Xota de Santa Mariña

Fostes á feira da Ponte
Fostes e non vistes nada
Non vistes baila-lo sol-e
Nunha masán colorada

Quen é a flor da canela?
As dúas da Liberata
E as catro de Sabela

Meu amor dám’o persebe
Deses que andas apañando
Eu donch’o meu corasón
Pra que mo vaias gardando

Se queres comprar un burro
Vaino comprar a Camelle
E se non vaino roubar-e
Ó Bólo de Sabadelle

Muiñeira de Santa Mariña

Santa Mariña vai nela
Santa Mariña vai nela
Se se vai Santa Mariña
Eu tamén me von con ela

Alá no medio do mar-e
Hai unha pombiña branca
Non é pomba nin é nada
Que é o mar que se levanta

Santa Mariña ten sona
De cantar e de bailar
De saber lava-la roupa

Camariñas vou entrando
Os aires de Camariñas
Polas portas me van dando

Veño da Virxe da Barca
Da Virxe da Barca veño
Veño d’abala-la pedra
D’abala-la pedra veño

Da horta non me despido
Teño d’ir e vir á horta
Na recolleita do millo

Non te rías de ninguén
Alghún día te rirías
do mal que che aghora vén

Camariñas vou entrando
Os aires de Camariñas
Polas portas me van dando

Notas ao programa

Richi Casás

Xuntámonos un ano máis, e van 64 celebracións arredor das nosas letras, para lembrar nesta ocasión as cantareiras e a poesía popular. A homenaxe deste 2025 personalízase en sete mulleres, que hoxe son recordadas a través das súas músicas e letras. Mulleres de Mens, de Cerceda e de Muxía, receptoras e transmisoras orais, que representan os miles de mulleres e homes que durante séculos cantaron, bailaron e viviron en galego, e foron fieis transmisores da nosa cultura.

Ano atípico este, non só por haber un nomeamento colectivo, senón por ser recoñecidas as creacións artísticas anónimas, que son, á vez, patrimonio do pobo que as canta.

Non foi sen tempo que se valorou a importancia literaria dunha forma de creación, ademais, efémera. As coplas de tradición oral non foron recollidas en cancioneiros ata as últimas décadas do século XIX, e as súas melodías non foron transcritas ata o segundo terzo do século XX.

Foi Rosalía precisamente, alma mater desta celebración das letras, a primeira autora do Rexurdimento que as mencionou con respecto literario. Fíxoo no seu prólogo aos Cantares gallegos (1863), obra inspirada na poesía popular:

Por esto, inda achándome debil en forzas, e nabendo deprendido en mais escola qu’á d’os nosos probes aldeans, guiada solo por aqueles cantares, aquelas palabras cariñosas e aqueles xiros nunca olvidados que tan doçemente resoaron nos meus oidos desd’á cuna, e que foran recollidos po-lo meu corazon como harencia propia, atrevinme á escribir estos cantares.

Deu así relevancia a unha forma de literatura de tradición oral na que moi poucas plumas se detiveran ata aquela hora, e tamén poucas despois… ata o presente.

No programa de hoxe imos poder escoitar unha mostra brevísima en relación co volume de textos e músicas creadas secularmente. Se as puxésemos en texto e solfa, ocuparían miles de volumes en papel. Sobreviviron, e aínda sobreviven, na memoria do pobo, e agora van resoar de novo, unha noite máis, como tantas noites resoaron nas cociñas das casas labregas e mariñeiras.

Comezaremos co repertorio das Pandereteiras de Mens, do concello de Malpica. Foi un grupo que variaba entre tres e cinco mulleres, que, coas súas pandeiretas, andaron por todo o mundo da man da Agrupación Folklórica Aturuxo. Teresa García Prieto, Prudencia Garrido Ameixenda, Asunción Garrido Ameixenda, Manuela Lema Villar, Adela Rey Torrado e Teresa Lema Varela eran, ademais de cantoras, bailadoras na máis pura tradición de Bergantiños.

Nas terras da Costa da Morte especialmente, apreciábase tanto o xeito que as súas voces e pandeiretas lle daban ao baile que, cando alí se ofrecían gaiteiros para as festas, estes eran rexeitados, ao contrario que no resto do país, no que a chegada dos gaiteiros era motivo para calaren as cantareiras. As súas voces eran vivas e frescas, igual que o seu carácter.

O feito de estar tan vivo en Bergantiños o canto de tradición oral fai que aínda se conserve este modo de entender o folclore nesta parte de Galicia. Escoitaremos unha suite de ritmos típica desta área xeográfica, composta por un ritmo de comparsa, xota, muiñeira e pasodobre. Un «menú completo» de foliada que as Pandereteiras de Mens fixeron soar en infinidade de escenarios.

Para recrear estas letras e melodías da primeira parte do concerto contamos coas voces de Carme da Pontragha, Maca do Pinheiro e Uxía da Pontragha, compoñentes do grupo de pandeireteiras Bouba, da Pontraga, na comarca de Ordes. Estas mulleres conservan intacto o «xeito» ancestral das transmisoras que coñeceron os compiladores do século XX e que podemos escoitar nas gravacións clásicas de Lomax nos anos 50 ou de Dorothé Schubarth nos 70. O seu cantar reflicte toda a potencia rítmica e lingüística do galego, o combustible que fixo andar a roda da tradición durante séculos.

