O galego hoxe
Susana Seivane pertence a unha nova xeración de artistas que emprega a lingua galega nos medios de masas. Foto: María X.
Dende a morte de Franco, a situación do galego, sobre todo no que fai referencia ao seu status legal e á súa promoción, mellorou notablemente. Desenvolveuse un corpo lexislativo que parte da Constitución e do Estatuto de autonomía de Galicia, posibilitando que o galego hoxe sexa lingua cooficial en Galicia xunto co castelán, que haxa un ensino obrigatorio desenvolto en parte en galego ou que haxa unha televisión e unha radio que emiten integramente en galego. Con todo, todas estas melloras non impediron que o galego seguise perdendo falantes.
SUMARIO
1. O marco legal
Coa chegada da democracia prodúcese un recoñecemento oficial do galego. A Constitución española de 1978 abre a porta para o recoñecemento das outras linguas españolas. No Estatuto de autonomía de Galicia de 1981 (art. 5) declárase o galego lingua cooficial e “propia” de Galicia e resérvase para as institucións autónomas (Xunta e Parlamento) as competencias plenas no proceso de normalización do idioma galego. Así, establecése que os poderes públicos de Galicia garantirán o uso normal e oficial dos dous idiomas e potenciarán o emprego do galego en todos os planos da vida pública, cultural e informativa, e disporán os medios necesarios para facilitar o seu coñecemento.
Ademais dos devanditos, o texto legal máis relevante en materia de idioma é a Lei de normalización lingüística (1983) do Parlamento de Galicia. Segundo esta Lei, ninguén poderá ser discriminado por razón de lingua, establecendo que o galego é a lingua oficial das institucións autónomas, da súa Administración, da Administración local e das entidades públicas dependentes da Comunidade Autónoma. Por parte, os poderes públicos vense obrigados a promover o uso normal da lingua galega nas súas relacións cos cidadáns e en concreto a Xunta a adoptar as medidas necesarias para asegurar a progresiva normalización do uso do galego no seu ámbito de actuación, incluídas as corporacións locais.
A edición de libros en galego incrementouse de forma moi notable no período que vimos describindo, pasando de 187 títulos editados en galego en 1980 a 1.144 no 2018.
En conxunto, trátase dunha lei bastante ambiciosa para as circunstancias en que foi aprobada, que posibilitou avances incuestionables, e que abría posibilidades que non foron esgotadas. O tempo revelou que os atrancos para o avance do uso do galego non proviñan desta, senón da persistencia de arraigadas e paralizantes inercias en sectores importantes da sociedade galega que os poderes públicos non sempre souberon vencer. Desde a recente oficialización do galego ata os nosos días, a situación evoluíu de xeito en xeral lento e desigual.
En teoría, no acceso á función pública e na promoción dentro da carreira, o coñecemento do galego debería, como mínimo, contar como mérito, e, nalgúns casos, ser requisito indispensable, pese a isto, a día de hoxe, a Administración non está plenamente galeguizada. Na Administración de xustiza e na Administración periférica do Estado producíronse escasos avances. A Administración autónoma presenta un balance máis satisfactorio. O Parlamento de Galicia probablemente sexa a institución do seu rango máis galeguizada do país, pero a súa relevancia administrativa é escasa. Nos concellos producíronse os avances probablemente máis importantes, xogando un papel de relevo os servizos de normalización lingüística (tamén denominados departamentos de lingua galega), que proliferaron dun xeito bastante irregular a partir de 1990. Organismos públicos como os de saúde, e empresas e fundacións públicas ou semipúblicas ofrecen un panorama en xeral insatisfactorio.
2. O sistema educativo
En Galicia, os nenos teñen dereito a recibir o primeiro ensino na súa lingua materna e obrígase ás autoridades educativas a arbitrar "as medidas encamiñadas a promover o uso progresivo do galego no ensino”, establecéndose como obxectivo mínimo que “ao remate dos ciclos en que o ensino do galego é obrigatorio os alumnos coñezan este, nos seus niveis oral e escrito, en igualdade co castelán”.
