Os quixotes da terra van de camiño

Fita, Ben-Cho-Sey, Vicente Risco e Otero Pedrayo en 1927.

Cando alá por 1935, tal que o 10 de xaneiro, desde o desterro de Badaxoz, Castelao lle escribía a Otero desexándolle “Que a túa felicidade non teña remate, que non amingüe a túa ledicia, que non che falle o xamón e o viño e o café e o cigarro, que chegues san a vello...” estaba recoñecendo nel tanto o entrañable amigo como, tamén, un deses fidalgos gozadores dos pequenos praceres da vida que protagonizan, por veces, novelas e relatos do ourensán universal.

E un destes praceres da vida que sempre amou Otero –e que en xeral amaron os compañeiros do seu tempo– foron as demoradas viaxes por Galicia. É fácil e lóxico que un colectivo humano amplo e diverso, que ten no amor apaixonado á terra que os viu nacer o seu sinal de identidade, desexe atravesar os campos –ou sexa, peregrinar, etimoloxicamente– e percorrer sosegadamente os camiños do país para coñecelo, vivilo e sentilo en máis fondura. Os eidos, as augas, os montes, as terras, as paisaxes cos seus sons e recendos, as xentes coas falas e risos, as historias cos ecos de traxedia e heroicidade, os xantares, os viños, as festas... darán corpo e alma a esa aproximación sensitiva ao país.

E sabemos que a importancia da cultura e das tradicións será un dos eixes particularizadores de todos os procesos de recuperación de identidades que se dan na Europa do XIX e XX. Pero tamén recoñecemos que nalgúns casos, coma o galego, isto terá unha especial transcendencia. Así, entre nós, o cariño pola lingua, a saudade pola historia mítica, a gabanza da paisaxe e a vivencia da gastronomía entretecerán moitas veces os fíos desa galeguidade esencial.

E para un xeógrafo da modernidade e nivel de Otero no seu tempo, ese percorrido polos camiños da terra, cos poros da sensibilidade abertos, tiña que ser, claro, unha das grandes paixóns da súa vida. Otero, humoristicamente, dicíalle a Cuevillas que era da natureza da ostra, por querer vivir sempre apegado ás pedras da cidade de Ourense, pero que el era da natureza da aguia, porque lle gustaba moverse de Ourense a Trasalba, a Compostela, e libremente, poder coñecer as terras e os ceos todos.

Por ese desexo de coñecer sensitivamente o país, procederá a impulsar o percorrido a pé desde Ourense a Santo André de Teixido en 1927, que fará en compaña de Vicente Risco e Ben-Cho-Shey e que dará lugar ao libro Pelerinaxes I. Esa paixón levarao tamén nos tempos do Seminario de Estudos Galegos a participar naquelas famosas “xeiras” de traballo, entre as que salienta, por publicada, a das Terras de Melide, mentres que os mozos de Ultreia, da man de Álvaro de las Casas, fan as visitas á Misión Biolóxica de Galicia, percorren no pailebote Joaquín Pérez as costas de Vigo a Noia enarborando a bandeira galega ou visitan as terras de Ribadavia ao Carballiño.

A guerra truncou a edición do que sería Pelerinaxes-II recollendo a camiñata que fixeran en catro etapas, no ano 1926, de Ourense a Compostela, Otero e Risco e Cuevillas, en compaña dun mozos Xavier Pardo, Lois Feixóo, Antón Sánchez e Afonso Vázquez Monxardín. Esta peregrinaxe inicial foi relatada en sete artigos n’A Nosa Terra entre 1926 e 27 por Xavier Pardo Bedía, usando o diario de viaxe de Vicente Risco.

Se cadra a última destas grandes andainas foi a de xullo de 1951. Daquela, impulsada polo Patronato Rosalía de Castro, realízase unha visita aos lugares rosalianos, un acto celebrado o Día de Galicia de 1951 e do que conservamos unha marabillosa película, patrocinada por Antón Beiras e cuxo guión é da autoría de Celso Emilio Ferreiro.



