Pedro o Galego foi bispo franciscano de Cartaxena entre 1250 e 1267, desenvolvendo durante este período unha obra intelectual e científica de interese para o coñecemento da historia científica peninsular e galega.

Son moitas as incógnitas que rodean esta figura, especialmente no referente aos seus primeiros anos. Ademais, os estudos sobre a súa vida e obra non son moi numerosos, e os datos transmitidos tradicionalmente non sempre son precisos. Sabemos de forma xeral que Pedro o Galego debeu nacer a finais do século XII en Galicia. Con todo, é destacable que esta información pode unicamente ser extraída grazas aos datos sobre a súa morte. Tal e como aparece recollido, o mércores 16 de novembro de 1267 Pedro o Galego tería enfermado a causa dunha febre e o sábado, é dicir, o 19 de novembro, morreu cando tiña xa máis de setenta anos. Por iso, podemos establecer que o erudito debeu nacer nalgún momento entre 1188 e 1197. Con todo, este testemuño está recollido no século XIX por Fidel Fita, historiador e epigrafista, dunha noticia de Ascensio de Morales, cronista do século anterior, e que tomara á súa vez do establecido no século XV polo bispo de Cartaxena Diego de Comontes na súa obra Fundamentum Ecclesie Carthaginensis. Como pode observarse, este tipo de datos teñen una transmisión indirecta e escura.

Neste sentido, é común que os estudos sobre esta figura recollan que o seu verdadeiro nome foi o de Pedro González Pérez, que era fillo dun Gonzalo Pérez Gallego e que concretamente era natural de Santa Marta de Ortigueira como parte da liñaxe dos Gallegos, familia nobre do reino de Murcia con orixe precisamente nesa vila e que despois derivou nos Faxardo e Vélez. Con todo, existen en realidade diferentes teorías sobre a cuestión. No que se refire ao seu pai e liñaxe, non parecen existir probas suficientes para afirmar esta procedencia, que viría ademais presuntamente derivada dun testemuño, que non se conserva, de Xoán Xil de Zamora, enciclopedista e intelectual contemporáneo del e de gran relevancia na segunda metade do século XIII e os primeiros anos do século XIV. Sen poder afirmar cos datos existentes ata agora que estas noticias sexan completamente precisas, a teoría máis plausible é que sendo efectivamente natural de Galicia, o seu apelido non fora Gallecus, senón que se trata dun sobrenome, é dicir, o Galego, que recibiu ao ter pasado a maior parte da súa vida noutros lugares da península. De aí que falemos aquí del como Pedro o Galego, unha tradución moito máis axeitada na nosa lingua.

Neste sentido, parece que Pedro o Galego puido formarse espiritual e intelectualmente no mosteiro franciscano de Santiago de Compostela, que a principios do século XIII estaba nos inicios da súa construción. As hipóteses actuais apuntan ademais a que nese momento os franciscanos e dominicos composteláns levaban a cabo unha serie de estudos científicos avanzados, descoñecidos para nós até o século pasado e pouco estudados polo momento, baseados na aprendizaxe astronómica, astrolóxica e de filosofía natural en xeral. Tendo en conta a idade do bispo e a súa presenza en Compostela nesta época, pódese asumir que tería estado en contacto con este círculo intelectual, que serviría como base formativa para a súa xa madurada produción científica na segunda metade do século.

Despois disto podemos xa atopar os primeiros testemuños históricos sobre a súa vida e as incógnitas comezan a esvaecerse. O primeiro deles é precisamente unha nota biográfica do xa citado Xil de Zamora, que relata que o Galego formou parte do mosteiro da Bastida, cerca de Toledo, nalgún momento despois de 1219 e antes de 1236, cando se converte en Provincial franciscano de Castela. Este é un dos episodios máis relevantes da súa vida, pois é precisamente antes da súa prelatura cando coñece ao rei Afonso X, naquel momento aínda infante, co que terá una estreita relación e co que colaborará durante o resto da súa vida. Tras chegar a ser nalgún momento confesor do príncipe, en 1250 o Papa Inocencio IV noméao Bispo de Cartaxena, tal e como di, grazas á súa estreita relación co infante Afonso e polas súas destacadas virtudes.

