Ferreñas, ferriñas

Malia a que así se denominan normalmente os pequenos discos de metal co bordo rizado e lixeiramente cóncavos que se insiren no marcos dos “sistros”, charrascos, pandeiras e pandeiretas, existen bastantes referencias á existencia pasada en Galicia dun instrumento musical así denominado que en castelán recibe o nome de sonajas. Pese a que Ramom Almuinha explica que ferreñas “nas fontes orixinais pode designar a distintos instrumentos como o sistro, as soalhas (aro com ferrenhas), a pandeireta, o pandeiro ou a “pandeireta galega”¹ por ningures achamos esta variabilidade, senón máis ben todo o contrario: as ferreñas aparecen claramente descritas en moitas e variadas fontes. A primeira referencia a este instrumento en Galicia ven da colección de voces e frases de Sarmiento (1745-1770): “… las sonajas se llaman en gallego ferreñas.” As ferreñas son, xa o dixemos, un tipo de sistro circular que nos dicionarios galegos aparece descrito como unha “pandeireta sen pel” ou simplemente dando o seu sinónimo castelán sonaja:

Rodríguez manuscrito (1855): sonaja.

Rodríguez (1863): Sonaja como el aro de una pandereta. Sarmiento id.

Pintos (1865): Sonajas.

Cuveiro (1876): Sonaja como el aro de una pandereta; especie de sistro.

Valladares (1884): Sonaja, tablilla en círculo, atravesado con alambres que ensartan rodajas de metal.

Como tantas veces ocorre cos instrumentos musicais, é Eladio Rodríguez González quen verte máis información sobre as ferreñas no seu dicionario (1958-1961): “s. f. pl. Sonajas, instrumento músico de nuestro país, que se compone de varias rodajas de metal impuestas en los agujeros de un aro de madera.

Es igual a la PANDEIRA, sólo que carece de piel, y se usa en las diversiones campesinas para marcar bien el compás o para alegrar las coplas que a su son se cantan en tercetos o TRIADAS. Generalmente va acompañado de pandero, según la vieja triada popular:

Nenas de Castro Loureiro,

deixai pasalas da Ulla

con ferreñas e pandeiro.”

As ferreñas aparecen descritas por Casto Sampedro a finais do século XIX exactamente nestes mesmos termos, pero indicando xa a súa rareza: “Las ferreñas son una pandereta sin piel, es lo mismo que se llama sonajas en Castilla. Apenas se ven, hasta el punto de que los constructores de panderetas de la provincia [Pontevedra] no las conocen.”². Con todo, Emilio Pita aínda menciona este instrumento no 1962: “As ferreñas son como a pandeireta mais sen a pelica.” ³. Hoxe en día é un instrumento extinto por completo e non puidemos recoller ningunha nova do seu uso polo menos desde os anos 1970, a non ser que consideremos os sistros da Paradanta (Pontevedra) como un tipo de ferreñas non circular, o que entra perfectamente dentro do posible se temos en conta aquela explicación de Adolfo Salazar que vimos de ver ao falar dos sistros: “Las sonajas pueden ser de dos maneras: insertas en un aro de madera que, cuando está cubierto con una piel forma la pandereta, o prendidas en unos alambres que recoge una montura de metal.” ⁴.

Ernesto Veiga de Oliveira refire o uso das ferreñas, denominadas trinchos ou pandeiros, en varias zonas de Portugal, clasificándoas dentro dos instrumentos de uso ritual pois non aparecen noutro contexto que as Folías do Espírito Santo ⁵ ou a Dança do Homens de Lousa (Castelo Branco) ⁶, onde os tres nenos danzantes portan unha especie de pequena pandeireta sen pel. En Galicia tamén se deu este uso dentro das danzas dos gremios durante o Corpo de Deus. Pérez Costanti ⁷ fornece varias referencias de interese a este respecto situando os ferreñeiros, homes que tocaban o instrumento, no marco destas danzas. Así, o 19 de outubro de 1624, Tomé Pérez, mordomo do gremio de mareantes de Compostela que interpretaba unha danza de arcos, admitiu por confrade a Antonio Fernández, “ferreñero”, “con calidad que ha de tañer las ferreñas todos los años por Corpus Christi, dándole seis reales cada año. No queriendo tañer, estando con salud, será condenado a tres ducados”. Nas contas desta mesma confraría aprobadas polo cabido o 27 de maio de 1644, pódese ler: “Treinta reales al gaitero según costumbre.- Seis reales al ferreñero, según asiento.-Treinta y cinco reales a los diez y siete danzadores.-Del gamachino, tres reales.- Dos reales a los angeles.-De doce apóstoles, ocho reales y medio.-Cinco reales de los arcos.-De la máscara del gamachino y pintura de los arcos, cuarenta y seis reales [...]”

Un pouco máis adiante Pérez Costanti engade que os reunidos no mesmo cabido “dixeron abían concertado con Juan de Outeiro, gaiteiro, que de aquí en adelante por su vida, ha de servir a la cofradía, según costumbre por veinte y quatro reales y no más; y el ferreñero por ocho reales; de manera que al gaitero se le bajaron seis reales y al ferreñero que iba en seis y no quería asistir, se le añaden dos reales”.

Estas dúas coplas recollidas da lírica tradicional galega e referidas na obra de Carlos Rei Cebral Os instrumentos musicais na lírica tradicional galega ⁸, lembran aínda o tocador (quizais tamén o fabricante?) das ferreñas: o ferreñeiro ou furriñeiro. Nótese tamén que nestas coplas o sexo do tocador é masculino, igual que os das danzas do Corpo de Deus:

Catro vellos se xuntaron

para ir a Carabiolas:

o gaiteiro, o ferreñeiro,

o tristrás ⁹ e o castañolas

[IMLTG, 134]

No lugar non hai furriñas,

que morreu o furriñeiro;

no lugar das Casas Novas

hai furriñas e pandeiro

[IMLTG, 126]

De todas estas referencias podemos doadamente deducir que o ferreñeiro era un personaxe que se consideraba imprescindible para a celebración das danzas do Corpo de Deus e por tanto o instrumento parece que tamén en Galicia tivo un marcado carácter ritual polo menos neste contexto. Ramom Pinheiro explica que “Ainda que não contamos uma descripção dos instrumentos tangidos pólos ferrenheiros inclinámonos a pensar dadas as circunstancias da celebração e a dança que se tratavão (sic) de pandeiros redondos com ferrenhas”  ¹⁰, apreciación coa que non podemos estar máis en desacordo pois achamos que hai sobrados e inequívocos datos para concluír como eran exactamente as ferreñas que, como xa vimos, este autor denomina incorrectamente soalhas.

Cando menos é curioso comprobarmos que as ferreñas non son máis que un tipo particular de sistro de marco circular. Xa vimos como os sistros estiveron durante milenios asociados ao culto relixioso, tanto no antigo Exipto, onde participaba no culto e procesións da deusa Isis, como despois en cultos derivados deste espallados por todo o Mediterráneo. Na mitoloxía exipcia, Isis recompoñía e resucitaba cada día a Osiris, seu home, que era asasinado e partido en cuartos polo seu irmán Seth. Isis simboliza así a alternancia do día e da noite e representa a esperanza na resurrección máis alá da morte. Non é isto mesmo o que pretenden as celebracións do Corpo de Deus?, proclamar e aumentar a fe en Xesús e na resurrección?. Evidentemente esta analoxía cultural precisa ser refrendada por unha xenealoxía cultural, pero pensamos que a hipótese de que o uso das ferreñas nas danzas gremiais do Corpo de Deus é unha herdanza dun pasado onde os sistros participaban en cultos maternais debe ser tida en conta en futuras investigacións.

Polo que acabamos de ver, as ferreñas foron un instrumento musical ritual de certa consideración, polo menos durante os séculos XVI e XVII, aparecendo sempre en mans de homes dentro deste contexto relixioso, como sucede en Portugal. Tres iconografías galegas do século XVII amosan probablemente este instrumento. Unha está no cadeirado do coro da catedral de Lugo, obra que o ourensán Francisco de Moure rematou no 1624 e que amosa un raposo tocando as ferreñas enfrontado con outro que toca a gaita de fol; a outra áchase no cadeirado do coro de San Martiño Pinario (Santiago de Compostela), obra de Mateo de Prado (natural de Cumbraos, Sobrado, A Coruña) finalizada no 1647 e amósanos un conxunto de dous anxos tocando os ferriños e a as ferreñas. A terceira consérvase no Museo Diocesano de Tui onde un ferreñeiro acompaña a un gaiteiro nun relevo tallado por Domingo Martínez (de Redondela) no 1681. Se nas dúas primeiras iconografías non se pode afirmar con rotundidade que se trate de ferreñas e non de pandeiretas, pois ao seren labradas en madeira a pel é difícil de representar, na terceira o vestido do ferreñeiro vese a través do instrumento. Tamén iconografías castelás contemporáneas amosan as ferreñas con total claridade, caso do cadro La Natividad de Juan Correa de Vivar (c. 1510-1566), onde un dos anxos músicos porta este instrumento, ou da obra Vieja con unas sonajas de Esteban March (?-1660). Deste xeito, inclinámonos a pensar que os instrumentos representados nos cadeirados de Lugo e San Martiño Pinario son unhas ferreñas. Xa no século XVIII é posible que este instrumentos perdera parte do seu uso ritual e pasara a ser instrumento de acompañamento do canto feminino en mans das “tocadoras das ferreñas” ¹¹, do que tamén dá fe a lírica popular nestas coplas:

Tocadora das ferreñas,

heiche de dar e dareiche

o sangre das miñas venas.

[PPG, <P 188> <L 0> <A 1863>]

Adiós, miña meniña;

adiós, meu ringo rango,

tocadora das ferreñas,

bailadora do fandango.

[PPG, <P 1066><L 0><A 1869><E DB>]

Neste ambiente de foliadas e baile acompañando ao canto feminino, o seu uso debeu ir esmorecendo pouco a pouco nos seguintes séculos fronte á pandeireta e, a finais do XIX, Casto Sampedro observa xa que este instrumento “Produce más alegría y ruído que el pandero, pero tiene menos valor que la pandereta que reúne las condiciones de ambos”.

Descoñecemos o xeito en que se tocaban as ferreñas nas procesións do Corpus, seguramente as axitaba no aire o ferreñeiro marcando o ritmo da melodía, ou contra algunha parte do seu corpo. Con todo, dúas observacións de campo poderían axudar a restaurar en certa medida o xeito en que as mulleres as tocaron para acompañar o canto. Se consideramos o sistro da Paradanta como un tipo de ferreñas, podemos tamén supoñer que o xeito de tocar as ferreñas redondas era semellante: sentada a muller e colléndoas coa man dereita, batería con elas entre a man esquerda e unha perna, o cal, carecendo as ferreñas de pel e tendo que producir ritmos complexos como a muiñeira ou a xota, entra dentro do posible e quizais do necesario. Outra observación de campo vén a corroborar este xeito de tocar: na comarca da Paradanta recollemos informacións de varias portadoras que nos indicaron que este xeito de tocar se empregaba tamén, por veces, para as pandeiretas, e sendo as ferreñas un instrumento moi semellante a estas, quizais este xeito de tocalas sexa unha reminiscencia de cando se tocaban as ferreñas en troques das pandeiretas. En todo caso, e pese a carecer de pel, cabe tamén a posibilidade de tocar as ferreñas dun xeito semellante á pandeireta, é dicir, suxeitándoa coa man dereita e facendo oscilar o marco baténdoo alternativamente entre a palma da man e o antebrazo.

Nos cancioneiros galegos puidemos achar moitísimas coplas que fan referencia ás ferreñas, entre elas só unhas poucas as mencionan sen a compaña do pandeiro, mentres que este aparece só en moitas delas. Por esta razón, pensamos que é moi posible que outrora as ferreñas e o pandeiro formasen unha asociación tan indisociable nas foliadas, seráns e ruadas, como a gaita de fol e o tambor, e por tanto somos tamén da opinión de que alí onde apareza mencionada a voz ferreñas, esta débese entender, se non hai elementos que indiquen o contrario, como o instrumento e non como o disco de metal que se insire nos aros das pandeiretas, interpretación que viña dominando ata agora. Vexamos algunhas destas coplas:

…

Ja ven á gente pola corredoira

Aturuxando c’o chascarraschàs

Ven o pandeiro, ferreñas e cunchas

Repinicando coas dúas mas

…

[AGG, 14] (c. 1853)

Na aldea da Xesteira

hai unha festa que arrasa,

con pandeiros e ferreñas

e castañetas de prata

[IMLTG, 135]

Tocan o pandeiro en Vares

e as furriñas n-o Barqueiro,

e as nenas que o tocan

sonche d’o val de Viveiro

[CPG, II, 160]

No lugar non hai furriñas,

que morreu o furriñeiro;

no lugar das Casas Novas

hai furriñas e pandeiro.

[IMLTG, 126]

Mociñas de Rebordelo

arrimarvos ó loureiro

qu’ei veñen os de Cabana

con ferreñas e pandeiro

[CPGDS, IV, II, 156]

Ponteceso (A Coruña)

A fuliada vai boa

as ferriñas son de Cádez

o pandeir’é de Lisboa

[CPGDS, IV, II, 156]

Muxía (A Coruña)

Nosa señora da Barca,

eu ben a vin embarcar

con pandeiro e máis ferriñas,

todo na veira do mar

[CG, I, 12]

Imos revoltar a festa,

ti batendo no pandeiro,

eu picando nas ferreñas

[IMTLG, 126]

Déixame de castañetas,

de ferreñas e de gaitas,

qu’a mellor foliada é

a da barriguiña farta

[CPG, III, 236]

¡Eixo nenas!, aquí todas,

que m’o habedes de dar

con pandeiros e ferreñas

dous cartos para gastar

[CPG, I, 80]

Á subila á baixala

a costa de Sigüeiro

á subila á baixala

con ferreñas e pandeiro

[CPG, III, 132]

Somos os pastores, que de Belén vimos,

bolsillos traemos, diñeiro pedimos;

somos os pastores, de Belén chegamos,

bolsillos traemos, diñeiro buscamos.