Otero Pedrayo, consciente do valor simbólico que acadaba a súa presenza, nestes anos cincuenta e sesenta aceptou ducias e ducias, se cadra centos, de convites a festas, romarías, homenaxes e, en xeral, a calquera acto co que se evidenciase que Galicia seguía coa súa vida “inmorredoira”, independentemente das circunstancias políticas, que sempre serían pasaxeiras.

O manuscrito

Despedida a Ramón Otero Pedrayo en Caracas en 1956.

O manuscrito que hoxe presentamos é un agasallo feito ex professo para Silvio Santiago nunha data indeterminada da segunda metade dos anos sesenta por parte de Otero Pedrayo, dada a amizade que os unía, iniciada con motivo da súa viaxe a Caracas en 1956. Desde ese momento continuará a relación entre ambas as familias ata a morte dos protagonistas. Non é o lugar nin o momento para afondar na cuestión pero lembremos algúns datos. Silvio será o mecenas e promotor da viaxe de Otero a Caracas en 1956 e tamén da edición do libro Homenaxe da Galicia Universal a Ramón Otero Pedrayo –que leva como lugar de edición Caracas e como data 1958, pero que sabemos fidedignamente que foi feito e impreso en Vigo, polo que non ten datos de editorial, nin depósito legal. Tamén estivo Silvio detrás da homenaxe rendida a Otero no seu oitenta aniversario no Hostal dos Reis Católicos e en moitas actividades que amosarán a súa devoción oteriana. Otero, que nalgunha ocasión será convidado de Silvio en Vilardevós, exercerá de gabancioso prologuista do libro Vilardevós en 1961. Tamén, durante os dous anos que pasou Silvio de novo en Caracas arranxando cuestións de negocios, despois do primeiro retorno a Galicia en 1958, será o matrimonio Otero-Fita quen se encargue en boa medida da nena Silviña, interna nas Carmelitas de Ourense. Non é de estrañar, pois, que a amizade familiar se prolongue despois da morte de Silvio, en 1972, ata a propia morte de Otero, en 1976. Froito desta relación é o intenso epistolario que se conserva entre eles e que foi recentemente dixitalizado grazas á sensibilidade e xenerosidade de Silvia Santiago.


Encontro entre Silvio Santiago e Ramón Otero Pedrayo na casa de Domingo García Sabell.

Os oito folios do manuscrito –sete con texto e esbozos, e un cun mapa no que aparecen incluídos todos os topónimos referenciados no conxunto– preséntansenos incluídos nun sobre branco coa referencia externa de ¡Deus fratesque Gallaeciae! e outro mapa de Galicia cunha ducia dos máis sobranceiros topónimos latinos de Galicia, aos que se suma o curioso Vilar de bós [Villabonorum]. Na ordenación dos papeis efectuada pola dona de Silvio Santiago, introduciu todo dentro doutro sobre marrón e anotou no exterior “Os quixotes da Terra van de camiño”.
No manuscrito descríbese unha volta a Galicia en sete etapas, con inicio e final en Compostela, e dedícase cada unha delas á memoria dun escritor. Os sete folios, escritos con pluma azul, conteñen unha estrutura semellante: na parte superior, vai encabezada a páxina por un número romano seguido do nome do persoeiro ao que é dedicado o día; na parte esquerda, un pequeno fragmento dun poema ou frase relacionada con el; na parte dereita, os nomes dos lugares onde haberá paradas ese día. O resto do folio aparece dividido en dúas partes: na dereita, vai redactado o percorrido, xunto coas indicacións de paradas, almorzos, comidas, recitados, visitas etc. e adoita rematar cun fragmento dun poema. Na parte esquerda, un bosquexo de mapa coas indicacións toponímicas e quilométricas do percorrido. En todas as páxinas aparecen tamén, de forma irregular, decoracións coas típicas orlas de floriñas de Otero, modestos debuxiños, ás veces incluídos nos bosquexos de mapa, como a Torre de Hércules, a ponte de Ourense ou a catedral de Santiago. Os textos dos primeiros días están máis elaborados e a medida que avanzamos vanse simplificando; por exemplo, o do primeiro día ten, se excluímos os termos incluídos no mapa e os poemas de presentación, 302 palabras e o do último día, dedicado ademais a Rosalía, só 114.

Afonso Vázquez-Monxardín Fdz