e -NN- intervocálicos para -l- e -n-, respectivamente (latín CAPILLU, CANNA > galego cabelo, cana), e caída do -L- e -N- intervocálicos (latín VOLARE, LUNA > galego voar, lúa). Unha característica xenuinamente distintiva do galego-portugués é a nasalización das vogais provocada pola caída do -N- intervocálico: lua, irmão, tẽer, etc.

No século XI o territorio da Gallaecia queda divido en dúas partes: o Reino independente de Portugal e o Reino de Galicia, vinculado á Coroa de León e Castela. Desde esta fragmentación política do dominio lingüístico galego-portugués, o devir das dúas variedades foi pouco a pouco diverxendo. Así, mentres o portugués se converteu na lingua oficial do Reino de Portugal, o galego quedaría relegado a lingua minorizada no seu propio territorio, sometido sempre á presión do castelán. Ao tempo, galego e portugués foron distanciándose tamén nas súas características lingüísticas.

Fonoloxía e lingua escrita

O alfabeto galego ten 23 letras (a, b, c, d, e, f, g, h, i, l, m, n, ñ, o, p, q, r, s, t, u, v, x, z) e seis dígrafos (ch, gu, ll, nh, qu, rr). As letras ç, j, k, w e y úsanse só nos estranxeirismos. O til (´) emprégase para marcar a sílaba acentuada nas palabras polisílabas e tamén se usa como diacrítico para distinguir pares de vocábulos que se diferencian entre eles na pronuncia porque unha é tónica e a outra átona (dá, verbo dar / da, prep. de + artigo a) ou porque unha delas ten unha vogal media aberta e a outra ten a correspondente pechada (vés, verbo vir / ves, verbo ver). Na escrita, é e ó representan as vogais medias tanto abertas como pechadas.

Fonemas consonánticos

En moitos falantes galegos dáse a substitución do fonema lateral por un fonema central oclusivo ou africado /dj/, fenómeno que se coñece co nome de “yeísmo”.

Dependendo do dialecto, en lugar do fonema oclusivo velar sonoro /g/ existe un fonema fricativo ou aproximante, con realizaciones xordas ou sonoras localizadas entre o veo do padal e a glote. Na maior parte dos dialectos de Galicia /g/ pronúnciase como fricativa velar xorda [h].

En posición final de palabra, -n (como en un, can, canción) pronúnciase como nasal velar.

Fonemas vocálicos

Táboa de correspondencias fonemas-grafemas

Morfoloxía

Exceptuando os tres pronomes demostrativos de xénero neutro (isto, iso e aquilo), todos os artigos, adxectivos, substantivos e pronomes clasifícanse segundo o xénero como masculinos ou femininos e segundo o número como singulares ou plurais. O plural fórmase engadindo –s ou –es á forma singular, creando nalgunos casos novas formas lexicais: miolo/miolos. Os substantivos masculinos rematan polo xeral en –o e os femininos en –a, como neno/nena, lobo/loba. A oposición de xénero pode indicar nalgúns pares de substantivos diferenzas de sexo, tamaño (o feminino acostuma representar obxectos de maior tamaño ca o masculino) ou forma (poza/pozo, machada/machado). Os substantivos esixen concordancia morfolóxica cos seus modificadores e pronomes referenciais.

Os artigos indefinidos son un, unha (masculino e feminino singular) e uns, unhas (masculino e feminino plural). Os artigos definidos son o, a, os e as. Na fala, despois de palabras acabadas en -r ou -s, estes artigos realízanse normalmente como lo, la, los e las. Por exemplo, combinados coas preposicións por e tras, o resultado é: polo(s), pola(s), tralo(s), trala(s), respectivamente.

O galego ten unha clase de pronomes reflexivos e cinco tipos de pronomes persoais: de suxeito, de obxecto directo, de obxecto indirecto, preposicionais e de compañía. Estes últimos son pronomes de acompañamento, pero debe terse en conta que consigo é reflexivo: así distínguese entre estabamos con el e levaba unha pistola consigo. As seis clases de pronomes teñen formas singulares e plurais para a primeira, segunda e terceira persoas. Hai tamén formas formais e informais: as informais, ti (segunda persoa do singular) e vós (segunda persoa do plural); e as formais, vostede (segunda persoa do singular) e vostedes (segunda persoa do plural). Os pronomes suxeito, os preposicionais e os de compañía son tónicos e úsanse principalmente para enfatizar.

	Suxeito	Preposicional	Compañía
1 sg.	eu	min	comigo
2	ti	ti	contigo
3	el/ela	el/ela	consigo
1 pl.	nós	nós	connosco
2	vós	vós	convosco
3	eles/elas	eles/elas	consigo

Os pronomes de obxecto directo, obxecto indirecto e os reflexivos son átonos. Nas oracións declarativas afirmativas van enclíticos, unidos ao verbo. Nos demais casos van proclíticos (colocados antes do verbo).