Esta zona ten naqueles anos un contexto especialmente tumultuoso, propiciado polas loitas entre os reinos cristiáns e os musulmáns, polo que no eido espiritual os seus esforzos concentráronse na organización e xestión do seu territorio, polo que se di que viaxou moito e coñeceu de primeira man para levar a cabo o seu labor.

É nestes anos cando o bispo desenvolveu unha das súas facetas máis representativas e relevantes, que ademais non foi coñecida para nós ate o século pasado: a intelectual. Hoxe en día conservamos tres obras escritas por Pedro o Galego durante a seu bispado, as tres de carácter científico, editadas por José Martínez Gázquez no ano 2000, e que suscitaron moitas dúbidas entre os seus estudosos. Por una parte, conservamos un tratado astronómico, a Summa de astronomia ou Compendio de astronomía, que consiste nunha compilación de teorías astronómicas relevantes na época e derivadas de distintas tradicións na que o autor aborda cuestións como o tamaño do cosmos, os movementos dos corpos celestes, os elementos que conforman o mundo ou as estrelas fixas. A fonte principal para a elaboración desta obra é precisamente de orixe árabe, o Liber de aggregationibus scientie stellarum de Alfragano, a través da súa tradución ao latín por parte de Xerardo de Cremona. Con todo, tamén outras autoridades serviron de referencia para a composición da Summa, como o Almaxesto de Tolomeo ou a obra do científico musulmán andalusí Averroes. Existen hoxe en día dous manuscritos desta obra, un na Biblioteca Comunale di Sarnano (Macerata, Italia), o E. 108, e outro na Biblioteca Nacional de España, o número 8918, que contén a obra completa e foi o último en ser atopado e identificado arredor dos anos oitenta do século pasado.

En segundo lugar conservamos un Liber de Animalibus ou Libro sobre os animais, derivado da tradición aristotélica, que herda Pedro o Galego na súa obra grazas ás traducións ao latín no século XIII de obras das tradicións siria ou árabe. Neste caso conservamos un único manuscrito da obra, o Vat. Lat. 1288 da Biblioteca Apostólica Vaticana, no que o estudoso traslada cuestións relativas ás particularidades dos animais, os seus tipos, as súas partes ou a procreación e xeración dos humanos. Entre outras fontes, neste caso, semella tamén que foron utilizados diferentes autores árabes, e de novo polo menos unha tradución latina do corpus aristotélico, a de Miguel Escoto.

Finalmente, a última obra conservada é o De regitiva domus ou Sobre o goberno da casa, unha obra sobre a economía e goberno domésticos, moi diferente ás anteriores e tamén moito máis breve, na que o prelado analiza a xestión dos bens materiais, a educación dos fillos ou as relacións cos servos da casa. Conservamos dela dous manuscritos, un o Lat. 6818 da Biblioteca Nacional de Francia e o outro o Barberini 52 da Biblioteca Apostólica Vaticana. Esta última obra ten unha orixe aínda confusa, pois as súas fontes non foron aínda completamente identificadas. O propio Galego menciona que fai unha abreviación do establecido por Antecer, pero esta autoridade ou obra de orixe probablemente árabe non é coñecida hoxe en día. O que si parece estar establecido é que esta última composición estaría relacionada cunha serie de libros económicos pseudo-aristotélicos e coa súa versión árabe-latina levada a cabo por Galeno, un dos médicos gregos dos séculos II-III d. C. máis reputado na Antigüidade.

