Texto. Extracto de libro

I.
SOBRE DA MORTE DE BIEITO

Foi preto do camposanto cando eu sentín boligar dentro da caixa ó pobre Bieito. (Dos catro levadores do cadaleito eu era un). ¿Sentino ou foi aprensión miña? Entonces non podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maino...! Como a teimosa puvulla que rila, rila na noite, rila de entón no meu maxín afervoado aquel mainiño rebulir.

Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto —comprendede, escoitade— polo tanto non podía, non debía dicir nada.

Imaxinade nun intre que eu dixese:

-O Bieito vai vivo.

Tódalas testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco aglaio. Tódolos pícaros que viñan estendendo a palma da man baixo o pingotear da cera, virían en remuíño arredor meu. Apiñocaríanse as mulleres a carón do cadaleito. Escorregaría por tódolos beizos un marmular sobrecolleito, insólito:

¡O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo...!

Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, descompasándose, a gravedosa marcha que planxía nos bronces da charanga. E eu sería o gran revelador, o salvador, eixo de tódolos asombros e de tódalas gratitudes. E o sol na miña face cobraría unha importancia imprevista.

¡Ah! ¿E se entonces, ó ser aberto o cadaleito, a miña sospeita resultaba falsa? Todo aquel magno asombro viraríase inconmensurable e macabro ridículo. Toda a arelante gratitude da nai e das irmás, tornaríase despeito. O martelo espetando de novo a caixa tería un son sinistro e único na tarde estantía. ¿Comprendedes? Por iso non dixen nada.

Houbo un intre en que pola face dun dos compañeiros de fúnebre carga pasou a insinuación leviá dun sobresalto, coma se el estivese a sentir tamén o velaíño boligar. Mais non foi máis que un lampo. De seguida ficou sereno. E non dixen nada.

Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ó da miña banda e, acobexando a pregunta nun sorriso de retrouso, deslicei:

—¿E se o Bieito fose vivo?

O outro riu picaramente coma quen di: “Que ocorrencias temos”, e eu amplifiquei adrede o meu falso sorriso de retrouso.

Tamén me vin a rentes de dicilo no camposanto, cando xa pousarámo-la caixa e o crego requeneaba.

“Cando o crego remate”, pensei. Mais o crego acabou e a caixa deceu á cova sen que eu puidese dicir nada.

Cando o primeiro cadullo de terra, bicado por un neno, petou dentro da cova nas táboas do ataúde, rubíronme ata a gorxa as verbas salvadoras... Estiveron a punto de xurdiren. Mais entonces acudiu novamente ó meu maxín a case seguranza do arrepiante ridículo, da rabia da familia defraudada, se o Bieito se topaba morto e ben morto. Ademais o dicilo tan tarde acrecía o absurdo desorbitadamente. ¿Como xustificar non o ter dito antes? ¡Xa sei, xa sei, sempre se pode un explicar! ¡Si, si, si, todo o que queirades! Pois ben... ¿e se tivese morto despois, despois de o sentir eu remexerse, como quizais puidese adiviñarse por algún sinal? ¡Un crime, si, un crime o me ter calado! Oíde xa o rebumbio da xente...

—¡Pediu auxilio e non llo deron, malpocado...!

—El sentía chorar, quíxose erguer, non puido...

—Morreu de espanto, saltoulle o corazón ó se sentir decer na cova...

—¡Velaí o tendes, coa cara torta do esforzo!

—¡E ese que o sabía, tan campante, aí a sorrir coma un pallaso!

—¿É parvo ou que?

Todo o día, meus amigos, andei tolo de remorsos. Vía ó pobre Bieito grafiñando as táboas nese espanto absoluto, máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida. Chegoume a parecer que todos lían nos meus ollos adormiñados e longanos a obsesión do delito.

E alá pola alta noite —non o puiden evitar— funme camiño do camposanto, coa solapa subida, ó arrimo dos muros.

Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: unhas pedras mal postas, apreixadas por edras e silveiras. Pasei no e fun dereito ó sitio... Deiteime no chan, apliquei a orella, e axiña o que oín xioume o sangue. No seo da terra unhas unllas desesperadas rabuñaban nas táboas. ¿Rabuñaban? Non sei, non sei. Alí preto había un sacho... Ía xa cara a el cando fiquei suspenso. Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entonces si que sería absurda, tola, a miña presencia alí, daquelas horas e cun sacho na man.

¿Ía dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?

E fuxín coa solapa subida, pegándome ós muros. A lúa era chea e os cans latricaban lonxe.

II.
A LUZ EN SILENCIO

Eu ben sei que o meu caso non debe dar pé a ningunha nova metafísica, e si, soamente, ás análises dalgún médico sutil. Pero se eu fose afeizoado ás trupias de concepto diríavos que aquela noite foi cando por primeira vez sentín a carón meu a terrible presencia baldeira do Señor Ninguén. Lonxe de min a intención de metervos medo, xa que, polo demais, a cousa non tivo importancia.

Direivos como foi.

Dende había algúns anos vivía na cidade. Alá na viliña onde eu nacera e finaran meus pais, quedaban do herdo  familiar algunhas leiras, unha casa e, na casa, uns cantos trastos vellos...

Un labrador fiel de toda a vida, termaba de todo. Foi el quen me urxiu, nunha carta de letra revesgada, para que fose alá. Facía falta que eu mesmo remexese nos seculares feixes de escrituras para desenliar unha discordia por cuestión de estremas.

Cheguei case de noite no coche estrangoado que facía de cote a viaxe entre o meu pobo e a cabeza de partido por onde pasaba o tren. Dúas horas a oí-los berros do tralleiro e os couces que daba nas táboas do pescante para espabilar os cabalos cativos e desventurados.

