Colección: Os profetas do Pórtico e a cultura galega. Unha viaxe que non cesa

1936: O Pórtico da Gloria en tempos de guerra

Documentación confidencial sobre o traslado de obras de arte de Santiago de Compostela en caso de guerra.
Fondo: Comisaría de la Primera Zona de Defensa del Patrimonio Artístico Nacional, Arquivo de Galicia, Santiago de Compostela

“Sería terrible que todas las ilusiones y entusiasmos que yo he puesto en este trabajo se desvanecieran ahora como el humo. Tan es así, que yo, que no siento temor por mi persona, me lo he hecho llevar al sótano [del Centro de Estudios Históricos] para que a él no lleguen los obuses, mientras que yo sigo trabajando en mi despacho durante los bombardeos”.

Ricardo de Orueta confesaba nesta carta do 4 de outubro de 1937 o medo que tiña de que o manuscrito do seu libro sobre escultura románica fose destruído polas bombas incendiarias que asolaban Madrid (Residencia de Estudiantes, Madrid, RE- JAE/168/23: 7).

Morrería algo máis dun ano despois sen velo publicado, pero o manuscrito, a diferencia da República á que servira como director xeral de Belas Artes, conseguiu sobrevivir á guerra. Nel vemos rexistrada a letra tremelicante coa que escribiu o último capítulo, dedicado á que consideraba “la obra capital del románico europeo y una de las primeras en el arte universal”, o Pórtico da Gloria.

“Una obra", escribe Orueta, "que no es posible clasificar, como solemos hacer los historiadores de arte, en ese nomenclátor que nos fraguamos en el cerebro, pero que no siempre tiene correspondencia con la realidad, de románico, gótico y muchas más cosas”.

A súa linguaxe desprende emoción a medida que nos introduce no universo creativo do Mestre Mateo, refuxiándose na súa beleza e establecendo un diálogo íntimo cos personaxes que o habitan, coa “sonrisa de un Daniel joven pletórico de vida” ou a de San Xoán en conversa con Santiago, da que di que “no es fácil encontrar en el arte, y también muy difícil en la vida una sonrisa más reflexiva, más compleja ni más exquisita, o que profundice tanto en los fondos de nuestra emoción”.

Seguramente, namentres que escribía estas reflexións, estaría a contemplar as fotografías do Pórtico que realizou nunha das súas visitas a Santiago. As imaxes publicaríanse, curiosamente por iniciativa galega, dentro do maior proxecto editorial desenvolvido polos continuadores do Seminario de Estudos Galegos na posguerra: Bibliófilos Gallegos.

Sabemos que as fotos que ilustran a monografía sobre o Pórtico da Gloria de Ángel del Castillo, publicada en 1949 na serie Obradoiro de Bibliófilos Galegos, foron realizadas por Orueta. Malia non apareceren acreditadas así no libro, menciónanse deste xeito na columna que publicou o xornalista Julio Sierra en El Correo Gallego, onde alude ao “fotógrafo malagueño que llegó a Director General de Bellas Artes […] al que tuvimos el honor de conocer en los últimos años de su vida”.

Orueta tamén fotografou na súa viaxe a Santiago os profetas retirados do Pórtico que se atopaban no Museo da Catedral, aos que dedica unhas liñas do libro: “En este museito hay muchas esculturas que se consiguieron salvar cuando se reformó la fachada en el siglo XVIII, varias estatuas que irían al exterior, entre las que hay una magnífica que tiene la barba trenzada y otra, también muy hermosa, a la que le falta la cabeza que, según se dice, representaba a Fernando II”.

Viaxe de Gómez-Moreno e estudantes da Universidade Central de Madrid (1931). Santa Tegra (A Guarda, Pontevedra).
Fondo: Instituto Gómez-Moreno. Fundación Rodríguez-Acosta (Granada)

Viaxe de Gómez-Moreno e estudantes da Universidade Central de Madrid (1931). Vigo (Pontevedra).
Fondo:Instituto Gómez-Moreno. Fundación Rodríguez-Acosta (Granada)

É difícil rastrexar con precisión as visitas de Orueta a Galicia. Seguramente coñeceu a Xesús Carro nunha delas, como o facían todos os que visitaban Santiago, desde os estadounidenses Kingsley Porter e Kenneth Conant ata os seus ilustres colegas e estudantes de Madrid. Aparece retratados con eles e con Filgueira Valverde nunha viaxe que realizaron a Galicia cara ao final de setembro de 1931. De esquerda a dereita están o insigne Manuel Gómez-Moreno (de perfil), Emilio Camps-Cazorla, Elías Tormo, antigo ministro de Instrución Pública e Belas Artes, e, no outro lado, preto de Carro, Lafuente Ferrari con lentes negros.

Viaxe de Gómez-Moreno e estudantes da Universidade Central de Madrid (1931). Ruínas de San Domingos (Pontevedra).
Fondo: Museo de Pontevedra

Seguramente Orueta non estaba entre eles nesa ocasión porque acababa de recibir poucos meses antes o nomeamento de director xeral de Belas Artes da recentemente instaurada República. Nunha entrevista publicada en El Correo Gallego en xuño de 1931 explicaba as liñas fundamentais da súa política para preservar “los tesoros artísticos de los pueblos españoles” e facer que servisen de axentes de dinamización cultural e económica. Nos vindeiros anos levaría a cabo un inxente labor lexislativo que culminará coa Lei do Tesouro Artístico Nacional de 1933, que incluía cláusulas restritivas para evitar o alleamento de obras do patrimonio artístico nacional e regular o mercado da arte. Como base deste traballo de conservación e documentación estaba a creación do Ficheiro de Arte Antiga, na sede do cal vemos a Orueta noutra fotografía de 1931, traballando con outro protagonista da nosa historia que habería de facer a transición entre o galeguismo republicano e o réxime franquista, Francisco Javier Sánchez-Cantón.

