Eduardo Pondal
Ponteceso (A Coruña), 6/ 2/1835 - A Coruña, 8/3/1917Autoría: Manuel Ferreiro
A poesía ao servizo da nación
Cando Eduardo Pondal chegou a Compostela estaba en andamento o rexurdir político-cultural galego, coas primeiras publicacións periódicas defensoras dos intereses de Galiza, as primeiras agrupacións (Academia Literaria, Liceo de la Juventud, etc.) e mais os primeiros movementos reivindicativos que cristalizaran no levantamento de 1846. É a época tamén en que comezan a escribir en galego Añón, os Camino, Turnes, Valladares, etc., e protagonizan a vida universitaria ou cultural Antolín Faraldo, Neira de Mosquera, Romero Ortiz, Murguía, Rosalía, Aguirre... Ese é o ambiente en que Eduardo Pondal participa e completa a súa formación humanística, que incluía tamén a lingua grega, de modo que podía ler os clásicos greco-latinos na súa lingua orixinal, para alén do dominio doutras linguas como o portugués, italiano, francés e inglés.
Acabados os estudos de Medicina, Pondal só exercerá a súa profesión durante uns meses en Ferrol como médico da Armada e, após ter aprobada a correspondente oposición, unhas semanas de 1863 como médico na fábrica de armas de Trubia (Asturias), posto de traballo que abandona definitivamente para se consagrar á produción poética e á construción da súa imaxe como bardo do pobo galego.
Nos anos de mocidade compostelá é cando Pondal se inicia como poeta. A primeira composición datada con seguridade vai ser o Brinde pronunciado no día 2 de marzo de 1856 no Banquete de Conxo, onde comparte o protagonismo coas principais figuras do ambiente universitario do momento, Aurelio Aguirre e Luís Rodríguez Seoane, que pronunciaron tamén senllos brindes poéticos. Será o inicio dunha publicación constante de poemas, inicialmente con predominio do castelán, embora xa en 1857 dea a lume 13 oitavas d’Os Eoas e en 1858 edite a primeira versión do poema A campana d’Anllóns no xornal El País, de Pontevedra.
Nesta etapa inicial do escritor, coa cidade de Santiago de Compostela como referencia, aínda que as visitas máis ou menos prolongadas na Ponteceso sexan constantes (con estadías en vilas próximas, como Corcubión, Laxe ou Carballo), sen rebaixar as súas frecuentes colaboracións con poemas na prensa e revistas, Pondal vai editar sucesivamente opúsculos diversos, convivindo galego e castelán e alternando lírica e épica (mesmo con algunha incursión na narrativa): Fátima. Leyenda (Coruña, Imprenta de Castor Míguez, 1862); A América Descuberta. Canto V. Fragmento (s.l., [1864]); Juan Pérez. La humanidad tal cual fué, es y será, ó Los hombres por dentro (Coruña, Tipografía Galaica, de los Sres. Brañas y F. y Miranda 1866 [novela]); A Campana d'Anllons. El canto de un brigante (Coruña, Imprenta de D. Eusebio Cascante, 1866); A Fada dos Montes. Poesía (Santiago, Tip. de Manuel Mirás y Alvarez, 1872); Rumores de los Pinos. Poesías (Santiago, Tipografía de M. Mirás y Alvarez, 1877); Gandreiras (Coruña, Imprenta de La Voz de Galicia, 1884).
Pondal renuncia, pois, á súa profesión de médico e inicia un proceso de transformación en poeta “profesional” cada vez máis galeguizado. En Santiago desenvolve unha importante actividade pública, e era, xa daquela, un escritor recoñecido, cunha proxección pública que comezara co Banquete de Conxo e que continuaba coa súa presenza en múltiplos medios que publicaban as súas composicións. Asemade, vaise producindo unha reconversión desde o castelán inicial ao galego, proceso que se acelera a partir de 1863 (por mor da publicación dos Cantares Gallegos rosalianos) e culminado en 1885, ano da morte de Rosalía. Neste ano, decide marchar de Santiago e estabelécese na Coruña, talvez para o proceso de corrección das probas de imprenta do poema épico Os Eoas, que xa en 1880 considerara obra concluída. E no ano seguinte, en 1886, sae do prelo a súa grande obra lírica, Queixumes dos pinos, na Biblioteca Gallega de Fernández Latorre e Martínez Salazar, un organizado poemario que integra toda a produción lírica anterior xunto cunha maioría de produción inédita.
