Xela & Gianni

Xela & Gianni

Xela Arias: A tentativa de traducir a fantasía

Xela & Gianni

Por Montse Pena Presas. Profesora da Universidade de Santiago de Compostela

Era 1986 cando Xela Arias colabora co seu pai Valentín Arias na tradución de Contos ao teléfono de Gianni Rodari, para a editorial Juventud. Daquela, a poeta viña de comezar coa súa angueira de traer palabras para o galego, nun camiño –o de tentar elixir a palabra xusta– que a acompañará en toda a súa vida, non exactamente coma unha paixón pero si como un compromiso que lle supoñía, tamén, poder contar cuns certos ingresos económicos. Xa conseguira que algúns dos poemas de Caballum (1980) de Carlos Oroza ou que a obra infantil de Jorge Amado O Gato Malhado e a Andorinha Sinhá estivesen no idioma de noso, convencida como estaba naquel tempo de que aquilo contribuía a normalizar o noso sistema cultural. E nese 1986 aínda asinará a tradución de Amor de perdição de Camilo Castelo Branco e de Cidades, Príncipes e Xins da mitoloxía e das lendas árabes, textos publicados por Xerais para dotar, dende diferentes perspectivas, o aínda feble campo literario dirixido ao público xuvenil. Un eido medrante naquel tempo, cuxas novidades eran fabas contadas que supoñían un paso máis de cara a que o lectorado mozo tivese unha variedade (senón ampla, si representativa) de obras que levar á boca. A isto tamén contribuían, sen dúbida, as editoriais de fóra de Galicia, que descubriron que o ámbito da tradución ao galego podía ser unha gorentosa torta da que tirar o seu propio partido.


E por iso, Gianni Rodari tiña que falar galego, e tiña que facelo a través da voz que lle prestaron Xela e Valentín Arias, un mestre que sempre apostara por un ensino galeguista, en boa medida porque se educara e se formara na Granxa-Escola de Barreiros, considerada por Antón Costa un claro antecedente do movemento de renovación pedagóxica de Galicia. De todas as lecturas que tiveron o e grupo de mestras e mestres que o conformaron, Rodari foi un autor capital para entender, dende outra perspectiva, como se podían traballar os contos na escola, pero tamén como se podía abordar a escrita creativa coa rapazada. O mestre da fantasía xa era un autor moi consagrado (non por acaso, concedéranlle o Premio Andersen en 1970, considerado o “Nobel” da literatura infantil) cando publica a Gramática da fantasía (1973) e reivindica o lugar fundamental que a imaxinación e a creatividade teñen que ocupar na escola. O estrañamento, o binomio fantástico, a construción de adiviñas, a mestura de historias viñeran por fin para ficar e influír a toda unha xeración de mestras e mestres comprometidos coa renovación pedagóxica. Tanto é así, que a obra de Agustín Fernández Paz ou de Paco Martín é difícil de entender sen elas, como tamén o son algúns dos materiais cos que aprendemos galego as rapazas e os rapaces dos anos 80. Mesmo a propia Xela Arias tivo unha lembranza para Rodari na súa única obra infantil, Non te amola! , cando fala de que seu irmán pequeno Marcos trae un libro, escrito por un deses “pedagogos”, dos que a voz irónica que narra, unha sorte de alter ego da autora, sinala: “Escriben libros para nenos e nenas pequenos, aínda que me parece que máis ben fanos para xogar eles, porque retorcen os contos –cóntanche a Carapuchiña do revés, por exemplo– ou fanche traballar a ti e listo. Estás a piques de chegar e póñenche: ben, agora elixe entre estes tres finais ou inventa ti un. Eu para iso escribo un libro enteiro!”. E tanto que Xela Arias se animou a escribir ese libro enteiro! Mais antes, Rodari, dende as páxinas de Contos ao teléfono prometeunos a todas as rapazas e rapaces que o lemos, a través da voz do contable Bianchi, todas as noites unha historia. A promesa foi máis alá, porque tanto coa súa literatura como coa súa particular gramática, Rodari sementou aquí e aló pequenas estratexias e desafíos, que unha vez xermolados se converteron na cerna de novas narracións.