Buguina, bucina

Trátase de instrumentos compostos por un cono máis ou menos pronunciado, duns 40-50 cm de lonxitude, aberto polos dous extremos. No máis estreito deles levan unha embocadura onde se poden apoiar os beizos. Facéndoos vibrar o instrumento emite un son forte, penetrante e profundo. Non levan furados dixitais e polo tanto emiten un único son. O corpo destes instrumentos aparece en Galicia fabricado normalmente de barro cocido, como os que se fan aínda hoxe nos obradoiros de olería de Buño; a súa forma pode ser recta ou co tubo máis ou menos curvado imitando a unha especie de corneta 1.

Santa Cristina de Barros

de Barros Santa Cristina,

tamén de barro está feita

a miña corna-buguina

[IMLTG, 156]

Nos dicionarios galegos a voz buguina dáse como sinónimo de bucina e esta aparece como instrumento de sinalización xa desde os escritos de Sarmiento (1745-1770): “Es la bucina o caracola con que se llama y se vocea”. No dicionario da Academia (1913-1928) explícase que a voz pode facer referencia a varios tipos de aerófonos: “Bocina. Instrumento músico de boca, hueco y curvo, parecido a la trompeta. -”Et mandaron logo sõar porla uila cornos et bocinas et tronpas et anafijs… Poýs que diomedes ossagitario ouuo morto. todos os da oste fezeron estonçe tanger bozinas et ssoar tronpas e anafijs amaýs poder.” (Y luego mandara hacer sonar por la ciudad cuernos y bocinas y trompas y añafiles… Cuando Diomedes mató al Sagitario, todos los de la hueste hicieron tocar bocinas y sonar trompas y añafiles a más no poder). -”Et os caualos faziã tã grã rroýdo poru ýam que aterra estremeçia so seus pees. Et tã grand era auolta et osoo das tronpas et dos anafýs et das bocinas et oestroýdo dos pees dos caualos. que os uales et os outeýros et as casas et as torres rretjniã. et rresoauã muý fortement.” (Y los caballos hacían tan gran ruído por donde iban que la tierra se estremecía bajo sus pies. Y tan grande era el alboroto y el sonido de las trompas y de los añafiles y de las bocinas y el estruendo de los pies de los caballos, que los valles y los oteros y las casas y las torres retumbaban y resonaban muy fuertemente). C. T., vol. I, p. 199 y 289, y vol. II, p. 35.  2. Trompeta, cuerno de caza. 3. náut. Especie de trompeta de hoja de lata para hablar de lejos, de dimensiones mayores o menores, según la distancia a que ha de usarse. Caracol marino, que taladrado por la punta, hácenla sonar los marineros para anunciar su llegada al puerto con pesca para la venta.”

Como indica este dicionario, en Galicia as buguinas usáronas fundamentalmente os mariñeiros para se comunicaren sinais, por exemplo nun día de néboa para avisar da presenza dunha embarcación, ou para anunciar a súa arribada ao porto. Esta copla referida por Carlos Rei na súa obra Os instrumentos musicais na lírica tradicional galega 2 dá conta de como os oleiros anunciaban tamén o seu oficio empregando a bugina:

Louceiros de Bamio,

do fondo da Vila,

marchades prá feira

tocando a buguina

A este respecto, este autor observa como Luciano García Alén, un dos mellores coñecedores dos oleiros galegos explica que: “…alguna vez usáronse [as buguinas], a modo de caracola, dende os barcos que transportaban cerámica para vender na costa, coa fin de  convocar á xente ó mercado de cacharros” 3.

Catherine Homo-Lechner conta como os peregrinos do camiño de Santiago se facían notar nos camiños e ao chegaren ás aldeas usando estas buguinas de cerámica que tamén facían sonar cando se achaban en perigo 4. A representación máis antiga que coñecemos dunha buguina en Galicia áchase no impresionante sartego de Fernán Pérez de Andrade na igrexa de San Francisco de Betanzos (A Coruña, século XIV).

Esta buguina aparece tocada por un xinete dentro dunha escena de cacería, acompañada de numerosos homes de a pé que tocan cornos; amosa unha morfoloxía moi semellante ás que aínda se fabrican en Buño.

Outro xeito moi común de fabricar buguinas ou bucinas foi empregando a cuncha dun caracol mariño que tivese un tamaño aceptable; cortándolle a punta e facendo alí un asento para os beizos conséguese o aerófono. Xa desde o dicionario de Cuveiro (1876) se fala destes instrumentos asociados co ambiente mariñeiro: “Bocina, concha de marisco en forma de caracol ó espiral con que llaman desde tierra á las lanchas de la pesca.” Non obstante, en terra tamén tiveron uso; por exemplo en Arbo (Pontevedra) as bucinas denomináronse apupas 5 e os veciños que controlaban a rega apupaban para indicar o comezo e final do período que lle correspondía a cada un. En moitos lugares de Galicia estas buguinas fabricadas con caracois tamén son coñecidas co nome de cornos, quizais lembrando que a súa historia e función vai parella á destes instrumentos.

No noso sistema de cultura tradicional as buguinas non son consideradas como instrumentos musicais, senón como instrumentos sinalizadores.

Ver notas
  1. [1] Este tipo de buguinas de barro documéntase xa en Numancia en tempos da ocupación romana.
  2. [2] Rei Cebral, C. Os instrumentos musicais na lírica tradicional galega. Obra inédita, p. 56.
  3. [3] Cita obtida de: Rei Cebral, C. Os instrumentos musicais na lírica tradicional galega. Obra inédita, p. 56, nota 100, no orixinal.
  4. [4] Homo-Lechner, C. Sons et Instruments de Musique au Moyen Age. Archéologie musicale dans l’Europe du VIIe au XIV siècle. Ed. Éditions Errance. Paris, 1996, pp. 26-27.
  5. [5] Xa vimos como o aturuxo recibe, en determinadas zonas de Pontevedra, o nome de apupo, quizais de aí tomaron este nome estas bucinas.
Patrocinadores e colaboradores