Na casa un intre de conversa co labrador, entrementres engulía a cea que me serviu a súa muller.

Despois quedei só a remexer papeis nun van amplexo —que fora sala nalgún tempo— separado da miña alcoba por un longo corredor...

Sempre tiven propensión ó sobresalto. A soidade, as tebras, o silencio, aínda hoxe me inquedan.

Aquela noite, ó me quedar só —¿por que non dicilo?— o desacougo encomenzou a escarabellar no meu maxín.

A casa, de muros balorentos e madeiras vellas, que xa de neno me impuña certo medo, agora chea de vagalumes de lembranza, parecíame aínda máis labiríntica.

Os teitos baixos, de trabes mal arrefeitadas, daban á sala unha falsa longura.

Ademais a luz ruín do anaco de cirio con que me alumeaba, facía máis imprecisos os límites do van e máis turdios tódolos currunchos.

As tebras do corredor entraban no van en frías bafaradas e amontoábanse a rentes das paredes, estreitando o seu cerco esmorecido para afogar mainamente, coma os criminais voluptuosos, a luz chea de sono.

O latexar da chama escorrentaba por vegadas o asedio das sombras, pero de novo asolagaban os currunchos e mestas moreas.

Folleando as escrituras decateime de que tiña que examinar unhas notas que deixara na miña alcoba. Erguinme e saín da sala deixando nela o cirio aceso.

Polo corredor as mil poutas das tebras, como picos de silveira prendíanme a roupa. Pero non fixen caso. Un home asisado non debe facer caso, anque o latexar do peito sexa un barullo de fragua. Sen respingar pasei por diante de moitas portas abertas.

Soamente ó chegar á miña alcoba saquei a caixa de mistos e rasquei un na lixa. Rasquei tres con toda serenidade. O terceiro prendeu. Para defende-la chama, que un ventiño traidor estivo a rente de matar, fíxenlle pantalla coa man. Despois mirei arredor, desafiante... Ninguén.

Apañei as notas, guindei o misto e funme cara á sala polo corredor.

¿Quen estaba alí agora?

Eu non vía a ninguén. Non vía máis que o resplandor do cirio enchendo o vao da porta. Mais aquel resplandor “non podía estar só”. ¿Comprendedes? Aquela luz roxa, inqueda, enmarcada na porta, dábame, non sei por qué, a estraña seguranza de que dentro había alguén, absorto en pensamentos de lóxica inaccesible. Quizais ó me sentir entrar erguese a testa para me dirixir esa ollada perplexa con que son acolleitos os intrusos. Porque aquel resplandor “xa non era meu”. Era seu.

A luz roxa nin podía estar soa nin me pertencía.

Non sei se me dixen todo o que levo dito. Mais cando me dispuxen a entrar na sala, ía resolto a soster dignamente aquel ollar perplexo...

Entrei. Un trallazo de espanto deixoume entalecido... Na sala, silandeira e triste, non había ninguén.

III.
O VELLO MORENO

Non me podo lembrar en qué taberna de qué porto foi. Só sei que a cortina da entrada era vermella e que se enchía como unha vela co vento noitego. Debeu de se-lo rapaz de abordo (sempre andaba con nós, fumaba en paipa e chiscaba o ollo) quen ó ve-la cortina daquel xeito dixo que iamos en popa. Outro dixo que estaba empreñada. E outro que era unha bailarina. Moura..., engadiu; razón, supoño, de que non lle visen as pernas. Este xa tresvariaba, e no pulo de ir namorar á bailarina desapareceu.

Bulía a marexada das conversas con ese ledo barullo en que xa non sabe un quen fala e quen escoita. Nalgún intre paréceme que se falou dos chinos... duns que ateigaban grandes ríos coas casiñas boiantes; e por entre eses chinos apareceron uns ingleses, e xa de seguida estaba outro lembrándose dunha noiva que tivera en Cardiff e do bonito que era oíla coma quen oe a un paxaro, facendo que entendía (yes, yes...), para que ela rise e garulase máis. Sobre mulleres, cómo son, cómo convén tratalas, case que todos tivemos algo que dicir. Cousas, por certo, de moi pouco peso.

Fóranse algúns dos máis trouleiros, e aínda se lles oíu cantar, desafinando polo fino, ó virar por algunha venelacara ós diques, cando o Vello Moreno, deica entón moi calado, arregañou os dentes (non podo xurar que aquilo fose un sorriso) e dixo ollando para min e, máis de esguello, para outros que estaban por alí, preto da súa mesa:

—¡Parvadas!

Cando lle quixen da-la razón, sen saber ben aínda a qué parvadas afitaba, xa estaba el rosmando cousas que non entendín, como disposto a se pechar de novo nos seus pensamentos.

—Si, lerias... —dixen eu non obstante, na teima de certar—. Coidan que en catro retrousos caben tódolos casos e misterios do mundo.

Entón espabilouse:

—¡Os casos do mundo!... Eu sei dunha muller que aínda hoxe agarda polo seu home... ¡Mais agarda en balde!

Arregañou os dentes outra vez. Se era dor ou sorriso, ou tenreza ou furia, eu non o sei. Era el así, o Vello Moreno. Polo xeito de acariña-lo vaso, xa baleiro, que un mociño espilido acudiu a encher e que el esbicou, pareceunos que ía contar algunha cousa, algún raro exemplo. Todos calamos e escoitamos.