Parecen existir noticias dunha posible cuarta obra sobre cetrería escrita por Pedro o Galego, pero por agora estas son as únicas que podemos identificar con seguridade. Como podemos observar, a distribución dos manuscritos conservados é moi variada, aínda que o seu número non é moi alto, e a temática das obras compostas polo bispo dan conta dos seus intereses intelectuais e científicos. Existen, con todo, outros testemuños literarios de importancia sobre o noso bispo, especialmente no que se refire á súa relación co rei Afonso X. Como xa foi mencionado, estas dúas figuras compartiron unha estreita relación que pode verse reflectida nos seus intereses intelectuais. Un exemplo disto é o seu interese compartido pola materia astronómica, que ao ser unha das áreas de maior atractivo para o proxecto intelectual promovido polo rei, o propio Pedro o Galego desenvolve tamén. Do mesmo xeito, existen hipóteses que defenden que na compilación e redacción das Sete partidas, isto é, o corpus lexislativo e normativo consolidado durante o reinado de Afonso, o bispo de Cartaxena foi un dos implicados no proceso e que existen certas concorrencias entre este texto e o do Regitiva domus mencionado previamente. Da mesma forma, existe unha posible referencia a esta relación nunha das tan coñecidas cantigas do rei Afonso X. Na cantiga 472 do Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa, seguindo a edición de Rodrigues Lapa, hai unha mención a un Pero Galego que algúns identificaron co noso bispo:

Pero que ei ora mêngua de companha,
nen Pero Garcia nen Pero d’Espanha
nen Pero Galego non irá comego.

E ben vo-lo juro par Santa Maria:
que Pero d’Espanha nen Pero Garcia
nen Pero Galego non iran cõmego.

Nunca cinga espada con bõa bainha,
se Pero d’Espanha nen Pero Galinha
nen Pero Galego for ora cõmego.

Galego, Galego, autren irá comego.

As incógnitas sobre Pedro o Galego son aínda moitas, incluíndo cuestións relacionadas co grao de autoría das súas obras, as metodoloxías que empregou para a súa composición ou a súa verdadeira clasificación como escritor, compilador ou tradutor. Con todo, si resulta evidente que o seu interese pola ciencia, e sobre todo pola súa divulgación, era manifesto. A relevancia da súa figura como un nexo de coñecemento científico entre diferentes puntos peninsulares e grupos intelectuais non foi tradicionalmente recoñecida. Agora, o seu valor como un dos pioneiros da ciencia galegos comeza a espertar.

