Os homes de Nós eran moito de andar a pé. Otero contaba que pasara moitos veráns percorrendo a costa de Galicia cun macuto coñecendo cada ría, cada vila. Se cadra non estivo en tantos lugares como Domingo Fontán, quen alardeaba de ter visitado todas as parroquias e uns 10 000 núcleos de poboación nos dezasete anos que lle levou tomar os datos para o mapa. E teñen todos claro que só hai unha forma de achegarse á realidade do país, andando. Mesmo Risco no fermoso artigo “Da medida das cousas” sinala:
Ti dis: Galicia é ben pequena. Eu dígoche: Galicia é un mundo. Cada terra é como se fose o mundo enteiro. Poderala andar en pouco tempo do norte para o sur, do leste para o oeste noutro tanto; poderala volver andar outra vez e máis: non a has dar andado. E de cada vez que a andes, has atopar cousas novas e outras has botar de menos. Pode ela ser pequena en extensión; en fondura, en entidade, é tan grande como queiras...
Si. Efectivamente. Andar, andar, andar, ver, mirar, estudar... Unha boa parte de Nós e do Seminario de Estudos Galegos (SEG) xira ao redor dese coñecemento directo do terreo. Pensemos na famosa viaxe a pé a San Andrés de Teixido, en liña recta desde Ourense, que deu lugar ao fermoso libro oteriano Pelerinaxes I e que realizaron ao ano seguinte desta experiencia iniciática e, dalgún xeito, preparatoria a Compostela. (Seica o Pelerinaxes II ía ser, contada por Risco, a experiencia que nos avanza Xavier Pardo nestas colaboración de A Nosa Terra, pero nunca foi). Pensemos nos percorridos para faceren os diversos Catálogo dos Castros, o de Vilamarín, o de Celanova, o do Carballiño...; pensemos nas xeiras de Terra de Melide e nas de Terra do Deza. Pensemos na Arqueoloxía da Barbanza, na Parroquia de Velle ou en Santa Marta de Moreiras. Mestres e discípulos, arqueólogos, etnógrafos, historiadores, compartindo canseiras, terras e ilusións.
Nesta ocasión, entre xullo de 1926 e abril de 1927, o óptico e escritor compostelán Xavier Pardo Badía escribiu unha serie de oito artigos para A Nosa Terra, sobre unha camiñada que fixeron un grupo de galeguistas desde Ourense a Compostela en xullo do ano santo xacobeo de 1926. Xavier Prado era, sobre todo, un organizador. Montou en Compostela a editorial Libredón, que publicou un par de obriñas, unha do propio Xavier, Mariña Andrade, e outra de Evaristo Correa Calderón, Conceición singela do ceo. Se cadra a proximidade a Risco vén de que ingresou no SEG en 1924, aos 21 anos, cun traballo sobre As leendas da morte na baixa Bretaña, tema este de Bretaña moi querido dos ourensáns e doutros como Xosé Núñez Búa, Ramón Martínez López e o propio Castelao, pois todos escribiron sobre el en Nós.
A finais dos anos vinte traslada a óptica á Coruña, casa, logo constrúe unha fábrica e, andando o tempo, nos anos cincuenta e sesenta, terá cargos nos círculos de empresarios e será concelleiro na Coruña e mesmo vicepresidente desa Deputación.
Os peregrinos cítaos Pardo na presentación: “E vaia por fin, dende eiquí, a miña garimosa lembranza pra Otero Pedrayo, Cuevillas, Feixóo, Risco, Sánchez e Monxardín, que conmigo compartiron as inquedanzas e emociós da ruta de estrelas que percorrimos. A eles, van adicadas istas crónicas”.
O que escribe, sabemos xa quen era. Risco, Otero e Cuevillas, tamén. Afonso Vázquez Monxardín, meu avó, era un dos “rapaces” aos que tanto se refería Risco como base e man de obra do movemento. Vémolo na Mocedá Galeguista, traballando na asemblea de Monforte, en Nós no modesto papel de “subxerente”, no PG etc., ata foi fundador de Galaxia. Sempre en posicións de apoio aos intelectuais da primeira fila. Moi próximo a Risco e a Otero, non marchou á Dereita Galeguista no 1934.
Os outros dous que aparecen, Lois Feixoo e Antón Sánchez, deberon ser outros mozos como o eran todos estes nados no comezo do século XX (Xavier Pardo, Afonso, Lois e Antón), agás a tríade ourensá de Nós, nados todos na década de 1880.
Xavier Pardo, nas colaboracións de A Nosa Terra, dános, fermosamente, detalles de todo tipo. Partiron de Ourense, agás Cuevillas e o meu avó, Alfonso V. Monxardín, que se uniron en Silleda; e no Pico Sacro fóronos agardar rapaces do Seminario de Estudos Galegos, entre eles, Tobío, Martínez López, Requejo, Noya. Non o cita, pero a Antón Fraguas témoslle escoitado que el tamén estivera na ocasión.
Na elaboración dos artigos, Pardo valeuse de notas “sacadas do minucioso ‘Diario de Viaxe’ que, coa sua sutileza e maestría fixo o Risco, que si como escritor é formidabel, non o é menos, como psicólogo”. Temos a sospeita de que non lle debeu entender ben a letra ou o significado dalgunhas frases, pois aparecen topónimos inexistentes. Un detalle. Cando están comezando no primeiro día, soben de Ourense aos Chaos de Amoeiro pola Costa de Canedo que el chama “Costa da Fraga” e di “ao remate da costa está o lugare de Fraga, na parroquia de Castro de Beiro”. Efectivamente, a Costa de Canedo, ben coñecida en Ourense, transcorre no medio dunha fraga pecha e fermosa e remata nun lugar de nome pouco orixinal, Cima da Costa. Paréceme, pois, que debeu confundir “fraga” no senso xeral e usalo como topónimo do lugar que está ao remate dela. Hai outros nomes que bailan. Non demos localizado o tal Diario, nin entre os fondos da Fundación Vicente Risco, nin entre os fondos da familia de don Xavier.
E a data parece moi razoable. Sendo eles católicos moi practicantes, faceren o Camiño de Santiago en ano santo era lóxico. E o camiño escollido tampouco é estraño. Teñamos en conta que naquela altura, 1926, estaban os camiños todos plenos de vida, e non estaba tan definido un camiño de peregrinación se non primaba unha actitude peregrina. O vello camiño dos arrieiros debía ter bastante uso, era por onde ía o viño do Ribeiro a Santiago, e no Carballiño aínda había “andaríns” que levaban cartas e recados a Santiago, por encargo. Ían nun día e volvían ao outro, segundo me contaba meu pai, Xosé Lino, fillo de Afonso, viaxeiro desta xeira.
Pero volvamos a eles nun pequeno resumo.
Parten o xoves 8 de xullo, ás cinco da mañá, da Ponte Nova de Ourense; soben pola Costa de Canedo, pasan por Liñares e Rouzós ata Amoeiro, onde xantan. Á tarde seguen camiño por Parada, San Fiz, Maside, Dacón, O Carballiño, onde cean e dormen.
O segundo día saen ás seis e media da mañá e despois de pasaren o pazo de Madarnás chegan ao Irixo, onde dormen unha sestiña de 12 a 4 da tarde. Logo “escomenzaba pra nos a parte mais penosa, e a mais seria da nosa pelengrinaxe”. Chegan ao límite con Pontevedra, na Ermida do Medio ás sete da tarde. Despois pérdense na baixada norte da dorsal (pasan O Espiño, Castiñeiras, Lebozán, A Saborida, Vilatuxe...) e chegan, derreados, a Silleda á unha da mañá.
O terceiro día, o sábado 10 de xullo, érguense tarde, xantan, escriben e botan unha sesta mentres agardan polas incorporacións de Cuevillas e Monxardín, que saíran de Ourense no Castromil aquela mañá. “En canto chegaron, e dimpois de solemnizar grandemente o seu arribo, co-a entrega de sendos tidoos de ‘Capitán Araña’ dispuxemonos a marchar. Eran as seis e meia da serán”. Capitáns araña? Seica foran os promotores da viaxe, os que animaran aos demais, pero despois non saíran canda eles. Cuevillas aínda non enfermara dunha doenza gotosa que o tivo fóra do monte, que lle dificultou enormemente a mobilidade, desde inicios dos anos trinta. Ese día fan unha etapa “curta e sen importancia”. Pasan logo por Chapa, A Bandeira, Valboa e chegan á Ponte Ulla, onde dormen os sete.
O cuarto e último día, despois de erguerse e almorzar (“leite quente con pan, chourizos e viño da Ulla”) camiñan ata subiren ao Pico Sacro, onde os encontran ao medio día os amigos de Santiago. Xantan xuntos e ás catro baixan por Sergude, Rodiño, A Susana e entran en Santiago polo Castiñeiriño e A Ponte Pedriña. “Daban as dez no grave relox da Catedral, cando facíamos a nosa entrada pol-as tortuosas e sempre suxestivas rúas de Sant-Yago. […] A emoción que sentimos ao pisar Sant – Yago, dimpois de catro días de longo camiñar pol-o corazón da Terra, non é fácilmente descriptibel: […] Como perenne lembranza de iste noso camiñar pol-a terra en precura do Sant-Yago, gardamos todos, a ‘Compostela’, diploma valioso que ao correr dos anos terá virtud de nos falar sempre d´unha das mais groriosas etapas da nosa vida”.
E conclúe Xavier Pardo:
“¡Ouh santa e diviña emoción da pelengrinaxe, de ti non saben os que nos chaman tolos!”
Afonso Vázquez-Monxardín Fdz
