Campás

Instrumentos antigos moi semellantes ás campás, feitos de madeira, cortizas, cunchas ou cascas de froitos aparecen documentados nas culturas antigas, pero en opinión de C. Sachs non é seguro que este tipo de instrumentos precedesen ás campás de metal. Os seus antecedentes históricos poderíanse achar nos pobos mesopotámicos que despois se estenderon por Asia, onde as campás pronto se converteron nun instrumento cun fondo significado espiritual. Ramón Andrés 1 comenta que as primeiras novas sobre o uso das campás áchanse en China e no norte da India uns 3000 anos a.C. como instrumento de sinalización. Durante o segundo milenio a.C. empregouse nos templos exipcios, e en tempos de Homero (s. VIII a.C.) xa aparece en Grecia para emitir toques militares. Entre os etruscos vinculouse sobre todo cos ritos funerarios. Estas campás eran de bronce ou ferro e atribúeselles aos chineses o desenvolvemento da arte de fundilas 2.

As campás chegaron a Europa lentamente a través de Bizancio. As primeiras novas da súa utilización proveñen da cidade de Nola (s. IV), na provincia italiana de Campania, de aí o seu actual nome. Na cristiandade o seu uso estivo ligado desde o principio á liturxia, e na península aparece documentado por primeira vez en Toledo no ano 400. Estas primeiras campás tiñan forma hexagonal e o badalo era exterior, como aínda se conserva nas orientais. A campá actual, con forma de tulipa e badalo no seu interior, data, segundo C. Sachs, do século XIII 3, momento no que foi pendurada no alto das torres das igrexas. Este é o tipo que se conserva e usa actualmente en Galicia.

As grandes campás das igrexas continúanse a fundir de xeito artesanal. Houbo diversos talleres de campaneiros por toda Galicia e na parroquia de Arcos da Condesa, no concello de Caldas de Reis (Pontevedra), fica aínda en activo un dos talleres de campás máis antigos da península, fundado no ano 1630: Ocampo Artesáns Campaneiros 4. Neste taller o proceso de construción comeza coa preparación dos moldes. Confecciónanse estes con barro, estopa e arames que recobren unha falsa campá fabricada dunha mestura de cera e brea. Unha vez seco o molde, quéntase ao lume ata que a cera que contén se derrete deixando así un oco que acollerá o bronce fundido; é o que se chama método da cera perdida. Neste momento entérrase o molde para que resista o peso da coada que se prepara nun cruxol (unha especie de forno) que ten unhas canles no chan por onde irá saíndo o bronce fundido cara ao molde. Unha vez cheo o molde, deixarase arrefecer a campá durante tres días, momento no que se extrae do chan, se limpa de barro e terra e se púe cun cepillo metálico. Despois afínase para que seu son sexa o desexado. O badalo fabrícase de ferro brando e o xugo de carballo, ficando así disposta para pendurarse no seu campanario. Unha obra de obrigada consulta para saber máis das campás en Galicia é o estudo Campás e Campaneiros de Xerardo Dasairas Valsa 5.

As campás das igrexas son instrumentos musicais cunha clara finalidade comunicativa. Na parroquia chaman á misa, avisan dos incendios, da morte dalgún veciño e das troadas (axudando tamén a escorrentalas), existindo toques característicos para cada unha destas posibles situacións. Moitas son as coplas tradicionais que falan deste instrumento, ­algunhas incluso falan do toque característico das campás de tal ou cal lugar:

A campana de Corcubión dí:

quero pan, quero pan;

dí a de Brens:

ten que ten, ten que ten;

responde a de Toba:

non cho dou, non cho dou;

dí a de Cee:

téñoo eu, téñoo eu.

[CFG, III, 170]

A campana de Toba dí:

quero pan, quero pan;

as de Corcubión:

non cho dan, non cho dan;

as de Brens:

ten que ten, ten que ten;

e as de Cée:

téñoo eu, téñoo eu.

[CFG, III, 171]

O sancristán era moitas veces o encargado de tocar a misa e a defunto, pero dos repeniques do día da festa adoitaba a encargarse algún veciño habelencioso; este campaneiro interpretaba toques de muiñeira, xota e outros que, mesturados cos foguetes e o son da banda de música ou os gaiteiros, acompañaban os santos durante a procesión. Para Carmelo Lisón Tolosana as campás expresan o aspecto coope­rador, harmónico, da orde social, ou a restauración desa orde perturbada na parroquia. Invitan a todos os fregueses a asociárense nos momentos críticos e difíciles, solicitando a cooperación dos demais cando un membro do grupo se acha no difícil tránsito a esta ou a outra vida; de aí que este autor considere as campás como o símbolo máis expresivo da unión mística da parroquia (tanto da dos vivos como da dos mortos) 6.