—Ela coidou que ninguén o había de saber... —rompeu a dicir despois dun intre de silencio que, para todos nós, era parte do conto—; e como se sentía, digo eu, moi enlevada por aqueles ollos de entendido en mulleres que a percorrían paseniño de pés a cabeza, deixou primeiro abertas as orellas, parándose a oí-lo que non debía, e despois as portas... ¡A modiño, a modiño! Non espertar ós nenos...

O narrador fixo unha pausa ollando para nós. Nas caras de todos viu que si, que entendiamos... Podía seguir.

—¡Malpocada! —dixo como considerando o caso moi delicadamente—. En segredo, en segredo, fórono sabendo todos, tódolos que nas vilas saben estas cousas... E o raposiño aquel, viaxante, por máis señas, e do que non se soubo máis nada algún tempo despois, deixou dicir cousas moi churrusqueiras a catro lampantíns que trincaban á súa conta. Deixounas dicir, sentindo as cóchegas. El a sorrir, moi reservado... Máis ou menos de esguello, falouse do home dela, que andaba lonxe, a navegar. E foi cando el dixo (aínda agora se conta): “¡Disque é un toscalleiro, pero soubo escoller! Dígovolo eu...” E baixou unha punta do bigote para desafogar, mordéndoa, algún degaro súpeto que lle gavearía polo corpo. Non sei por qué me entreteño neses detalles...

—Os contos hai que adornalos —dixo algún dos presentes.

—Si, hai que adornalos, moi ben adornadiños —fungou o Vello Moreno. Bebeu un pouco, apartou de si o vaso e seguiu xa de corrido—. Un día soubo que o seu home viña xa de volta. Que estaba preto, na cidade... Soubo que podía chegar axiña, no intre insospeitado, e encomenzou a arranxa-la casa para recibilo con agarimo. Disque ata mercou algunha roupa nova... E velaí que o home non remataba de chegar. Chegaron en troques dous deses baúis que chaman mundos. E aínda outro despois. E, nunha letra, os miles para o desempeño. E de seguida outra que dobraba á primeira. Mais del, do home, ninguén daba razón. Soamente preguntas das veciñas. ¿E logo, cando vén? Mañá, mañá... As avesulladoras viron como se miraba nun espello, como poñía aquí, alá, o retrato del, co seu marquiño de cunchas e caramuxos... Mañá, mañá. Os picariños non se fartaban de remexer nas pechaduras dos mundos, ou de andar arredor. Ó cabo puideron abrilos, porque da cidade chegou o máis vello amigo do navegante e deulles unhas chaves... E mentres eles remexían, o forasteiro falaba moi baixiño coa nai.

Do seo dos mundos encomenzaron a saíren adobíos de neno, feitucos e charramanduscos, lambetadas, un trenciño, moedas estranxeiras, bólas de vidro, azuis, moradas, cor da prata, do ouro, do lume... E deberon de se quedar moi aglaiados cando llas mostraron á nai, e viron que ela rompía a chorar... E ben, esa muller é a que agarda en balde. Hai quen di que lle quería ó seu home.

Calou un intre. Parecía de pedra; unha pedra na que fosen deixando tremulentas escumas, vindo de moi lonxe, unhas escuras ondas. Dicía agora:

—Si, dende fóra, en falas e consellos, é moi doado ter bos ollos e boas entrañas. As entrañas demóstranse... Por exemplo, non tendo trato, anos arreo, con muller ningunha. Talmente un frade, deses antigos, dos desertos, mais acudindo a tesar un cabo, ou a empuxar vultos na estiba ou ó que cadre, que os brazos aínda rexen; e hai nun deles un nome floreado que non se desborra. Un bo traballo, feito por eses chinos que falabades. Si, hai quen di que lle tiña lei ó seu home, hai quen o di... ¡Mais a min, a min, non haberá quen teña cara a mo dicir!

E de súpeto o Vello Moreno, que tiña a man a tremer no cinto, arrandeou no aire o seu coitelo e espetouno na mesa. Longo tempo quedou o coitelo a abanear.

Seica fun eu quen preguntou despois dun silencio:

—¿Hai moitos anos que foi...?

O Vello Moreno pasou a man pola branca testa rapada e dixo:

—Moitos.

Non quixen preguntar máis, e falamos do semblante do tempo.

IV.
O VELLO QUE QUERÍA VE-LO TREN

Eran de alá da montaña... Dunha desas aldeas de nome bravo e silvestre que repousan perdidas entre calados cumios. ¡Longa viaxe fixeran —no rexo carro de bois, que rinchaba, xemía e daba tombos polos agres caniños montesíos— para lle dar cumprimento ó antollo do vello!

Moito tempo tivera secreto aquel desexo. Un día, coa mimosa cortedade dun neno que pide unha lambetada posta, como nun altar, nos máis altos andeis do almario, o avó tatexou o seu capricho. El nunca vira o tren. El non quería morrer sen ve-lo tren. A filla e o xenro riron boamente daquela tolería. O pobre vello, non tiña volta, estaba xa un pouquiño lelo. ¡Pasaba a vía tan lonxe! E ademais ¿que demos lle importaba ós seus anos ve-lo tren? En troques o neto púxose da parte do avó. E petou testarudo cos zoquiños no chan. “¡Eu quero ve-lo tren! ¡Eu quero ve-lo tren!”

Catro reflexións ó vello e catro azoutas ó pícaro e todo quedou en nada pola primeira vez. Pero repetiuse a escena, soubo o cura do conto e, con aquela sorrinte calma do abade experimentado que comprende e transixe, volveu polo avó e o neto. ¡Que diaño! O vello estaba rufo, curado polo sol e o arume dos piñeiros e non había de rendelo moito a viaxe.