Queixumes dos pinos vai supor a consagración definitiva do Eduardo Pondal poeta, nunha altura en que xa tiña de ser consciente de que os tan anunciados Eoas non ían ser unha empresa fácil. Por outra parte, a aparición da súa grande obra lírica implica un punto de inflexión lingüística, pois consolida unha progresiva traxectoria de unilinguismo perseverante e consciente, comportamento que contrasta grandemente coa práctica habitual dos escritores oitocentistas.
Queixumes dos pinos tivo unha importante recepción, e o seu (case) unánime recoñecemento é ben importante por se tratar dunha obra que se afasta da tradición lírica galega dominante ao levar implícita unha meditada ideoloxía político-poética. O propio Pondal confirma e promove a interpretación máis “polític” da súa obra, ao indicar explicitamente nunha nota manuscrita, que este poemario é un símbolo que revela un propósito latente, o rexurdimento e a redención de Galiza, para alén dunha queixa, dunha protesta e dunha rebelión contra o despotismo castelán por querer borrar a lingua, os costumes e a alma galega.
Consolidado definitivamente como un dos grandes poetas do Rexurdimento, após a morte de Rosalía en 1885, con Curros fóra de Galiza, Eduardo Pondal exerce, convertido en poeta nacional, como o bardo da patria irredenta. É así, pois, que Pascual Veiga lle encarga o texto para o himno galego, que vai ser elaborado e publicado no prospecto do certame musical internacional organizado en 1890 polo músico mindoniense na Coruña.
Nesta cidade, convertida agora nun punto de referencia vital para o poeta –feito que non impedía frecuentes estadías nos eidos nativos–, vai reproducir a súa vida santiaguesa, con participación en diferentes institucións, especialmente na Cova Céltica, o faladoiro organizado na trastenda da libraría de Carré Aldao, onde Murguía exercía como patriarca e Pondal como bardo. Outrosí, continúa coas colaboracións poéticas en diversos medios, especialmente na Revista Gallega, dirixida por Galo Salinas. Coa libraría de Carré están tamén relacionados os dous únicos opúsculos que Pondal publicará no período pos-Queixumes, en 1895: o poema autobiográfico O dólmen de Dombate e mais A Campana d'Anllons, unha outra versión moi ampliada (416 versos) da célebre composición publicada inicialmente en 1858.
Cando se constitúe a Academia Galega, presidida por Murguía, Pondal foi nomeado numerario, se ben nunca participou nas súas sesións. Porén, o poeta sentiuse moi satisfeito tanto polo seu nomeamento como polo nacemento dunha institución que el supuña con vontade patriótica: “Dios inspire a nuestra naciente academia; pues mucho, mucho tiene que hacer, para que esos castellanitos no digan que no somos todo un pueblo poético y literario antes que ellos lo fuesen”.
Ao mesmo tempo, neste período intersecular, o poeta continúa a redactar, reelaborar e corrixir sen cesar o poema épico Os Eoas, obra “definitiva” á que se alude, tópica e ritualmente, cada vez que na prensa da época se falaba de Eduardo Pondal. E así se explicita na entrevista que en 1912 lle realiza La Voz de Galicia, onde tamén se confirma que ten xa preparada unha nova triloxía lírica titulada Dos Eidos, Dos Servos, Do Íntimo, obra que non chegou a ver a luz en vida do bardo.
O devalo vital do poeta era manifesto xa na primeira década do século XX, non obstante ter escrito en 1903 unha peza teatral como resposta ao chamamento da Escola Rexional de Declamación. Non conseguía publicar a antecitada triloxía lírica preparada desde había tempo, Os Eoas ficaban diluídos nos millares de papeletas autógrafas que revelaban as dificultades creativas en torno a unha obra tinxida de anacronismo, e agravábase a súa saúde física (especialmente os problemas de vista) e mental.
No entanto, entre 1913 e 1914 Eduardo Pondal aínda foi quen de formular unha proposta coherente para o poema Os Eoas, testemuñada pola copia mecanografada, con correccións autógrafas, que, a pesar da posibilidade de ser publicada na Editorial Ribadeneyra de Madrid, ficou entre a súa obra manuscrita, legada testamentariamente á Academia Galega.
Paralelamente ao proceso de deterioración física, consúmase a quebra dos derradeiros lazos que o ligaban á realidade: convencido de que os seus amigos o atraizoaran (nomeadamente Martínez Salazar e Carré Aldao, os custodios da súa obra inédita), a paranoia final lévao a compor poemas sobre o roubo dos manuscritos e a suplantación do seu nome, ao tempo que ditaba obsesivamente fragmentos d’Os Eoas e de poemas de mocidade, material conservado nun caderno datado en 1916, significativamente titulado Postrimerías de Pondal. Sustraídas e subtitulado Nuevos Cantos. Sustraídas.