As campaíñas que se penduran dos pescozos das vacas fabrícanse do mesmo xeito que as grandes campás das igrexas, malia que seu tamaño é moito menor. Outro tipo de campá que se emprega nos animais son as chocas e chocallos, sendo a súa fabricación (e son) moi diferente do das campás. Os chocalleiros empregan folla de lata para facelos e os badalos son de madeira dura, de corno de cabra ou de metal, dependendo da penetración que se desexe para o seu son. Estes artesáns tamén se encargaban de fabricar os axóuxeres que se penduraban en pequenos animais e nos arreos de bestas, burros e cabalos.

As campás, chocas e axóuxeres que se penduran dos animais teñen por suposto unha clara finalidade utilitaria: saber onde está o animal, de aí que os animais que están preto da casa leven chocas con badalos de corno ou madeira, mentres que os que van máis lonxe os leven de metal. Non entanto, as chocas tamén son consideradas como amuletos que protexen contra os malos espíritos, o mesmo sucede cos axóuxeres e coas campás das igrexas.

Respecto ao poder apotropaico (protector) das campás, Juan Eduardo Cirlot 7 comenta que o seu son é o emblema do poder criador:

«Pola súa posición suspendida participa do senso místico de todos os obxectos pendurados entre o ceo e a terra; pola súa forma ten relación coa bóveda e, en consecuencia, co ceo.»

En Galicia pénsase que as campás teñen poder para escorrentar os malos espíritos. Mariño Ferro comenta que o padre Sarmiento fala dunha campá de Cangas que escorrentaba as meigas 8. Tamén explica que existe a crenza de que o seu son afecta de xeito especial aos nubeiros ou troantes, os seres míticos que provocan as troadas. De feito, era costume en moitas parroquias que o sancristán tocase as campás da igrexa cando se achegaba un trebón mentres o crego rezaba. En Viana do Bolo interpretábase que ao tocalas contra as troadas as campás falaban con estas palabras 9:

Detente nubrado,

non veñas tan cargado

guarda viño, guarda pan,

guarda fogo de alquitrán

tan, tan, tan, tan.

Moi espallada entre os nosos maiores está a crenza de que un eco característico no son das campás e chocas agoira a morte dalgún veciño. Isto mesmo escoitámolo cando eramos nenos en Carballedo (Lugo) e está documentado tamén no Pais Vasco 10. Lence Santar comenta:

«Din n-a Rilleira de Cezuras que as campas, de cando en vez, están moi layonas ô tocar a morto; tan layonas, que mesmo fan trastallal-o curazón a calquera cristiano.

E cando isto pasa a xénte, ô sentil-as bandeladas, dí:

«Logo vai outro, que as campas chaman por él»

E n-afeuto: non tarda en se finar algunha presoa. Esto din tamén en Cezuras» 11

Estas coplas tradicionais lémbrannos o característico “chorar” das campás:

O difunto vai pra a iglesia.

A campana estao chorando.

Campana, o morto non oi;

ti estásm’a min avisando.

[PPG, <P 519> <L 0> <A 1867>]

¿Que campanas son aquelas

que tocan tan delorido?

Son as campanas do ceo

que tocan porque t’olvido.

[PPG, <P 1708> <L 0>]

Outras coplas aínda lle conceden ás campás o poder de afectar o estado de ánimo das persoas:

Campanas de Bastabales

cando vos oio tocar

mórrome de soledades.

[PPG, <P 167> <L 0> <A 1862>]

Campanas de Bogallido

cando vos oio tocar

revíraseme o sentido.

[PPG, <P 224> <L 0> <A 1863,an.>]

Por outra parte, a relación das campás coa morte ten un claro reflexo na nosa lírica tradicional, froito quizais do costume de anunciar agonías e mortes co seu son:

A campana cando toca

no toca polos que morren

que toca polos que quedan

pra que da morte se acorden

[CPPO, I, 164]

A campana ten un dente

e a morte ten ún, dous

e o pillo que a toca

ten máis de vintedous

[CTC, 76]

Toca a difunto a campana.

Quen morreu non preguntés.

Rezade por unha almiña,

e dela non murmurés.

[PPG, <P 518> <L 0> <A 1867>]

-Ti que llas deches,

Fervellasverzas,

vólvell’as noces,

torna detrás

coas castañolas

pr’home das moscas.

Ti ¿que fas, Fervellasverzas?