Así foi que puxeron no carro un feixe de palla para asento do vello, meteron nun garabelo unha forte meren da, e moi de matinada puxéronse en camiño, deica che garen ó ignorado e apodrecido apeadeiro onde agardaren inquedos o miragre.

Coma un estraño rebuldar de gatos brancos —así lle pareceu ó neno—, correu lonxe, por riba dun pinal, unha fumarada, e un primeiro asubío foise perder nalgunha erma penedía. Outro máis furente foise espetar no ceo. E outro, imperioso e longo, axiña denunciou, co tremer da terra, a veciñanza do Non Visto. ¡Alí viña xa o tren, unha riola de monstros ben mandados, co alteiro capitán de ferro ó frente! ¡Medraba, medraba!

Salaios de condenado, sichos brancos, topadas, trasacordos, e de seguida todo ficou en gran silencio diante dos ollos aglaiados dun labrego vello e dun neno que aquel día estreara uns zoquiños novos. Foi só un pequeno intre de repouso. Non baixou ningún viaxeiro. Case que ningún avicou. Subiron moi á presa nun coche de terceira dúas mulleres atrancadas de cestos, máis torpes canto máis espavorecidas polo apremio. O tren parecía sufri-la impertinencia das moitas cortesías cando se está apurado. E fuxiu de novo, cheo de indiferencia, como para non se lembrar máis do pobre apeadeiro apodrecido.

O neto fala moito. ¡Como corría o tren! E non levaba cabalos. E había un neno coma el que avicara pola ventaniña. Un neno ben vestido, de cara fina, que tiña nos ollos esa expresión dos ricos nenos das cidades, que andan en tren e viven en casas moi altas. Aquel neno non se asombraba de ir en tren. ¡Que secreta finura había naquela indiferencia! E tamén ía unha señorita cunha teíña leviá coma as que fan as arañas, cubrindo a face... Unha teíña morada.

O vello fala pouco. Vai satisfeito pero un tanto tristeiro. Naquel mundo que lostregara un intre diante del, avesullaba moitas cousas endexamais presentidas alá nas altas toxeiras. Había máis mundos có seu. Mundos embruxados, ledos e tentadores. Mais el, xa, malpocado...

De súpeto o rapaciño dixo:

—Eu cando medre tamén hei de andar en tren.

As enrugas do vello teceron unha sombriza tristura.

O rexo carro de bois voltaba rinchando, xemendo e dando tombos para a aldea de nome bravo e silvestre perdida entre calados cumios.

V.
O NENO SUICIDA

Cando o taberneiro rematou de ler aquela nova inquedante —un neno suicidárase pegándose un tiro na sen dereita— falou o vagamundo descoñecido que acababa de xantar moi pobremente nun curruncho da tasca mariñeira, e dixo:

—Eu sei a historia dese neno.

Pronunciou a palabra neno dun xeito moi particular. Así foi que, os catro bebedores de augardente, os cinco de albariño e o taberneiro calaron e escoitaron con xesto inquiridor e atento.

—Eu sei a historia dese neno —repetiu o vagamundo. E, tras dunha solerte e ben medida pausa, encomenzou:

—Alá polo mil oitocentos trinta, unha beata que despois morreu de medo viu saír do camposanto florido e recendente da súa aldea a un vello moi vello en coiro. Aquel vello era un recén nacido. Antes de saír do ventre da terra nai escollera el mesmo ese xeito de nacencia. “¡Canto mellor ir de vello para mozo que de mozo para vello!”, pensou sendo espírito puro. A Noso Señor chocoulle a idea. ¿Por que non face-la proba? Así foi que, co seu consentimento, formouse no seo da terra un esqueleto. E despois, con carne de verme, fíxose a carne  do home. E na carne do home aformigou a caloriña do sangue. E como todo estaba listo, a terra-nai pariu. Pariu un vello en coiro.

De cómo despois o vello topou roupa e mantenza é cousa de moita risa. Chegou ás portas da cidade e como aínda non sabía falar, os ministros, despois de lle botaren unha capa enriba, levárono a diante do xuíz coma se tivesen sido testemuñas: “Aquí lle traemos a este pobre vello que perdeu a fala coa tunda que lle deron uns ladróns mal entrañados. Nin roupa lle deixaron”.

O xuíz deu ordes e o vello foi levado a un hospital. Cando saíu, xa ben vestido e mantido, dicíanlle as monxiñas: “Vai feito un bo mozo. Ata parece que perdeu anos”.

Daquela xa aprendera a falar algo e fíxose esmoleiro. Así andou moitas terras. Alá en Lourdes estivo dúas veces; da segunda tan amozado que, os que o coñeceran da primeira, coidaron que fora miragre da Virxe.

Cando adquiriu experiencia de abondo pensou que o mellor era manter secreta aquela estraña condición que o facía máis mozo cantos máis anos corresen. Así, non o sabendo ninguén  non sendo un ou dous amigos fieis— podería vivir mellor a súa verdadeira vida.

Traballou de vello e fíxose rico para folgar de mozo. Dos cincuenta ós quince anos a súa vida foi a máis feliz que se pode imaxinar. Cada día gustaba máis ás mozas e andou enliado con moitas e coas máis bonitas. E ata disque unha princesa... Pero diso non estou certo.

Cando chegou a neno encomenzou a vida a se lle ensarillar. Dáballe medo a sorpresa con que o vían entrar tan ceibe nas tendas a mercar lambetadas e xoguetes. Algún rateiro de viseira calada teno seguido ó longo de moitas rúas tortas. E algunha vez ten comido as súas lambetadas a tremer de anguria, coas bágoas nos ollos e o almibre nos beizos. A derradeira vez que o topei —tiña el oito anos— andaba moi triste. ¡Pesaban, ademais, tanto no seu espírito de neno os recordos da súa vellice!

Logo encomenzou a lle escarabellar día e noite unha obsesión tremenda. Cando pasasen algúns anos recolleríano en calquera calexa extraviada. Quizais algunha señora rica e sen fillos. Despois... ¡Quen sabe o que pasaría despois! A lactancia, os paseos nun carriño, cunha sonalla de axóuxeres na manciña tenra. E ó remate... ¡Ou! O remate poñía espanto. Cumpri-lo seu sino de home que vive ó revés e refuxiarse no seo da señora rica —poida que cando ela durmise— para ir alí devecendo ata se trocar primeiro nunha sambesuga e despois en arumia e logo en pequenísima semente...

O vagamundo ergueuse moi pensabundo, coas mans nos petos, e deu algúns paseíños todo amargurado. Ó cabo dixo:

—Explícome, si, explícome que se chimpase un tiro na sen o pobre rapaz.

Os catro bebedores de augardente, crían. Os cinco de albariño, sorrían e dubidaban. O taberneiro negaba. Cando todos desortían máis enfervoadamente, o taberneiro ergueuse de súpeto nas puntas dos pés e púxose a mirar todo arredor cos ollos moi abertos. O vagamundo desaparecera sen pagar.

VI.
NA MORTE DE ESTRELIÑA

Chamábase Estreliña e era moi gabaxeira e linda. Dicíalle a nai: “Vai á fonte, Estreliña”.

E Estreliña ía á fonte.

Dicíalle a nai: “Vai á horta, Estreliña, e dille a papá que deixe a poda e veña xantar”.

E Estreliña ía a correr, moi contenta de cumpri-lo mandado e chamaba polo pai.

Dicíalle o pai: “Ponte queda, Estreliña, que che vai traba-lo can”.

E Estreliña poñíase queda, toda a cara en lume, a surrir.

E dicíalle a irmá casadeira: “Vai á escola, Estreliña”. E Estreliña collía o catón e moi dereita e leda íase camiño da escola. E así sempre.

E cando a vían os outros picariños berraban xa de lonxe: “¡Estreliña! ¡Estreliña!”

E alá ía Estreliña a correr, depenicando un cornecho, e dáballes un anaco e xogaban ás moradas.

E ás veces, moi cedo, pasaba por baixo da súa fiestra un neno, e dicía: “¡Estreliña!”

E a cara de Estreliña, a sorrir tan campante, aparecía na fiestra un intre. Un intre nada máis. E o neno íase a correr e a rir, coma se fixese unha trasnada.

E así sempre.

E un día Estreliña morreu. Estaba no cadaleito bonita coma sempre, e tan campante.

E a nai, e a irmá casadeira, atrás do cadaleito, choraban. A irmá casadeira choraba e lembraba as cousas miúdas que a miúda Estreliña facía tódolos días.

E a nai case que non dicía nada.

Só dicía por veces, medindo e apoiando o pranto da filla casadeira:

—Estreliña, vai á fonte. Estreliña, vai á horta. Estreliña, vai á escola... ¡Estreliña onte! ¡Estreliña hoxe! ¡Estreliña mañá!

VII.
ONCE MIL NOVECENTOS VINTESEIS

Espertei, erguín a testa e... ¡que tola anguria, meus amigos! A miña fronte petou nun teito liso e frío, como luído polos duros cornos do Malo. Erguéronse as miñas mans —¡ouh, as mans, humildosos proeis do espírito nas tebras!—, erguéronse e toparon o mesmo teito liso e frío. E tamén o toparon os xeonllos, e, axiña, todo o corpo, a se debater con aquel nicho metálico nun desespero de cobra engaiolada. Despois quedeime a tremer como un neniño e deixeime acaloumiñar pola modorra inmensa que de novo pesou nas miñas pálpebras. Cando outra vez me espabilei quíxenme sobrepor á miña desventura. Endexamais esquecerei os pensamentos daquel intre. Os consolos tradicionais, que tan dilixentes se apiñocaran a carón da miña dor, liscaron logo silandeiros, coma envergoñados da súa impotencia.

O derradeiro en fuxir, teño que confesárvolo, non sen certo rubor, foi o consolo... ¿estético, chamareille? Deixemos isto. Tiven que me acoller á conformidade, e tamén a aquel semisono cariñento que asegundaba o formigueo nos meus ollos.

Foi entonces cando, sen saber por onde, veuse impoñer no meu maxín esta certeza. Eu non son un enterrado en vida. Eu tópome neste nicho cumprindo unha gravedosa encomenda.

¿Que encomenda era aquela? Sen me dar conta encomencei a me acariña-lo queixo —xa non me lembro se barbado ou non— con aire moi meditativo e poida que fachendisco.

Vencíame o sono. De moi lonxe chegaban, esmorecidas e indecisas, miúdas folerpiñas de lembranza.

Si, todo pode ser —dixera o doutor con ese sorriso dos doutores versados en orientalismo. Naquel intre o reloxo, insomne e desvariado dera unha hora absurda.

Todo pode ser, todo pode ser... ¿Tería eu, logo, durmido dez mil anos?

Espabileime de vez.

Si, era iso. Non había dúbida ningunha. Eu non lembrava enfermidade nin outra circunstancia precursora de morte nin de enterro.

Ben. Poñamos que fose iso. O doutor debeu de me deixar medios de me valer para saír do nicho e ver como era o mundo no ano 11926.