Ás 12:30 do día 8 de marzo de 1917, Eduardo Pondal morreu na súa derradeira hospedaxe coruñesa, o hotel «La Luguesa», na rúa Juana de Vega. O seu enterro constituíu unha mostra de respecto institucional e de fervor popular. Así desaparecía o último gran poeta do Rexurdimento, recoñecido polas nacentes Irmandades, que, coa presenza da bandeira galega, no acto final do seu enterramento cantaron o himno, a modo de inicio dunha nova etapa no longo proceso de redención nacional a que Eduardo Pondal dedicou a súa vida e a súa obra.
Bibliografía
Bibliografía primaria
Pondal, Eduardo (1995): Poesía galega completa. Volume I: Queixumes dos pinos. Edición de Manuel Ferreiro. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
Pondal, Eduardo (2001): Poesía Galega Completa. Volume II: Poemas Impresos. Edición de Manuel Ferreiro. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
Pondal, Eduardo (2002): Poesía Galega Completa. Volume III: Poemas Manuscritos. Edición de Manuel Ferreiro. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
Pondal, Eduardo (2005): Poesía Galega Completa. Volume IV: Os Eoas. Edición de Manuel Ferreiro. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
Bibliografía secundaria
Carballo Calero, Ricardo (1975 [1962]): «Eduardo Pondal», en Historia da literatura galega contemporánea. Vigo: Galaxia, 235-333.
Castelao Mexuto, Manuel (2020): A máquina ousada. Pondal e a Literatura. Santiago de Compostela: Edicións Laiovento.
Ferreiro, Manuel (1991): Pondal: Do dandysmo á loucura (Biografia e correspondéncia) . Santiago de Compostela: Edicións Laiovento.
Ferreiro, Manuel (2007 [1996]): De Breogán aos Pinos. O texto do Himno Galego. Santiago de Compostela: Edicións Laiovento.
Ferreiro, Manuel (2017): Eduardo Pondal, o cantor do eido noso. Santiago de Compostela: Edicións Laiovento.
Forcadela Álvarez, Manuel (1988): A harpa e a terra. Unha visión da poesía lírica de Eduardo Pondal. Vigo: Xerais.
Forcadela Álvarez, Manuel (1994): A Poesía de Eduardo Pondal. Vigo: Edicións do Cumio.
García Soto, Luís (2019): Outros e novos queixumes: de filosofía e literatura en Queixumes dos pinos de Eduardo Pondal. Santiago de Compostela: USC Editora.
Neira Pérez, Juan Félix, (2018): A outra maleta de Pondal. Poesía castelá esquecida: a forxa dun poeta. A Coruña: Deputación.
Pena Sánchez, Xosé Ramón; Forcadela Álvarez, Manuel (2005): Estudos sobre Os Eoas de Eduardo Pondal. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
Queizán, María Xosé (1998): Misoxinia e Racismo na poesía de Pondal. Santiago de Compostela: Edicións Laiovento.
Como citar: Ferreiro, Manuel : Eduardo Pondal. Publicado o 29/5/2023 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=1794. Recuperado o 23/09/2023
DOCUMENTACIÓN DE
«De Eduardo a Eduarda». Poema inédito
Fonte: Neira Pérez, Juan Félix: «De Eduardo a Eduarda: un poema inédito de Pondal á irmá morta», Boletín da Real Academia Galega, 380 (2019), 213-234. [Descarga: 2023-04-20]
Queixumes dos pinos
Orixinal dixitalizado
Fonte: Galiciana
http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1297962 [Descarga: 2023-04-20]
Brinde de Eduardo Pondal no Banquete de Conxo (1856)
Reproducido no Boletín da Academia, 116 (1917), con motivo do pasamento do poeta
Fonte: Real Academia Galega
https://2012.academia.gal/boletins-web/paxinas.do?id=2415 [Descarga: 2023-04-20]
Partitura para voz e piano da muiñeira Maruxiña
Melodía composta por Pilar Castillo. Letra de Eduardo Pondal. Dedicada a Dª Leonor Centeno de Sánchez
