Roberto Nóvoa Santos

Biografía de Roberto Nóvoa Santos

1885- A Coruña | 1933 Santiago de Compostela
Figura emblemática da medicina do s.XX Médico e investigador. Logo de estudar medicina en Compostela, comezou na docencia como profesor auxiliar de Patoloxía Xeral na Facultade de Medicina de Santiago. En 1911, foi un ano a estudiar Fisioloxía e Patoloxía a Francia, Austria e Alemaña (R.O. 26-V-1911), cunha bolsa da JAE. Nesta estadía publicou un total de seis traballos científicos. A súa volta obtivo a cátedra de Patoloxía en Santiago.

Home activo, con inquedanzas científicas, culturais e políticas, era un espécime raro na Compostela de primeiros do pasado século: “Y sus labios se plegan en una sonrisa fatalista al recordar sus años de luchador político (...) y me cuenta retazos de su vida de estudiantina, cuando con el ánimo pleno de ilusión y acometividad, creó desde Santiago aquella Internacional anarquista” (Galicia, Montevideo, nº 166, decembro de 1930). Fora axudante de Ramón Varela de la Iglesia, no departamento de Fisioloxía. Positivista no terreo científico e liberal radical no político, é de supoñer que entraría en contacto cos círculos institucionistas, con motivo da defensa da súa tese en Madrid; con avais tan importantes como os da familia Varela, pois dous deles eran considerados seus mestres, o citado Ramón e Manuel Varela Radío, principais axentes da JAE en Compostela.

Dous elementos de sintonía tiña Nóvoa coa JAE: a ansia de renovación das estructuras universitarias e a preocupación polas ciencias positivas e a investigación. Axiña se asentaría como docente e investigador, amosando especial interese pola sexualidade, a morte, o psiquismo e o darwinismo, como dan fe as súas obras, incorporando o freudianismo e o evolucionismo ao seu marco teórico. Segundo Abellan, Nóvoa podería encadrarse no arquetipo de médico-filósofo desa nova figura intelectual, preocupado pola realidade filosófica, social e cultural da súa época.

Os bos resultados da estadía en París e Estrasburgo -con Wenckebach e Blum-, e a creación dunha escola de Patoloxía, en Santiago, fixo que un dos seus primeiros discípulos, Pedro Pena Pérez, en 1917, obtivese unha bolsa para estudiar a mesma temática que anos atrás fixera o seu mestre. Pena foi o primeiro discípulo dunha saga de máis dunha ducia de alumnos e alumnas que ampliaron estudos no estranxeiro con bolsas da JAE: as irmás Fernández de la Vega, Rof Carballo, Outeiriño, Culebras Souto, Puente Veloso, os irmáns Jaso e os Goyanes…

Queremos salientar o espírito de colaboración e de traballo en equipo que caracterizaba a Nóvoa, pois con Pena enceta unha dinámica ata aquela descoñecida na Universidade de Santiago: a presentación de publicacións nas que aparece o nome do mestre xunto ao dos discípulos. En 1914 xa comeza a aparecer o nome do ilustre patólogo cabo de colaboradores, o que amosa unha aprendizaxe experimental a carón do laboratorio, de xeito continuado, e a creación de equipos estables de investigación, significando a insistencia da aprendizaxe lingüística como ferramenta de acceso á ciencia.

De Nóvoa, con motivo da súa prematura morte, Marañón escribía: “Fue arquetipo de la gran generación médica de la preguerra: la que trajo a la medicina española el aire impetuoso de fuera, el rigor en la investigación y la claridad en el método (...) Deja un hueco tan grave en nuestra medicina, en nuestra Universidad, en las filas de la legión entusiasta de hombres libres y liberais” (Boletín de la Universidad de Santiago de Compostela, 1933).

Deixou máis de 200 traballos publicados. O seu Manual de Patología General (1916) foi un dos libros de medicina con maior número de edicións. No seu haber está a fundación e a dirección de varias revistas de divulgación científica e a potenciación de foros médicos en Galicia (Xornadas Médicas Galegas, Asociación do Cancro…), e o aproveitamento da rede da JAE para que os seus discípulos se achegasen á comunidade científica europea a ampliar estudos. Tamén desenvolveu actividade política, pois foi deputado efémero na Deputación da Coruña durante a Ditadura de Primo de Rivera, e, posteriormente, deputado nas cortes constituíntes de 1931, representando á FRG na mesma provincia.

Logo de estar canso de aturar iniquidades e inercias do pasado na vella facultade de Fonseca, carente do liberalismo que Nóvoa exercía naquela Compostela levítica, presentouse a unhas oposicións para obter traslado a Madrid, en 1928, arrastrando á capital a boa parte do equipo de xoves investigadores que tiña en Santiago. O sucesor na cátedra en Compostela foi o seu discípulo Pedro Pena Pérez.

Na Universidade Central quedou a súa pegada docente e a súa escola de investigación durante a media ducia de anos que lle permitiu vivir un cancro.

Pouco tempo antes de morrer, Nóvoa iría a Arxentina, durante catro meses, a explicar un curso en 1932, formando parte da cúpula da JAE, como xa fixera anteriormente, en 1928 (Cuba).

A súa filla Olga, valorando ao seu pai, dicía: “Es verdad que él era liberal y demócrata de los pies a la cabeza, muy en linea con el idearium de los hombres de la Institución Libre de Enseñanza” (El Correo Gallego, “Figuras de la Universidad de Santiago”, 6 de xullo de 1987, “Mi padre en zapatillas”). Por estas razóns sería depurado post-mortem polas novas autoridades xurdidas da sublevación de 1936, incautándolle aos familiares parte dos seus bens.

Ao noso entender, estamos diante dunha das figuras máis emblemáticas que deu a medicina galega do século XX, que viu a súa traxectoria interrompida por unha morte prematura aos 48 anos, vítima dun cancro.

Publicacións nas que participou Roberto Nóvoa Santos

Artigos

ARENAL PONTE, C. LEóN, L. MARAñóN, G. NóVOA SANTOS, R. PéREZ GALDóS, B. REYES, A. UNAMUNO, M. VIGIL, C. (11/1935) Los que piensan la hora actual. Alma Gallega. 2ª (01), 23-24.

Ver nota breve Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;

(4/1944) R. Nóvoa Santos. