“Mirlitón”

Trátase doutra membrana cantadora. Os nenos preparaban este xoguete sonoro cun anaco de cana das escobas. Serraban os dous nós que limitan cada tramo e no tubo así obtido, con axuda dun ferro quente ou unha navalla, practicaban un furado duns 10-12 mm de diámetro nun dos laterais do tubo. Un dos extremos ficaba aberto, mentres o outro recubríase cun papel de fumar ou cunha pel de cebola seca, desas marróns e finiñas que rodean estes bulbos. Esta membrana asegurábase atándoa cun cordeliño arredor da cana. Poñendo os beizos de arredor do furado e cantando por el, non soprando lateralmente coma nunha frauta traveseira, a membrana vibra coa voz producindo unha curiosa melodía. No xa citado traballo coordinado por Jaime López Picallo ¹, mencionan un instrumento moi semellante (toques), no que a membrana que vibra obtense adelgazando un lateral do tubo de cana ata que o seu grosor lle permite vibrar.

Este instrumento musical é denominado tecnicamente mirlitón ². Os nosos informantes non puideron darnos un nome concreto para eles: era un xoguete, un brinquedo, cousa de nenos para facer barullo. En Asturias coñécese co nome de berrón e co de nunut en Cataluña, mentres en Castela é denominado mirlitón de cebolla ³. A denominación francesa, flûte à l’oignon, fai referencia tamén ao uso das membranas de cebola. Instrumentos moi semellantes documéntanse tamén por toda África, caso do kabile dos mbae, o akasori en Burundi ou o kwidi dos tsangi ⁴, sendo nalgúns destes casos xogos para os nenos.

O principio sonoro do mirlitón aplícase ás veces ás frautas, e así parecen instrumentos como as frautas chinesas dizi e bangdi ou a kimpungili dos luba africanos. En Galicia Xosé López e Xosé Manuel García refiren o mirlitón na súa obra Os Xoguetes Esquecidos ⁵ baixo o nome de frauta con papel de fumar, indicando que podía ir equipado, ou non, con varios furados para os dedos e así podíase obter unha maior variedade de sons. Marin Mersenne (1636) fala dos concertos que se daban na corte cun instrumento moi semellante a este, denominado flûte eunuque, que consistía nun tubo lixeiramente cónico, duns 60 cm de lonxitude, cun pavillón pronunciado; preto da embocadura tiña un engrosamento ovoide que contiña a membrana e varios furados para os dedos ⁶.

Curt Sachs opina que o mirlitón foi, antes que un xogo de nenos, unha máscara para a voz, un dispositivo máxico que permitía deformar a voz facéndoa irrecoñecible e, por tanto, trascendente. “En la edad de piedra nuestros antepasados bailaron las danzas rituales como aún hoy las bailan los indígenas de todos los continentes: delante de la cara la máscara, que posee el espíritu y a la vez espiritualiza a quien la usa, y delante de la boca el mirlitón que colorea la voz. También nuestros muchachos usan máscaras cuando juegan y tararean sus canciones colocándose delante de la boca un pedazo de papel de seda” ⁷. Aínda que se trata dunha exposición dun argumento fortemente evolucionista, pois compara aos nosos nenos cos adultos de culturas tan evolucionadas como a nosa, tamén é certo que coa evolución dentro dunha mesma cultura, instrumentos musicais que noutrora foron empregados polos adultos acaban relegados ás mans dos cativos e cativas. Así achamos tamén outro mecanismo semellante cando os rapaces cantan cun peite e un papel de fumar diante da boca.

Se dentro da clasificación de Hornbostel e Sachs o mirlitón pertence ás membranas cantadoras, en Galicia non se considera un instrumento musical, senón, como xa indicamos, un xoguete de nenos. Á luz dos datos que temos, a filiación sexual destes instrumentos na nosa cultura semella masculina.