Fonte: Real Academia Galega
Himno a Galicia. Manuscrito
Fonte: Arquivo da Real Academia Galega
https://arquivo.galiciana.gal/arpadweb/gl/consulta/registro.do?id=372168 [Descarga: 2023-04-20]
DOCUMENTACIÓN SOBRE
Símbolos nacionais de Galiza
Fonte: Ferreiro , Manuel e Costa , Xoán (2022): Símbolos nacionais de Galiza: o himno e a bandeira. Melide: Vía Galega. [Descarga: 2023-04-20]
O Himno Galego. Documentos históricos. 1890-1907
Fonte: Ferreiro Fernández, Manuel (2007): O Himno Galego. Documentos históricos. 1890-1907. Santiago de Compostela : Universidade da Coruña, Universidade de Santiago de Compostela, Universidade de Vigo. [Descarga: 2023-04-20]
De Breogán aos Pinos. O texto do Himno Galego
Fonte: Ferreiro Fernández, Manuel (2007): De Breogán aos Pinos. O texto do Himno Galego. Santiago de Compostela : Edicións Laiovento. [Descarga: 2023-04-20]
A investigación sobre Pondal e o achamento d’Os Eoas
Fonte: Ferreiro Fernández, Manuel: «A investigación sobre Pondal e o achamento d’Os Eoas», Grial. Revista Galega de Cultura, 171 (2006), 38-49. [Descarga: 2023-04-20]
Artigo sobre a influencia temática do mundo clásico na obra de Eduardo Pondal
Fonte: Lillo Redonet, Fernando: «El mundo clásico en la poesía gallega de Eduardo Pondal», Estudios Clásicos . Órgano de la Sociedad Española de Estudios Clásicos, 113 (1998), 59-76. [Descarga: 2023-04-20]
Estudo e edición crítica da primeira cantiga neotrobadoresca galega (c. 1905), da autoría de Eduardo Pondal
Fonte: Ferreiro Fernández, Manuel: «Eduardo Pondal 'ao estilo' de Joan Zorro (A primeira cantiga neotrobadoresca galega)». En Actas do Congreso O Mar das Cantigas. Santiago de Compostela : Xunta de Galicia, 1998; 213-234. [Descarga: 2023-04-20]
As angústias de Pondal
Fonte: Raña Lama, Román: «As angústias de Pondal», A Nosa Terra. Pondal, Home Libre, Libre Terra , extra 7 (1986), 43-44.
Volume homenaxe da Real Academia Galega editado en 1965, ano en que se dedicou o Día das Letras Galegas a Eduardo Pondal
Fonte: Lugrís Freire, Manuel (1965): Iconografía pondaliá. A Coruña: Real Academia Galega. [Descarga: 2023-04-20]
Discurso de entrada na Real Academia Galega de Gonzalo López Abente (27-07-1941)
Fonte: López Abente, Gonzalo (1965): A terra e a poesía de Pondal. A Coruña: Real Academia Galega. [Descarga: 2023-04-20]
Estudo de Bouza Brey sobre Pondal presentado ao Seminario de Estudos Galegos
Fonte: Bouza Brey, Fermín: «A formación literaria de Eduardo Pondal e a necesidade dunha revisión dos seus Queixumes», Autopoética, 1935. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, 1992. Biblioteca do Consello da Cultura Galega
Discurso de entrada na Real Academia Galega de Evaristo Martelo Paumán e resposta de Uxío Carré Aldao (16-06-1921)
Fonte: Martelo Paumán, Evaristo (2015): Pondal e a súa obra. A Coruña: Real Academia Galega. [Descarga: 2023-04-20]
Homenaxe de A Nosa Terrra a Eduardo Pondal tras o seu falecemento
Fonte: Galiciana
http://biblioteca.galiciana.gal/es/publicaciones/numeros_por_mes.do?idPublicacion=7502&anyo=1917 [Descarga: 2023-04-20]
José Fontenla visita a Eduardo Pondal na Coruña
José Fontenla Leal foi comisionado polo Centro Gallego da Habana para acompañar os restos mortais do mestre José Castro «Chané» a Galiza. Fontenla aproveitou a encomenda para realizar varias viaxes polo país. Así, reproducimos deseguido a noticia do xornal La Voz de Galicia que dá conta da súa visita ao poeta Eduardo Pondal. O bardo bergantiñán falecería poucos días despois.