Ti ¿que fas, Fervellasfabas?

-Eu remendo os meus calzóns,

Compoño as miñas polainas.

-Toquen, tañan as campanas,

repiniquen a bon son;

morreus o marido meu;

alá vai coa maldición.

-S’o teu marido alá vai,

¿que culpa lle tiven eu?

Choralo despois de morto;

que o chore quen o pareu.

-Isca d’aí, galiña maldita;

isca d’aí, non máte-la pita;

isca d’aí, galiña traidora,

isca d’aí, non máte-la pola.

-A nosa galiña nova

trouxemos de Pontevedra

e o teu poliño, comadre,

non sale de xunt’a ela.

[PPG, <P 587> <L 0>]

Na Semana Santa as campás non poden tocar e son substituídas en igrexas e catedrais por instrumentos denominados matraca, carracas, trécolas etc. Existen torres nas nosas catedrais que albergaban enormes carracas para suplir ás campás nestas épocas, caso das de Mondoñedo e Santiago de Compostela. Os sancristáns valíanse tamén destes instrumentos para chamar á misa en Semana Santa.

Como xa dixemos, as campás e chocas pasan dos animais aos homes en tempos de antroido. Descoñecemos o porqué desta asociación que se documenta por toda Galicia e tamén noutras zonas de Europa, o caso e que ben sexa pola protección que o seu son propicia ás máscaras contra os espíritos convocados polo antroido, ben sexa pola inversión do seu uso sacro, moitas das nosas máscaras portan impresionantes cintos de campás ou chocas. Os Volantes da Ribeira Sacra (Chantada, Lugo) levan un cinto cunhas 24 campás macho, pois distinguen alí entre dous tipos de sons, sendo o das femias os máis agudos e menos apreciados; os peliqueiros deste mesmo antroido portan unha soa choca. Peliqueiros de Laza, Cigarróns de Verín e Boteiros de Vilariño de Conso e Viana levan cintos con grandes chocas, mentres as pantallas de Xinzo portan pequenas campaíñas na cintura, e así poderiamos seguir con moitas outras máscaras tradicionais.

As campás pertencen ao grupo dos idiófonos de golpe directo, achándose dentro dos idiófonos de percusión no grupo dos vasos ou cavidades percutidas con badalo fixo no interior: 111.242.121. Dentro do sistema de cultura tradicional galego son instrumentos utilitarios. Empréganse fundamentalmente para transmitir sinais ou para pendurar nos pescozos dos animais, e por tanto non son instrumentos musicais; tampouco adquiren esta consideración cando chocas e chocallos pasan a ser empregadas polos humanos, o que sucede só durante o antroido, e pese a seren entón útiles moi aprezados polas súas calidades sonoras, seguen sen acadar a consideración de verdadeiros instrumentos musicais, pois nin emiten unha melodía, nin participan nun acto propiamente musical. No noso sistema de cultura tradicional o uso das chocallos e chocas está reservado exclusivamente aos homes.

Ver notas
  1. [1] Andrés, R. Diccionario de instrumentos musicales. Ed. Península. Barcelona, 2001, p. 57.
  2. [2] Blades, J. Percussion Instruments and their History. Ed. The Bold Strummer, LTD. Westport, 1992, p. 117.
  3. [3] Sachs. C. Op. cit p. 267.
  4. [4] Robles González, M. “Mensaxeiras do Son”. En: Barcal (Fundación Liste). Nº1, 2006, pp. 19-30
  5. [5] Dasairas Valsa, X. Campás e Campaneiros. Ed. Ir Indo. Vigo, 2004.
  6. [6] Lisón Tolosana, C. Antropología cultural de Galicia. Ed. Akal. Madrid, 2004 (1ª ed. 1979), pp. 114-115.
  7. [7] Cirlot, J. E. Diccionario de Símbolos. Ed. Siruela, 1968.
  8. [8] Mariño Ferro, X. R. La brujería en Galicia. Ed. NigraTrea. Vigo, 2006, pp. 188-189.
  9. [9] Dasairas Valsa, X. Campás e Campaneiros. Ed. Ir Indo. Vigo, 2004.
  10. [10] De Azkue, R. M. Literatura popular del Pais Vasco I. Ed. Espasa-Calpé. Madrid, 1935. p. 218
  11. [11] Lence Santar, E. [Mondoñedo 1876-1960] Etnografía Mindoniense. Ed. de Armando Requeixo, Follas Novas. Santiago de Compostela, 2000. [Recompilación de escritos etnográficos do autor], p. 94.
Patrocinadores e colaboradores