Orueta e Sánchez Cantón sentados no Ficheiro de Arte Antiga.
Fototeca do CEH

O seu importante traballo como director xeral de Belas Artes durante a etapa de 1931 a 1933 afectaría positivamente a Galicia, como recoñece Xesús Carro nunha afectuosa carta que lle envía en 1936 para felicitalo polo seu segundo nomeamento no mesmo posto, lembrando o labor que fixera no seu anterior mandato e a repercusión sobre o patrimonio galego.

Este nomeamento durou pouco e a viaxe prometida a Galicia ese verán, da que lle fala Orueta a Carro, nunca se chegou a realizar. O país cambiaría para sempre co alzamento militar co que se iniciou a guerra.

Os anos finais da vida de Orueta foron difíciles, tratando de finalizar o seu libro sobre escultura entre Valencia, a onde se desprazara o Goberno da República, e Madrid, onde morrería a principios de 1939. Poucos meses antes da entrada triunfal de Franco en Madrid, sufriu unha caída nas escaleiras do Casón del Buen Retiro, onde estaba o Museo de Reproducións Artísticas, do que daquela era director, un museo onde curiosamente estaban replicadas partes do Pórtico da Gloria en escaiola.

Nos fondos da Comisaría da Primeira Zona de Defensa do Patrimonio Artístico Nacional aínda se conserva o plan secreto redactado por Chamoso Lamas para protexer o patrimonio da cidade de Santiago en tempos de guerra, con protocolos especiais para o Pórtico. Chamoso indicaba o difícil que sería poder salvalo:

“Su emplazamiento lo muestra protegido al frente por el gran hastial de la fachada del Obradoiro…Teniendo esto en cuenta ¿No podría ocurrir que un impacto directo sobre uno de esos elementos protectores se convirtiese en un considerable daño al producirse el derrumbamiento, aunque sea de solo una pequeña parte sobre el Pórtico de la Gloria?...Si consideramos estas probabilidades ante el enorme blanco que ofrecen las partes constructivas que rodean a la gran obra escultórica, hemos de reconocer que son mayores que las que pueden arrastrar los casos de impacto directo de una bomba incendiaria…Si a esto añadimos que para proteger con sacos terreros todo el Pórtico, previa la colocación directa del guateado defensivo, no es menester gran cantidad de madera para andamios que pudieran representar gran cantidad de combustible capaz de calcinar arenas y esculturas, podría llegarse al parecer de la opción por la protección indicada”

Hoxe aínda conservamos o Pórtico e, grazas aos arquivos, tamén podemos coñecer o traballo destes heroes do patrimonio, pero puido non ter sido así.

En 1957, Francisco Javier Sánchez Cantón, entón subdirector do Museo do Prado, inseriu a seguinte observación na súa recensión do libro Escultura gótica de Joan Ainaud de Lasarte e Agustín Durán:

“Este libro ha venido a suscitar en mí memorias ya viejas: la ilusión, a prueba de dificultades, puesta por Ricardo de Orueta en escribir la historia de la escultura española, en los postreros años de su vida (durante la guerra). En período tan azaroso, acumulaba centenares de fotografías, hechas por él mismo, y millares de octavillas –formato en el que solía redactar. Con entusiasmo juvenil me leía sus detenidos análisis estilísticos, en los que encontraba complacencia máxima. Cuando el vendaval de la guerra de liberación nos separó tenía escritos los capítulos correspondientes al románico. Al volver a verle en los meses finales de su vida, la voluntad de acabar la obra y de verla publicada continuaba enhiesta; mas la salud quebrantada apenas le consentía trabajar y no se? el paradero de sus fotografías y sus manuscritos”.

Temos constancia de que as fotografías e o manuscrito se conservaron e no parágrafo final do capítulo sobre o Pórtico sabemos que Orueta atopou alí un anaco de Gloria que lle serviu de refuxio en tempos de guerra:

“Allí se está muy bien. La visita al Pórtico de Compostela, por muy poco que interese la escultura, complace y admira, y a los de arriba y a los de abajo, a todos. No conozco a nadie que haya sufrido una decepción. A esto contribuye bastante el perfecto estado de conservación y la policromía que, a pesar de los vaciados que se le han hecho en el s. XIX y lo que va del XX, aun se conserva lo suficientemente bien para que pueda reintegrarla totalmente nuestra imaginación”.
Documentos

Plan que para la protección y defensa del patrimonio monumental y artístico de la ciudad de Santiago presenta a la Junta local de Defensa Pasiva la Comisaría de la Primera Zona del Patrimonio Artístico Nacional

[Documento mecanografado]

Ver ligazón
Esta web utiliza cookies, podes ver a nosa la politica de cookies, aqui Se continuas navegando estaras aceptandoa
Politica de cookies +