Ligazóns de interese
Obra de Eduardo Pondal no Arquivo da Real Academia Galega
Fonte: Galiciana https://arquivo.galiciana.gal/arpadweb/es.ga.15030.arag/gl/consulta/registro.do?id=364699 [Consulta: 2023-04-20]
Entrevista a Manuel Ferreiro: Xa en vida Pondal quería que se corrixira o himno
Fonte: CRTVG
https://www.g24.gal/-/-manuel-ferreiro- [Consulta: 2023-04-20]
Cen anos de himno galego (1907-2007)
Documental conmemorativo no que se conta como se forxou o himno galego a través de entrevistas a varios especialistas
Fonte: CRTVG
http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/cen-anos-de-himno-galego-1907-2007-5236931?t=1273 [Consulta: 2023-04-20]
Conversa con Manuel Ferreiro no centenario do pasamento de Eduardo Pondal
Audio da entrevista no Diario Cultural da Radio Galega
Fonte: CRTVG
http://www.crtvg.es/rg/destacados/diario-cultural-diario-cultural-do-dia-08-03-2017-2786530?t=19 [Consulta: 2023-04-20]
Eduardo Pondal. Os cantos eran da Patria (120 poemas)
Antoloxía a cargo de Manuel Ferreiro dos textos poéticos máis significativos e/ou representativos da produción literaria pondaliana, lírica e épica.
Fonte: Real Academia Galega
https://publicacions.academia.gal/index.php/rag/catalog/book/318 [Consulta: 2023-04-20]
50 anos despois do Día das Letras Galegas de Eduardo Pondal
Crónica do Pleno extraordinario da Real Academia Galega en Ponteceso
Fonte: Real Academia Galega https://rb.gy/cv3f [Consulta: 2023-04-20]
51 páxinas das nosas Letras
Catálogo da exposición organizada polo Parlamento de Galicia en 2013 para conmemorar o 50 aniversario do Día das Letras Galegas
Fonte: Parlamento de Galicia
https://www.parlamentodegalicia.es/sitios/web/Publicacions/51%20paxinas%20das%20nosas%20letras.pdf [consulta: 2022-12-30]
Os símbolos de Galicia
Libro dedicado ao estudo da bandeira, o escudo e o himno galego, no centenario da estrea deste.
Fonte: Consello da Cultura Galega
http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=102 [Consulta: 2023-04-20]
Escolma de poemas de Eduardo Pondal en galego, alemán, castelán, inglés, francés e italiano
Fonte: Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega
https://www.aelg.gal/centro-documentacion/autores-as/manuel-ferreiro/paratextos/2918/eduardo-pondal-versions-deustch-espanol-english-franais-italiano
Os Eoas. Eduardo Pondal
Volume I. Edición do poema a cargo de Manuel Ferreiro Fernández.
Fonte: Real Academia Galega
https://publicacions.academia.gal/index.php/rag/catalog/book/183
Os Eoas. Eduardo Pondal
Volume II. Estudos de Xosé Ramón Pena e Manuel Forcadela
Fonte: Real Academia Galega
https://publicacions.academia.gal/index.php/rag/catalog/book/191
Fundación Eduardo Pondal. Páxina en Facebook
Fonte: https://www.facebook.com/fundacion.eduardopondal/ [Consulta: 2023-04-20]
Eduardo Pondal na páxina da Real Academia de la Historia
Fonte: https://dbe.rah.es/biografias/9978/eduardo-pondal-abente [Consulta: 2023-04-20]
Eduardo Pondal na páxina da Real Academia Galega
https://academia.gal/letras-galegas/1965/eduardo-pondal [Consulta: 2023-04-20]
Eduardo Pondal na Galipedia
Fonte: https://gl.wikipedia.org/wiki/Eduardo_Pondal [Consulta: 2023-04-20]
Pasou o que pasou: biografía de Eduardo Pondal
Fonte: Arquivo Histórico da CRTVG
https://pasouoquepasou.crtvg.gal/content/biografia-de-eduardo-pondal [Consulta: 2023-04-20]
Os camiños de Eduardo Pondal
Viaxe pola comarca de Bergantiños a través dos textos de Eduardo Pondal
Fonte: Asociación ambiental Petón do Lobo
https://valfluvialdolouridocorcoesto.com/2018/06/04/os-caminos-de-eduardo-pondal/ [Consulta: 2023-04-20]
Eduardo Pondal no Centro de Documentación da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega
https://www.aelg.gal/centro-documentacion/buscar/obras/or/eduardo%20pondal Consulta: 2023-04-20]
O banquete de Conxo na Galipedia
Fonte: https://gl.wikipedia.org/wiki/Banquete_de_Conxo [Consulta: 2023-05-15]
Artigo sobre o aniversario do Banquete de Conxo na páxina web da Real Academia Galega
Fonte: Real Academia Galega.