En Galicia hai televisión e radio en galego e un xornal diario escrito integramente nesta lingua.
Desde os comezos da década dos oitenta emprendeuse un labor intensivo de reciclaxe lingüístico en galego de profesores dos niveis primario e medio, por medio de cursos de lingua e literatura galegas, aos que ao longo da década asistiron unha boa parte dos profesores en exercicio. Desde os comezos da década dos noventa adóptanse previsións para a creación de equipos de normalización lingüística e a elaboración de plans de normalización nos centros de ensino, e establécense liñas de axuda para a promoción de actividades de fomento do galego.
En xeral, pode dicirse que a día de hoxe se logrou delimitar e centrar as diferentes iniciativas arredor dos que se consideran os dous obxectivos principais deste ámbito: converter o galego en lingua vehicular do sistema educativo e lograr que o alumnado obteña unha competencia lingüística plena nas dúas linguas oficiais (galego e castelán) ao remate do ensino obrigatorio. Con todo, e malia os incuestionables logros -desiguais dependendo do nivel educativo-, queda aínda moito camiño por percorrer para que estes obxectivos se acaden realmente.
3. Os medios de comunicación e as industrias culturais
No ano 2003 bota a andar Galicia Hoxe, que foi durante case unha década (ata o seu peche en 2011) o único xornal diario de ámbito galego impreso integramente en lingua galega. Na actualidade a situación non mudou en termos cuantitativos, pois contamos cun único diario escrito integramente en galego, Nós Diario. Nos demais, o idioma non está totalmente ausente, aínda que si arrecunchado na información cultural e nas columnas de colaboradores. Na prensa non diaria, o semanario de información xeral de referencia foi durante décadas A Nosa Terra, que se publicou regularmente en papel ata o seu peche en 2011 (retomando en 2018 a súa edición en formato electrónico). Así mesmo, cómpre salientar as revistas mensuais Tempos Novos, editada en papel desde 1997; e Luzes, que comezou a súa andaina en 2013. Cunha difusión máis restrinxida, hai que sinalar os trimestrais Grial (de grande tradición), Encrucillada, A Trabe de Ouro e Agália. Por parte, comezan a abrirse paso publicacións especializadas, de variada periodicidade. No que respecta aos medios dixitais, neste período os xornais de referencia en galego foron Vieiros (ata o seu peche en 2010) e Sermos Galiza, que en 2020 dou paso a Nós Diario (tamén con edición dixital). Outras cabeceiras dixitais de información xeral, activas na actualidade, que merecen ser mencionadas son Galicia Confidencial e Praza Pública. No que respecta á información local ou especializada, o panorama é aínda máis vizoso.
No que atinxe á televisión, en 1985 creouse a Compañía de Radio-Televisión de Galicia, de titularidade autonómica, e a partir de aí comezou a emitir a televisión galega, basicamente en galego, cunha notable audiencia e algúns éxitos salientables. Canto ás emisoras de radio, é sen dúbida a Radio Galega, de titularidade pública, a que amosa un maior compromiso co uso e promoción do idioma galego.
No Estatuto de autonomía de Galicia de 1981 declárase o galego lingua cooficial e “propia” de Galicia e resérvase para as institucións autónomas as competencias plenas no proceso de normalización.
A edición de libros en galego incrementouse de forma moi notable no período que vimos describindo, pasando de 187 títulos editados en galego en 1980 a 1.144 no 2018. Con todo, hai que sinalar algúns problemas, como a abrumadora presenza da edición institucional, a excesiva atomización das empresas editoras galegas e a perigosa dependencia do mercado escolar.
Canto á produción musical, destaca a renovada voga da música “de raíces”, o que no noso caso quere dicir de inspiración (máis ou menos vaga) popular-tradicional, ou ben sinxelamente “celta”; e a apropiación desde a experiencia galega da música popular internacional contemporánea, isto é, o pop-rock. Nos últimos anos percíbese unha especial fertilidade neste ámbito, onde o galego se emprega xa sen complexos tamén noutros xéneros coma o hip hop, o indie, o trap ou a música electrónica.