As miñas mans cachearon a tremer no fondo de tódolos petos. Un reloxo, un termómetro, unha caixa de mistos, unha petaca, unha pistola, unha lanterna eléctrica, unha carta lacrada, ¡unha chave!

Percorrín coa lanterna acesa o teito do nicho e dei co revesgado ollo da pechadura. A chave axustaba.

A ledicia foi tan grande como o máis grande arrepío. Tantas e tan novas forzas rebrincaron na miña alma e de tal xeito se ensarillaron unhas coas outras en procura de feitos que calmasen o seu tesante e doroso ímpeto, que a rentes anduvieron de me aniquilaren. Eu non era un home enterrado vivo. Era unha cultura “antiquísima” enterrada viva. Era un espírito arquisolitario. ¿Que sería de meus pais, dos meus antiquísimos amigos, daquela antiquísima rapariga tan garimosa e branca? O non lles poder conta-lo que vise, o non poder atordoalos co meu testemuño da xurdia, perfectísima e miragrenta soberanía dos homes, quizais colonizadores de astros, as pasadas dos cales me parecía sentir xa enriba de min, atristoume un pouco. ¿E o doutor? ¡Pobre doutor, magnífico, heroico, espiritualísimo doutor, apodrecido na terra despois de me disparar a min ó longo desa inmensa parábola de dez mil anos! Boteime a chorar, tremendo de tenruras ensarilladas con ledicias.

Permanecería así, quedo e feliz, quén sabe canto tempo, se non tivese reparado, mesmo enriba da miña fronte, nunha agulliña coma de reloxo que ía paseniño acaroando a súa punta indicadora ó seño da morte que se estilaba alá polo século XX: unha caveira enriba do xe feito coas canelas. Comprendín. Aquilo debeu de ser posto en movemento polos que eu fixen ó me espilir do sono milenario, e quería dicir que a miña moradía no nicho debía finar antes de que a agulla fixese o seño do Silencio sobre o dentamio da caveira. Un letreiriño posto a unha banda do circo percorrido pola agulla rematou de me esclarexa-lo que xa eu enxergara.

Restablecido o ritmo normal das funcións, a provisión de... (aquí unha fórmula química que non entendín) esgotarase nunha volta da agulla, e a túa vida perigará.

 Arranxei tódalas miñas forzas nun feixe ben unido e metín a chave no fecho.

¿Como era a cripta —chamareille así— en que me topei ó saír do nicho?

Non vexo ben os seus confíns. Soamente se evidencian para o meu recordo un recuncho de pedra ben labrada no que había un bocoi e ó lado a porta salaiante que empuxei... ¿Viña despois unha pequena esqueira, ata o andar dun corredor? ¿E logo unha saleta con tres portas, unha moi baixiña (por alí fun eu), e outras esqueiras e corredores e, nalgún sitio, auga polo medio? Cousas así coido lembrar; pero son imaxes incertas, e non sempre as mesmas. Non me deades moito creto.

Terei agora que vos pór ó tanto de cal era o segredo do sobre lacrado, que abrín coidadosamente, e represando o meu anceio, como ben suporedes. Dous trascendentais documentos contiña.

Nun deles o doutor dábame os consellos que debía seguir estrictamente para que a miña vida, comprometida polo témero experimento, non devecese no termo de moi poucos anos (quizais meses, ou días, ¡ou horas!).

O outro era unha longa carta moi respectuosa e digna, dirixida ós médicos do ano 11926.

Os dous levaban a mesma data: Compostela, 1926; e a mesma firma: Doutor Nóvoa Santos. Rubricado.

Lin os documentos, xa ceibe, a plena luz, un pouco á lixeira e distraído, erguendo os ollos por vegadas cun crecente aglaio. Porque Compostela, amigos, desaparecera.

Metín os papeis nos petos con tan atortorada présa que os enruguei, e púxenme a correr dunha banda para a outra pola campía inculta e deserta. Galguei a un pequeno altor encurutado de penedos, e dende riba dun ollei ó lonxe en redondo. Unha sacudida de sorpresa fíxome oír por vez primeira dende había dez mil anos a miña voz articulada: “¡O mar!”, berrei. Alá estaba, e non moi afastado. Escintilante, ledo... Pero tamén deserto. Nin velas nin fumaradas puñan nel as insignias do home.

¿Como tería chegado o mar ata alí? ¿Nun rechoutar enfervoado e furioso, ou moi de vagar, ó longo dos séculos? Non era intre para meditalo e baixei do curuto, primeiro cara á valgada, despois...

¡Canto máis feliz fora no seo do nicho que despois! Xa levaba moitas horas de andar, a segui-lo camiño do sol, e as puntadas da fame, con seren laceirantes, non o eran tanto como unha sospeita que encomenzaba a me espeta las unllas no maxín, medrando en loita co meu circio optimismo de sempre. Eu non o quería crer, mais non ía ter máis remedio que aceptalo: a terra debía de se topar deserta. Eu sería o supervivinte único. Un supervivinte fachendisco e burlado. Soíño no mundo. ¡Como terían de se riren de min as estrelas cando chegase a noite!

¡Como se chiscarían os ollos! Mais poida que non. Quizais me saudarían cun hurrio tremelucente. Quizais me cantasen, caído eu no chan pedregullento e coa livor da morte no semblante, o seu funeral pitagórico. Este pensamento deume azos para seguir camiñando.

O sol estaba xa moi baixo e o día aterecía.