	Obxecto directo	Obxecto indirecto	Reflexivos
1 sg.	me	me	me
2	te	che	te
3	o, a	lle	se
1 pl.	nos	nos	nos
2	vos	vos	vos
3	os, as	lles	se

Os verbos en galego (nas súas formas plenas) están formados por unha raíz, unha vogal temática e as desinencias de modo-tempo e número-persoa. Unha forma como andaremos analízase do seguinte xeito: and- (raíz), -a- (1ª conxugación), -re- (futuro de indicativo), -mos (primeira persoa do plural). En galego existen tres conxugacións verbais, que teñen como marca distintiva as súas respectivas vogais temáticas:-a- (andar), -e- (bater) e –i- (partir)^[1]. Hai tamén algúns verbos irregulares: caber, dar, dicir, estar, facer, haber, ir, parir, poder, pór, pracer, querer, saber, ser, ter, traer, valer, ver e vir.

Só no indicativo os verbos se conxugan segundo o tempo e o aspecto verbal: presente (ando), pretérito (andei), futuro (andarei), antepretérito (andara), copretérito (andaba), pospretérito (andaría). No modo subxuntivo, os verbos aparecen ou en tempo presente (ande) ou en tempo pasado (andase). O futuro de subxuntivo (andar) emprégase só en textos legais ou moi formais. No galego existen dous tipos de infinitivos, o impersoal e o persoal ou flexionado. O infinitivo conxugado concorda co suxeito na segunda persoa de singular e de plural, e na primeira e terceira de plural. No paradigma verbal do galego existen outras dúas formas verbais impersoais: o xerundio (invariable) e o participio (con flexión de xénero e número). As formas verbais compostas existen só no futuro (hei andar) e no pospretérito (había andar).

Verbo andar

Sintaxe

A sintaxe do galego é a típica das linguas romances do sur. A orde normal das palabras na oración é SVO, situándose os obxectos directos antes dos indirectos (aínda que as regras que rexen a colocación dos pronomes enclíticos son bastante complexas). Os pronomes suxeitos que non están marcados fonicamente ou focalizados atópanse representados morfoloxicamente só polo verbo. Polo xeral, nas oracións declarativas simples os auxiliares preceden ao verbo, os verbos preceden aos seus obxectos e complementos clausais, as preposicións preceden aos seus términos, e nas frases nominais o nome precede aos adxectivos e modificadores clausais (aínda que nalgúns casos o adxectivo precede ao núcleo nominal), mentres que polo xeral os artigos posesivos, demostrativos, numerais e indefinidos preceden ao nome. A inversión de verbo e obxecto prodúcese habitualmente para enfatizar o obxecto.

A voz pasiva, formada polo verbo auxiliar ser e mais o participio do verbo principal, non se usa normalmente en galego, excepto en rexistros formais (documentos legais, xornalísticos ou científicos). No seu lugar, empréganse outras construcións para expresar a idea de pasividade: invértese a orde habitual das palabras (Ese libro lino eu cando era pequeno, esa película rodárona na Coruña), úsase a forma activa do verbo co pronome reflexivo de terceira persoa (Esa película rodouse na Coruña); e existe tamén unha construción impersoal na que se usa a forma activa do verbo en terceira persoa do singular sen suxeito explícito, pero acompañada do pronome se (Véndese viño).

As interrogativas totais fórmanse normalmente invertendo a orde de suxeito e verbo (Veu Antón?). Se queremos enfatizala pode engadírselle unha partícula interrogativa final (Veu Antón ou non?). Nas interrogativas parciais, a partícula interrogativa colócase ao comezo da oración (Cando veu Antón?, Como veu Antón?, Onde está Antón?, Quen é Antón?, Que di Antón?, etc.). Cando se deduce a resposta, sexa negativa ou positiva, pode anticiparse cunha partícula interrogativa final (Veu Antón, non si?, espérase unha resposta positiva; Non veu Antón, a que non?, espérase unha resposta negativa). As respostas positivas exprésanse polo xeral repetindo o verbo, reforzado en ocasións co adverbio si: -Veu Antón? –Veu; -Fostes á festa? –Fomos, si. Para as respostas negativas, úsase o adverbio non.

A negación exprésase habitualmente poñendo o adverbio non antes do verbo: Carme non dixo nada interesante. Como pode verse no exemplo, no galego a "dobre negación" é de regra.