https://academia.gal/-/aniversario-do-banquete-de-conxo [Consulta: 2023-07-20]
Epístolas de
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, s/d
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, s/d
Carta de Rosalía a Pondal. 1864
Mi estimado amigo:
Después de los apuntes biográficos sobre Mourelle que me ha enviado, recibí su atenta carta, que me ha causado gran satisfacción, tanto por la amabilidad con que en ella nos trata, como por saber que sigue V. tan mejorado. En verdad no podía menos de ser así, pues según todas las apariencias, aun cuando se hallase V. un poco delicado, no presentaba ninguno de esos síntomas fatales que el menos entendedor es capaz de conocer. Le diré, pues, ante todo que prosiga cazando y comiendo bien sobre todo, que es lo esencial, y al cabo de algún tiempo espero que llegaremos a verle tan bueno como es de desear. Por mi parte, le puedo asegurar que las aguas de Caldas obraron en mí un verdadero milagro. Pasé todo este invierno (que ha sido crudo) sin un constipado, cosa que en mí casi parece imposible, y si no estoy robusta, que fuera mucho decir, ya no tengo por lo menos aquel semblante demacrado y aquellas mejillas enjutas que me hacían parecer diez años más vieja, ni aquella postración general que me hacía semejante a un mueble inútil. Ahora subo y bajo, corro y paseo sin grande agitación, en resumen, paso tan bien la vida como nunca me atrevería a esperar. Con esto debe V. cobrar inmensas esperanzas, pues no puedo suponer se ponga V. más enfermo que lo estaba yo, a quien Varela juzgaba mujer muerta. Yo misma, a quien todos suponían llena de aprensión, me sentía morir realmente y a pasos agigantados, siendo solo mi gran fuerza de espíritu la que me hacía sostenerme en pie. Verdaderamente estaba mortal, todo lo tenía contra mí, sin ninguna probabilidad favorable, y sin embargo, aquí me tiene V. resucitada, ¡a Dios gracias!
Respecto a trabajar, absolutamente nada, y aun cuando V. se digna hacerme algunos elogios que estoy muy lejos de merecer, y que solo puedo deber a su buena amistad, le aseguro que se pierde muy poco con que yo no escriba. Francamente, no tengo ninguna fe en la gloria y, por otra parte, conozco demasiado mis pequeñas fuerzas. Acaso consistirá en que soy muy ambiciosa, pero es lo cierto que nada de cuanto hice me satisface en lo más mínimo y por eso, después de haber ensayado algunos nuevos trabajos de los cuales quedé muy descontenta, he roto cuanto hice y no volví a coger la pluma. Manolo me riñe algunas veces, pero nada mejor que una conoce hasta donde puede alcanzar. Y como no tengo demasiada paciencia para luchar me abandono, convencida de que poco se pierde. V. sí que debía dedicarse formalmente a hacer algo original, pues aunque mi pobre juicio de nada vale, sin que pretenda devolverle a V. una galantería, le diré, como lo he dicho siempre, que sus versos son los que me hacen sentir más de cuantos en Galicia se escriben. Aun cuando por mero descuido sea V. algunas veces desaliñado, sus versos siempre son versos, y versos de ese género que no puede menos de impresionar, porque encierra ese sentimiento escogido que vibra en el corazón y que solo se encuentra el que ha nacido verdaderamente poeta. Por esto, me atreveré a aconsejarle que, permitiéndoselo su salud, mejor que traducir hiciese cosas originales. En mi opinión, el traducir en verso es un trabajo demasiado penoso y demasiado ingrato; todos, por lo general, se admiran del genio del autor, y jamás del traductor. Es, en fin, un trabajo de abnegación, y cuando se tiene genio pienso que no se debe desperdiciar el vigor de su inteligencia en un trabajo ajeno.
Cuando sea V. viejo, ya es otra cosa, pero en tanto tenga V. fuego en el corazón trabaje V. para alcanzar gloria, y demostrar a las gentes que esta pobre tierra que se llama Galicia también tiene poetas, pues por lo de ahora debemos confesar que, respecto a ese punto, nos encontramos flojos.
Manolo se halla en Madrid, desde noviembre, y vive para lo que a V. se le ofrezca, [en] Calle del Gato, nº 4 cuarto 2º. Hoy me escribe que piensa venirse en todo este mes, pero como las cosas de Madrid son cosas de Corte, no sé si en realidad podrá cumplir lo que promete. El ofrecimiento que V. le hace con tanta franqueza, y por el cual le doy las más sinceras gracias, pienso que ha de ser muy de su agrado, y yo estaría muy lejos de oponerme a una cosa que así le complace a él, como a un amigo como V. Quede, pues, sentado que por mi parte no habrá el menor inconveniente en que VV. pasen juntos parte del verano, siendo por el contrario una gran satisfacción para mí el que V. le honre de tal modo con su aprecio. Le he dado parte del recibo de su carta y de sus apuntes: hoy le escribiré las señas con que se ha de dirigir a V. y pienso que pronto sabrá V. de él directamente.