Tres figuras na lomba dun cotorelo requeimado: unha árbore, un home e un neno. As tres moi pretas sobre un ceo moi roxo de serán. ¡Un home e un neno! Degorando trocarme nun feixe de foguetes festeiros, encomencei a correr cara a eles. Moradores da gran Cidade Perfecta, que non estaría lonxe, pensei. E, sen deixar de correr, non paraba de rir nerviosamente, cheo dun estralante xúbilo infantil.

Cando me ía aproximando chocoume un pouco algunha cousa, un vulto, que penduraba dunha ponla da árbore movéndose manseniñamente, inda que sen concerto. Seguín adiante, máis a modo... Xa podía ver ben os perfís daquela cousa. Pero non quixen dar creto, así de socato, sen máis, ós avisos do espanto, e seguín a sorrir, cun sorriso de careta, mentres no meu maxín buscaba aínda as voltas que me desen folgos. Certo que aquela cousa pendurada da árbore era unha perna humana... Pero, sen dúbida, finxida. O home debía de se-lo mestre e o neno o discípulo. O ensino a ceo descuberto. ¡Moi ben! Non podía ser doutro xeito no ano 11926.

Mais non. Non había volta. O home e o neno comían a fartar, chantando o seu dentamio, sañento e larpeiro, nos anacos que rebandaban da perna sanguiñenta. Quedeime entalecido, inmóbil, ollando babiolamente, a poucos pasos, como se fartaban.

De súpeto ergueron os ollos e víronme. Deixaron cae-las talladas e romperon a berros que non entendín. Unha evidencia nova e simple mostróuseme nun relampo: no termo de dez mil anos a evolución das linguas facía inverosímil que me puidese entender con homes daquela caste. E coidei que o mellor era fuxir.

Baixo o negror daquel fracaso ¡como se replantexaron no meu espírito as cuestións máis fondas! O ben e o mal, o heroísmo, a santidade, a sabiduría, Deus... Non había tempo de escismar.

Corrín deixándome levar pola pendente do outeiro. Atrás de min non eran dous os que viñan. Era unha grea abrouxadora que garulaba furiosa, quen sabe en que xerga, e guindaba pedras a rolos para que me acadasen.

¡Como chorarían as estrelas cando, pola noite visen o meu corpo esmaguzado! A choutos, a rolos, a tombos e sempre perseguido, corrín moito mal camiño, mesmo ata a beira do mar, agora témero e impreciso na sombra do anoitecer.

Dunha banda o home degradado, e da outra o mar de sempre. Coas bágoas nos ollos non sei se de pena, de medo ou de carraxe, saquei a pistola e fixen dous disparos.

Ía face-lo terceiro, cando a terceira aldaboada conmoveu a casa... e espertei. Espertei de vez, aterecido. Un fío de luz mollada entraba pola fenda das xanelas.

Nas lousas da rúa, o compás duns zocos e o pregón de tódalas mañás:

¡Quen merca o leite!

Tristeiro, confortante e raro...

VIII.
O DRAMA DO CABALO DE XADREZ

Enche a escena o taboleiro de xadrez baixo un ceo de estrelas e de lúa grande, medio encuberta ás veces polo paso dun escuro nubeiro. Ó se ergue-lo pano veranse tódalas pezas, cada unha no seu sitio, non sendo o Cabalo Branco de Rei.

O REI PRETO. ¿Estades todos?

UN PEÓN PRETO, moi tesiño no seu posto. Estamos, si, señor.

O REI BRANCO. ¿Estades todos?

O ALFIL BLANCO DE REI, despois dun silencio, e vendo que ninguén se adianta a falar. Aquí falta un... O Cabalo da miña banda.

O REI BRANCO. ¡Ese Cabalo, ese Cabalo...! ¡Sempre ha de pasa-lo mesmo! E agora, nin que quixese complicar máis aínda as falas das estrelas, facéndose el o agoirento...

UN PEÓN PRETO, lareto e espilido. ¿Quere que eu vaia buscalo?

OS OUTROS PEÓNS BRANCOS, a se riren con bulla. ¡O valente! ¡Que vaia logo! ¡Vaille dar unha dentada!...

O ALFIL BRANCO. ¡Tanta garula! ¡Que se calen eses rapaces! (Ó Rei, alongando o pescozo): Paréceme que aí vén.

O PEÓN ESPILIDO. Si, rapaces, rapaciños... ¿E quen vai diante? ¿E quen é o primeiro que se deixa engulipar? Tanta garula... ¡Tanta fachenda, digo eu! Despois, na caixa, todos somos uns.

O ALFIL. ¡Coidado! ¡Velaí vén xa!

Baixo o pulo da sombra que o trae ó seu destino, chega o Cabalo Branco de Rei, con algúns desvíos remolóns, e nun deles derruba ó Peón falador.

O PEÓN. ¡A modo! (Érguese indignado).

O REI BRANCO, ó Cabalo. ¡Sempre has de se-lo mesmo! ¿Por que diaños tardabas tanto en vir? (O Cabalo péchase en si). ¿Pódese saber, señor Cabalo, por que non responde ás preguntas que se lle fan? ¡Que lle fago eu!

O ALFIL BRANCO, intervindo diplomático e con media mofa. Disque non quere ser Cabalo... Que quere ser Alfil.

O CABALO BRANCO, estoupa. ¡Iso é todo o que cabe nunha cachola de Alfil, apirucada e esguellada! ¿Quen me oíu a min dicir nin en soños cousa tan cativa? (Cunha ri sada de supercabalo): ¡Alfil eu!

O REI BRANCO, impoñente e sorrinte, cunha amizosa ollada para o Alfil e un conciliador caer de pálpebras adicado ó Cabalo. Cálese vostede, señor Alfil, e deixe dicir ó señor Cabalo o que el sabe mellor que ninguén.