O son da gaitiña, ó son do pandeiro,

vimos a pedirlle que nos dé diñeiro.

O son das ferreñas, ó son do tambor,

déanos diñeiro, señora, por Dios,

ó son das ferreñas, ó son do tambor

se non hai diñeiros, dénos colación.

Cantando o Nadal e máis ben cantado

vimos a pedirlle que nos dé aguinaldo.

<P 221> <L 0> <A 1863,an>

Nenas de Castro Loureiro,

deixá pasa-las da Ulla,

con ferreñas e pandeiro.

[PPG, <P 585> <L 0>]

Por onde imos arrasamos

eu e mais o compañeiro;

por onde imos arrasamos

con ferreñas e pandeiro.

[PPG, <P 1197> <L 0> <A 1869> <E DB>]

Eu pasei o mar de Vigo

con ferreñas e pandeiro;

astr’as túas falas, meniña,

tamén me costan diñeiro.

[PPG, <P 3020> <L 0> <A 1884> <E DB>]

O pandeiro toca ben,

as ferreñas danll’o son;

as miniñas que o tocan

elas de Valiñas son.

[PPG, <P 3253> <L 0> <A 1884> <E DB>]

Apilla a frauta, Perucho,

e ti as ferreñas, Culás,

Caitano colle o pandeiro,

e ti as cunchas rapás.

[IMLTG, 138]

Existe unha famosa copla con multitude de variantes por toda Galicia na que ferreñas se ten interpretado decote como os discos de metal inseridos no marco e pandeiro como pandeireta ou pandeira:

O pandeiro toca ben

ar ferríñar danll’o son

as rapazas que o tocan

ai élar de Sorribas son

[CPGDS, IV, II, 156] Forcarei (Pontevedra)

Nesta outra variante xa se aprecia mellor como as ferreñas son un instrumento independente do pandeiro:

O pandeiro toca ben

e as ferreñas son novas;

o galán qu’anda no baile

toca ben as castañolas.

[PPG, <P 1668> <L 0>]

Incluso esta copla podería estar a falar da grande relación de interdependencia do pandeiro e das ferreñas, indicándonos como, pese a non ter ferreñas que o acompañen, o pandeiro pode tocar igualmente ben en solitario:

Xa non tén, non tén

xa non tén, non tén

xa non ten ferriñas

ferriñas non tén,

ferriñas non tén

ferriñas non tén

xa non tén ferriñas

e mais toca ben

[CPGDS, IV, II, 226] Neaño (Cabana, A Coruña)

Por se acaso a alguén lle fican dúbidas da dependencia do pandeiro das ferreñas e das ferreñas do pandeiro, esta copla non pode falar máis claro:

O pandeiro sin ferreñas,

as ferreñas sen pandeiro

fai como a barco sin remo

o remo sin mariñeiro

[CPG, III, 169][CG, II, 166]

Como ben indica Casto Sampedro, as ferreñas e o pandeiro foron desprazados pola pandeireta que xunguía as calidades de ambos, de xeito que a extinción das ferreñas debeuse de completar cara a finais do século XIX ou principios do XX. Mais adiante, cando falemos da historia dos tambores de marco galegos, discutiremos se o xeito particular que os galegos temos de tocar a pandeireta, termando dela coa man dereita, podería ser unha reminiscencia de cando eran as ferreñas, así tocadas, as que acompañaban o pandeiro (redondo ou cadrado) durante os cantos femininos. Naquel tempo non existían aínda as pandeiretas que quizais non sexan máis, finalmente, que unhas ferreñas con pel.

Pola grande cantidade de coplas que falan das ferreñas sabemos que foi un instrumento musical moi apreciado nas foliadas e fiadeiros, nas que era indispensable a carón do pandeiro. Tanto no seu uso festivo como ritual, no marco das procesións do Corpo de Deus, podemos supoñer que foi considerado un instrumento musical propiamente dito, seguramente baixo unha estima moi semellante á da actual pandeireta.

Dentro da Clasificación de Hornbostel e Sachs as ferreñas pertencerían ao grupo dos idiófonos de percusión, encadrándose dentro do apartado 111.26 “Marcos percutidos” creado por nós para acoller os sistros da Paradanta e este instrumento.