Nada más le digo, sino que me alegraré progrese en su salud, y que eche lejos de sí toda aprensión. Con el buen método de vida que ha emprendido pronto le veremos en buen camino, y en ello sentirá una verdadera satisfacción, la que le estima con la mayor sinceridad, afectísima amiga,
Q. B. S. M.
Rosalía Castro de Murguía
Santiago. Abril 6 de 1864
- Manuel Murguía [=Manolo].
Carta de Rosalía a Pondal. 1887
Sr. D. Eduardo Pondal
Mi apreciable y distinguido amigo: He tenido el gusto de poder recibir su atenta carta y me apresuro a decirle son en mi poder los 400 rs. que V. ha tenido a bien entregarle para mí a don Felipe Núñez.
Doile a V. un millón de gracias por las molestias que en nuestro obsequio se toma, y le suplico nos dispense el que le obliguemos, impulsados por la necesidad, a ocuparse de la venta de una mercancía que, como V. dice muy bien, tan poca salida tiene en nuestras plazas, aunque es posible que por esta vez consista la escasez de compradores en lo flojo del género.
Mucho le agradezco, asimismo, las benévolas frases con que procura alentarme, pero, creyéndolas inspiradas por su generosidad y la buena amistad que nos profesa, no pueden hacerme esperar en la inmortalidad, que nunca le estuvo reservada a las medianías en cuyo número me encuentro. Trabajo, pues, amigo Pondal, porque las circunstancias me obligan a ello, y al trabajar lo hago como puedo y sé, en aquello que siento y es más grato a mi corazón, el enaltecimiento de nuestra amada Galicia.
Y a propósito de esto, ¿cuándo saldrá a la luz el poema que tiene V. anunciado? Yo lo espero con ansia hace tiempo y lo mismo les pasa a todos los amantes de la verdadera poesía y que desean refrescar el entendimiento con algo selecto y delicado. V., que es de los verdaderos elegidos, es el que no debe dormirse ni un día; no nos haga, pues, esperar mucho la publicación de su obra, que supongo, a juzgar por su índole y el amor con que V. parece tratarla, ha de superar todavía en mérito a las que todos conocemos.
Sin más, con afectuosos recuerdos de Alejandra, tengo la satisfacción de repetirme su admiradora y afectísima amiga
q.s.m.b.
Rosalía Castro de Murguía.
Lestrove, 10 de julio – 1881
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, 1882
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, 1887
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, 1888
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, 1889
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, 1890
Carta de Emilia Pardo Bazán a Eduardo Pondal, 1898
Unha carta de José Fontenla Leal a Eduardo Pondal
Fontenla Leal foi o verdadeiro promotor do himno galego na Habana, e, desde esta cidade, o himno espallaríase por Galiza. Reproducimos a continuación unha carta que lle remitiu en 1910 a Eduardo Pondal solicitándolle o texto autógrafo do himno.
Videos
Galicia letra a letra. 1965: Eduardo González Pondal e Abente
Fonte: Real Academia Galega
https://www.youtube.com/watch?v=s9T4X0JM33U [Consulta: 2023-04-20]
Draw my life: Eduardo Pondal
Vídeo didáctico (5´ 33´´) no que se fai un percorrido pola vida e obra do autor do himno galego, Eduardo Pondal, que xunto con Rosalía de Castro e Manuel Curros Enríquez, está considerado como un dos referentes do rexurdimento da literatura galega do século XIX.