Contacto co castelán

A interferencia do castelán no galego afecta sobre todo ao nivel do léxico, e en menor medida aos niveis da sintaxe, a morfoloxía e a fonética. As interferencias no léxico están ben documentadas xa desde os textos eclesiásticos, legais e literarios medievais. Nun primeiro momento o vocabulario empregado neste tipo de textos foise castelanizando e máis tarde foise introducindo abundante vocabulario do castelán relacionado cos ámbitos da educación, a ciencia, o dereito, a tecnoloxía e os medios de comunicación. Esta interferencia chegou a tal nivel que a miúdo os falantes espontáneos de galego teñen dificultades para recoñecer como galegas algunhas palabras tradicionais e pola contra consideran autenticamente galegas as substitutas castelás. A proximidade lingüística do galego e do castelán facilita a substitución, polo que a desintegración lingüística e a alteración da coherencia e autonomía do galego, xunto coa progresiva asimilación ao castelán, reforza o proceso de substitución (perda de ámbitos de uso e falantes). Na actualidade a substitución léxica está tan avanzada que a castelanización se estende máis alá do vocabulario básico, espallándose desde o campo semántico do corpo humano ás relacións de familia, os nomes dos días da semana e dos meses e a vida doméstica.

No nivel da morfosintaxe, algúns dos fenómenos provocados pola influencia do castelán no galego son: castelanización do xénero das palabras que comparten unha mesma orixe (gal. o leite / cast. la leche > castelanizado gal. a leite); colocación do pronome átono antes do verbo en contextos onde, de acordo coas regras do galego, se colocarían despois (gal. lévote / cast. te llevo > castelanizado gal. te levo); castelanización das formas irregulares dos verbos (gal. souben / cast. supe > castelanizado gal. soupen). estes fenómenos, que están presentes en diferentes niveis na lingua dos falantes espontáneos habituais, temos que engadir outros propios dos castelán-falantes: por exemplo, a elisión do artigo definido antes do adxectivo posesivo (gal. a súa roupa / cast. su ropa >súa roupa) e o uso de formas verbais como había cantado en lugar da forma galega cantara.

Algunhas palabras do galego común

galego	portugués	castelán
abaixo	abaixo	abajo
adiante	adiante	delante
aí	aí	ahí
alí	ali	allí
alto	alto	alto
amarelo	amarelo	amarillo
ano	ano	año
aquí	aqui	aquí
árbore	árvore	árbol
arriba	arriba	arriba
atrás	atrás	atrás
auga	agua	agua
avó/oa	avó/ô	abuelo/a
azul	azul	azul
baixo	baixo	bajo
bo	bom	bueno
bonito	bonito	bonito
branco	branco	blanco
cabeza	cabeça	cabeza
can	cão	perro
casa	casa	casa
castaño	castanho	castaño
ceo	céu	cielo
chan	chão	suelo
cidade	cidade	ciudad
cociña	cozinha	cocina
coitelo	faca	cuchillo
corpo	corpo	cuerpo
culler	colher	cuchara
dentro	dentro	dentro
día	dia	día
estrela	estrela	estrella
feo	feio	feo
fillo/a	filho/a	hijo/a
fóra	fora	fuera
fraco	magro	delgado
froita	fruta	fruta
grande	grande	grande
groso	grosso	gordo
home	homem	hombre
hora	hora	hora
hoxe	hoje	hoy
laranxa	laranja	naranja
leite	leite	leche
lingua	língua	lengua
lonxe	longe	lejos
lúa	lua	luna
lume	lume	fuego
malo	mau	malo
man	mão	mano
mañá	amanhã	mañana
mar	mar	mar
mazá	maçã	manzana
mes	mês	mes
muller	mulher	mujer
nai	mãe	madre
negro	preto	negro
neno/a	menino/a	niño/a
noite	noite	noche
novo	novo	nuevo
ollo	olho	ojo
onte	ontem	ayer
pai	pai	padre
pan	pão	pan
pé	pé	pie
pequeno	pequeno	pequeño
perna	perna	pierna
porco	porco	cerdo
porta	porta	puerta
pota	panela	olla
prato	prato	plato
preto	perto	cerca
rúa	rua	calle
semana	semana	semana
sol	sol	sol
teito	tecto	techo
terra	terra	tierra
tixola	frigideira	sartén
vello	velho	viejo
ventá	janela	ventana
verde	verde	verde
vermello	vermelho	rojo
viño	vinho	vino

[1] A primera conxugación presenta normalmente –a- como vogal temática, excepto na P1 do pretérito de indicativo, que presenta –e- (andei), e na P3 deste mesmo tempo, que presenta –o- (andou). A segunda conxugación, que presenta normalmente –e-, ten –i- no copretérito (collía, collías, collía...), nas P1 e P2 do pretérito de indicativo (collín, colliches) e no participio (collido/s, collida/s). No caso da terceira conxugación, a vogal temática é –i- habitualmente, pero presenta –e- nas P2, P3 e P6 do presente de indicativo (partes, parte, parten) e na P2 do imperativo (parte).

Bibliografía