A seguir escoitaremos unha xota de Maruxa das Cortellas, unha das máis sobranceiras informantes en Galicia do toque de pandeiro, practicamente desaparecido tras a irrupción da pandeireta, a finais do século XIX. Maruxa conservou e transmitiu, xunto coa súa boa man para o pandeiro, un lote de melodías, recollidas en varios cancioneiros e, nomeadamente, no arquivo do programa da Televisión de Galicia Alalá, un verdadeiro exemplo da utilidade da televisión pública para a transmisión da cultura.

Despois oiremos o canto de Nadal de Rosa e Adolfina Casás na Vila da Igrexa. Trátase dunha verdadeira xoia, por ser un dos poucos cantos deste tipo que se conservan en galego. Ademais, Dorothé Schubarth, quen llelo gravou en 1980, recoñeceu a antigüidade desta melodía, presente nun himno gregoriano, nunha das Cantigas de Santa María de Afonso X e nun cantar de troubadour occitano.

Melodías ancestrais que, coma o arco románico, tanto servían para unha ponte como para unha catedral. Arquitectura melódica cimentada en dous ou tres pés, simulando o arco prosódico das linguas indoeuropeas, que copia a naturalidade da fala e se presta perfectamente para albergar e dar sentido á poesía que se lle pouse enriba.

As Casás (Rosa e Adolfina) eran cantoras na súa comarca de Cerceda e, como a meirande parte das cantoras, non eran profesionais. Eran labregas, mariñeiras, xornaleiras… que, unha vez acabada a faena, collían calquera apeiro que fixese ruído para acompañar o seu canto e con el crear un espazo sonoro favorable ao baile.

A reunión do ritmo, o canto e a danza foi a tríade que converteu este xénero lírico en eterno, que foi xirando como unha roda durante séculos ata chegar a nós.

E se de festa e baile se trata, as «catedráticas do sur» son as Mulleres de Gharghamala, un grupo de cantadoras e tocadoras de Mondariz que tamén seguen mantendo viva a chama da tradición. As súas coplas foron recollidas por infinidade de compiladores e a súa música foi levada aos escenarios por grupos e solistas galegos e de fóra. Imos escoitar agora unha suite composta de rebeirana, xota e tras-tras, todos ritmos de baile.

Estas pandeireteiras de Gharghamala (Mondariz) conservan vivo un repertorio completo de pasodobres, valses, xotas, rebeiranas (muiñeiras) e outros cantos non bailables (cantos de Reis, arrolos, parrafeos…), que perduraron ata o presente superando as ameazas que noutras partes da nosa xeografía frearon a roda da tradición.

O seu aprecio pola música de baile queda expresado na súa copla:

Viva o baile, viva o baile,
viva O Barro todo a eito
e os mozos de Gharghamala
con catro pelos no peito.

Despois do sur pontevedrés imos ao sur ourensán, cun canto de traballo recollido por Alan Lomax, quen, enviado pola discográfica Columbia, chegou a terras galegas en 1953. O seu propósito era recoller os arquivos sonoros de persoas comúns, e neste caso parou a gravar unha cuadrilla de canteiros que estaban traballando en Faramontaos.

Os canteiros en todas as culturas acompañan o seu traballo con cantares rítmicos para acompasar o seu esforzo á hora de mover grandes pedras. Asentar un pelouro de centenares de quilos require a coordinación milimétrica dunha ducia de homes, e para iso usáronse e úsanse diferentes cantos, entoados polo capataz e respondidos polos membros da cuadrilla.

Cando vexamos unha parede centenaria de perpiaños, pensemos que para construíla foi necesaria toda unha sinfonía de canteiros. Melodía e ritmo que acompasaban as vidas e os traballos, interpretados na voz de Tanea.

A continuación escoitaremos dúas pezas da montaña de Lugo, concretamente de Cervantes, a capela, sen aditivos. Escoitarémolas só coas voces e pandeiretas das tres integrantes das Bouba, sen o acompañamento da banda. Mergullémonos no son ao que bailaron centos de xeracións, deixémonos levar por elas ao contexto social e material das comunidades que crearon estas melodías, ritmos e coplas! Cultura viva diante de nós.

Na recta final do concerto teremos de novo a banda, para acompañar a Tanea en dúas pezas de Santa Mariña (Camariñas) recollidas por Dorothé Schubarth ás veciñas camariñás de Eva Castiñeira, outra das mulleres homenaxeadas este ano. Os ritmos da Costa da Morte quedan aquí representados na Xota e Muiñeira e conforman a combinación básica de ritmos soltos.

Chamámoslles soltos pola forma en que son bailados: as parellas colócanse enfrontadas a un par de pasos de distancia e cos brazos elevados fan os seus movementos en espello, intercalados por rodas (voltas) nas que os danzantes xiran ao longo do espazo onde se baila. Os agarrados son os bailes en que as parellas se abrazan, como pasodobres, valses, polcas…

Se algún asistente sente a necesidade de botar un punto durante o concerto, que saiba que é benvida tal iniciativa; o canto fíxose para o baile, e viceversa. Sempre que hai un escenario fronte a un patio de butacas rómpese a horizontalidade das foliadas, nas que non había diferenza entre público e artistas. Na nosa música tradicional todos e todas somos participantes e temos permiso para intervir, aturuxar ou dar palmas no momento que queiramos.

Síntanse cómodas e cómodos e que comece a foliada!