Fonte: TikTak Draw
https://www.youtube.com/watch?v=K4R31rzVVsc [Consulta: 2023-04-20]
O himno
Fonte: Queiman e Pousa
https://www.youtube.com/watch?v=SwYdj8gHhN0 [Consulta: 2023-04-20]
Símbolos nacionais de Galiza. O himno e a bandeira
Fonte: Vía Galega
https://www.youtube.com/watch?v=EZXAxcFhDGs [Consulta: 2023-04-20]
Unha palabra para don Ricardo. Gonzalo Navaza le palabras de Ricardo Carballo Calero dedicadas a Eduardo Pondal
Fonte: Real Academia Galega
https://www.youtube.com/watch?v=_SP3c3u91_g [Consulta: 2023-04-20]
Darío Xoán Cabana recita Feros corvos de Xallas, de Eduardo Pondal
Fonte: Videoteca da AELG
https://www.youtube.com/watch?v=A_xF08L1hmM [Consulta: 2023-04-20]
No Bico un Cantar: «O Himno Galego»
Fonte: TVG
https://www.youtube.com/watch?v=58AObCXLPj0 [Consulta: 2023-04-20]
Palestra sobre Eduardo Pondal
Fonte: Sociedade Cultural Medulio
https://www.youtube.com/watch?v=U13ujbNyM8s [Consulta: 2023-04-20]
Discurso de Manuel Lugrís Freire no enterro de Eduardo Pondal (reconstrución)
Fonte: Guías de Galicia
https://www.youtube.com/watch?v=MoqTZuyPEK8 [Consulta: 2023-04-20]
Pondal, espazos vitais
Fonte: https://www.youtube.com/watch?v=73rNK6wg7mQ [Consulta: 2023-04-20]
Orde e fraternidade. Historia do Banquete de Conxo
Fonte: Nós Televisión.
https://www.youtube.com/watch?v=VxsVWQu-c1Q&ab_channel=N%C3%B3sTelevisi%C3%B3n [Consulta: 2023-07-10]
Audios
REPORTAJE SOBRE EDUARDO PONDAL
MESA REDONDA SOBRE EDUARDO PONDAL
Pondal, poeta da súa terra
R. Otero Pedrayo: A paisaxe galega, as súas leis e tipos
Publicacións periódicas
Nosa Galiza, A (-) .
Xornal da Sociedade A Nosa Galiza
Eco de Galicia, El (1878-1902) .
Revista Semanal de Ciencias, Artes y Literatura
Ilustración de Galicia y Asturias, La (1878-1878) .
Revista Quincenal Ilustrada
Ilustración Gallega y Asturiana, La (1879-1881) .
Revista Decenal Ilustrada
Galicia Moderna (1885-1890) .
Semanario de intereses generales
Gaita Gallega, A (1889-1889) .
Repinica muiñeiras, fandangos y-alboradas, unha vez ó mes
Almanaque Gallego (1898-1927) .
por Manuel Castro López: con la colaboración de distinguidos escritores y artistas
Galicia [A Habana] (1902-1930) .
1903-1904: Revista Semanal Ilustrada
Revista Semanal Ilustrada de mayor circulación en la República
1905, n.º 1: Sen subtítulo
1905, n.º 2-1906, n.º 33: Revista Regional de más circulación en la República de Cuba
1906, n.º 34-1907: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba y Defensor de los intereses gallegos en América
1914: Revista Regional Ilustrada: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
16-08-1925: Revista Semanal Ilustrada: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
1926: Revista Gráfica Regional de La Habana. Publicación Semanal. Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
Publicación Semanal. Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
1930: Publicación Ilustrada: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
Boletín Oficial del Centro Gallego (1913-) .
Revista Mensual
A partir do n.º 8: Publicación Mensual
A partir do n.º 132: Boletín Mensual
A partir do n.º 161: Revista Mensual
Arenteiro, O (1931-) .
Publicación Oficial de la Sociedad Hijos del Partido de Carballino: Revista Oficial
Alma Gallega (1934-1967) .
1936-1940, e a partir de 1944: Órgano Oficial de Casa de Galicia de Montevideo
Xullo 1941: Revista de Casa de Galicia
Esmorga (1985-) .
Artigos Eduardo Pondal
PONDAL, E. (9/1903) A campana d'Anllóns. Boletín Oficial del Centro Gallego. 1ª (1), 2-3.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (4/1917) Carballos de Carballido. Eco de Teo, El. 1ª (14), 4.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (4/1917) ¡Ay, o qu'eu vin!.... Eco de Teo, El. 1ª (14), 4.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (4/1944) A campana d'Anllóns. Acción Gallega. 2ª (1), 2.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (6/1944) Himno Gallego. Acción Gallega. 2ª (10), 3.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (9/1945) Cantigas proféticas. Alborada. 1ª (128), 17.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (9/1945) Cantares. Alborada. 1ª (128), 62.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (8/1946) Déspotas insensatos.... Nosa Terra, A. (450), 4.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (10/1949) Cantade o Hino Galego. Carral. 1ª (2), 5.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (10/1949) Falade galego. Carral. 1ª (2), 27.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (4/1950) ¡Cando os duros machados!. Alborada. 1ª (145), 54.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (1/1954) A fala. Opinión Gallega. 1ª (147), 12.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
PONDAL, E. (7/1956) Falade galego. Orzán. 1ª (8), 7.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;