Bibliografía e documentación consultada

Castro y Castro, Manuel de (1993): «La biblioteca de los franciscanos de Val de Dios, de Santiago (1222-1230)», Archivo Ibero-Americano, 53: 209-212, 151-162.
Cela Álvarez, Brais (2024): «Pedro Gallego y la astronomía en el tiempo de Alfonso X: el BNE MSS/8918». En Lop Otín, María José; Igual Luis, David; Pérez Burgueño, Jorge: Alfonso X: el universo político y cultural de un reinado. Ciudad Real: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha; 419-432.
Díaz Cassou, Pedro (1895): Serie de los Obispos de Cartagena: sus hechos y su tiempo. Madrid: Establecimiento tipográfico de Fortanet.
Fita, Fidel (1883): «Bosquejo histórico de la Sede Cartaginense por el Obispo D. Diego de Comontes», Boletín de la Real Academia de la Historia, tomo 3, caderno V (novembro), 276-293.
García Ballester, Luis (1996): «Naturaleza y ciencia en la Castilla del siglo XIII. Los orígenes de una tradición: los studia franciscano y dominico de Santiago de Compostela (1222-1230)». En Iglesia Duarte, José Ignacio de la; García Turza, Francisco Javier; García de Cortázar, José Ángel: VI Semana de Estudios Medievales. Nájera, 31 de julio al 4 de agosto de 1995. Logroño: Instituto de Estudios Riojanos; 145-170.
Garea Garrido, Lúa Blanca (2023): «O saber na Galiza medieval e o seu estudo durante o último século: unha aproximación transversal». En Ulla Lorenzo, Alejandra: As disciplinas do Seminario de Estudos Galegos onte e hoxe. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico; 35-44.
González Fernández, Martín; Cendón Conde, Jorge; Carolo Tosar, Rocío (2020): Aristoteles Gallaecus: Filosofía de la Naturaleza en la Galicia medieval: de David de Dinant a Pedro Galego. Ribeirāo, V.N. Famaliçāo: Húmus, 2020.
Hernández Serna, Joaquín (1987): «Pero que ei ora mengua de companha de Alfonso X. ¿Una canción festiva o una indignada diatriba?». En Torres Fontes, Juan (hom.): Homenaje al profesor Torres Fontes. Universidad de Murcia, Servicio de Publicaciones; Real Academia Alfonso X el Sabio; Caja de Ahorros de Alicante y Murcia; 775-789.
López, Atanasio (1915): La provincia de España de los frailes menores. Santiago de Compostela: Tip. de El Eco Franciscano.
López, Atanasio (1925): «Fr. Pedro Gallego, primer obispo de Cartagena (1250-1267)», Archivo Ibero-Americano, XII: LXX (xullo-agosto), 63-91.
Marquant, Hugo (2013): «Pedro Gallego OFM (fallecido 1267) y la ciencia. ¿Escritor, compilador, traductor? Una reflexión traductológica». En Bueno García, Antonio: La labor de traducción de los franciscanos. Madrid: Franciscanos Españoles, O.F.M., Editorial Cisneros; 127-144.
Martínez Gázquez, José (1987): «La Summa de Astronomia de Pedro Gallego y el Liber de aggregationibus scientie stellarum de Al-Fargani». En Comes, Mercè; Puig Aguilar, Roser; Samsó, Julio: De Astronomia Alphonsi Regis, Actas del Simposio sobre Astronomía Alfonsí celebrada en Berkeley (agosto 1985) y otros trabajos sobre el mismo tema. Barcelona: Universitat de Barcelona; 153-177.
Martínez Gázquez, José (1995): «Traducciones árabo-latinas en Murcia», Filologia mediolatina: rivista della Fonzadione Ezio Franceschini, 2, 249-258.
Martínez Gázquez, José (2000): Petri Galleci Opera Omnia quae exstant. Summa de Astronomia. Liber de Animalibus. Regitiua domus. Firenze: SISMEL, Edizioni del Galuzzo.
Martínez Gázquez, José (2002): «El mundo ptolemaico en un “explicit” del Ms. 8918 de la B.N.M.», MHNH: revista internacional de investigación sobre magia y astrología antiguas, 2, 301-310.
Melani, Gaudenzio (1943): «Un frammento inedito della «Summa Astronomica» del Vescoco francescano Pietro Gallego», Studi francescani, 15:40, 79-89.
Ortega López, Dimas (2023): «Fray Pedro Gallego (1200-1267). Primero Obispo de Cartagena». En Montes Bernárdez, Ricardo; Santos López, Pascual: Ojós y el Valle de Ricote: Tradición e historia en el Mediterráneo. Gobierno de la Región de Murcia, Consejería de Cultura, Juventud y Deportes; Casa Mediterráneo; Centro de Estudios Históricos Fray Pasqual Salmerón; Ayuntamiento de Ojós; 441-476.
Ortega, Pablo Manuel (1740): Chronica de la santa provincia de Cartagena, de la Regular Observancia de N. S. P. S. Francisco [parte primera]. Murcia: imprenta de D. Francisco Joseph López.
Pelzer, Auguste (1924): «Un traducteur inconnu : Pierre Gallego franciscain et premier évêque de carthagène (1250-1267)». En Ehrle, Francesco: Miscellanea Francesco Ehrle. Roma: Biblioteca Apostólica Vaticana; 188-240.
Rodrigues Lapa, Manoel (1965): Cantigas d’escarnho e de mal dizer dos cancioneiros medievais galego-portugueses. Vigo: Galaxia.
Torres Fontes, Juan (1953): «El Obispado de Cartagena en el siglo XIII», Hispania: revista española de historia, 13: 52, 339-401.
Torres Fontes, Juan (1960): «La cultura murciana en el reinado de Alfonso X», Murgetana, 14, 57-89.
Torres Fontes, Juan (1964): «Murcia y las Partidas», Anuario de historia del derecho español, 34, 531-546.
Torres Fontes, Juan (1988): «Cronología de los obispos de Cartagena en la Edad Media», Anuario de estudios medievales, 28, 661-678.