O CABALO BRANCO. Eu non quero ser Cabalo, Cabalo e nada máis que Cabalo, pero tampouco non quero ser Alfil, nin Peón, nin Torre, nin Rerr... (Detense a tempo baixo os ollos acesos e agraviados do Rei e da Raíña e, en troques de dicir “nin Rei’’, finxe un tosido e segue): Eu quero ser algo que sexa a un tempo Cabalo e Alfil e Peón e Torre e...

O REI BRANCO, de novo picado. ¿E Rei? ¡Fala! ¿E Rei?

O ALFIL BRANCO, medio por salvar ó Cabalo do compromiso, medio por se chufar del. Non, el non ía dicir semellante cousa, Maxestade. Ía dicir... Xogador das Brancas, ¿non si?

A RAÍÑA, de súpeto. ¡Xogador das Brancas! ¡Xa non hai respecto nin para o Xogador das Brancas! (Ergue os ollos ó ceo, no que se enredan os agoiros).

O CABALO BRANCO, xa no pendor das confesións ousadas. ¡Pois si! ¡Xogador das Brancas tamén!

O REI. Non se lle entende; quén sabe onde andou.

A RAÍÑA. Ou en qué compañas... (Ó Cabalo da súa banda): ¿Ti non serás coma teu irmán?

O CABALO BRANCO DE RAÍÑA. Non, señora, non, o mesmo pau, a mesma feitura, e non lle entendo.

A RAÍÑA. Fas ben. Eu tampouco. E non obstante, sen min todo vai costa abaixo.

Óese o frémito impaciente do Rei Preto.

O REI PRETO. ¡E logo! ¿Saen ou non saen?

OS PRETIÑOS. ¡Vinde para acó, louridos! (Aturuxan). OS BRANQUIÑOS. ¡Alá imos, tizóns! (Aturuxan).

O REI BRANCO. Abonda xa. ¡Silencio! Adiante ese Peón. ¡Ollo! ¡Soamente un paso!

O PEÓN. ¿Mudáronse os costumes? ¿Non eran sempre dous?

O REI BRANCO. ¡Un, estou dicindo! Así, moi ben.

O PEÓN. É boa moda. O pretiño de alá está a cavilar... ¡Tamén deu un pasiño! Axiña aprendiches, túzaro.

O REI. Cala, besbello. Agora ti, seu curmán, adiante. Dous pasos e firme, sen medo ó fendeángulos que xa che vén buscando as voltas. Ti, Cabalo metafísico, un chouto cara á banda da Torre. Que a de alá non recee o que matinas. ¡Defendédeme ben! ¡Ánimo todos! ¡Cada un ó seu!

Seguen as ordes e as arengas.

O ALFIL DE REI, á Torre. O Cabalo coida que soamente na súa cachola caben esas cousas. Eu tamén... ¡Se vises que envexa me dá o teu sino! Iso de ir por unha ancha estrada sen teres que te escabulir, coma min, por esa reganduxa das esquinas...

A TORRE. E se soubeses ti que envexa me dá esa falarica con que fendes dende lonxe...

O ALFIL. E a min as túas anchas costas...

UN PEÓN QUE ESCOITA. Pois eu sentín unha vez sobre min as anchas costas da Torre con tanto peso que coidei que eran miñas.

A TORRE. ¿Sabedes que é certo? Tamén eu teño sentido o escarabellar do Alfil da outra banda con tanta sobreteima que cheguei a coidar que a súa falarica era miña dalgún xeito.

O PEÓN. E unha vez, lémbrome, sentía pasar por min tantos camiños que, canto máis Peón era, máis coidaba ser eu soíño todo o xogo.

OUTRO PEÓN. ¡Tantos camiños...! Polo que levas vaste ensarillar. Aquí chaman por ti.

O PRIMEIRO. Alá vou.

O ALFIL. ¡Ser un todo o Xogo! Quizais non estivese mal... ¡Se eu fose todo o Xogo, que xogo alfilino, alfilinísimo sería! ¡Zis, zas... zis! Mate. Acabouse.

De súpeto hai un aglaiado rosmar de moitas pezas. As ordes trúncanse, tatexan. Encóbrese a lúa. Escuridade.

O REI, dende o cumio do rebumbio. ¡Quedos! Ninguén se mova de onde está. ¡Os faros! ¡Listo, listo! (A unha Torre adormiñada): ¡Que! ¿Non me estás oíndo?

A TORRE. Tanto tempo esquecida, inmóbil, botei un soniño. (Sacando, aceso, o seu farol e esculcando ó lonxe): ¿Por onde vai o Xogo? ¿Que vai pasar? ¿Qué pasa?

O ALFIL, alongando o pescozo. Agora, ren. É a fin.

O PEÓN ESPILIDO. ¡O Cabalo de Rei galgou de súpeto pola súa conta e foi morrer ó pé da Raíña Preta! ¡Para min que se suicidou...!

A RAÍÑA BRANCA, á Torre, que aínda sostén a luz por alto, coma un faro. Agora xa non fai falta que alumees. ¡Se cada un se contentase con se-lo que é, como eu me contento con se-la Raíña Branca!

A TORRE, mentres apaga e garda o seu farol. Así e, así é... Seica vou botar outro soniño.

Vaise esvaíndo e mergullando nun silencio estantío o marmular das pezas, e todas fican tesas e caladas, mes mo coma se fosen de madeira. Segundo se vai descubrin do a lúa, marela agora e amuada, cae o pano.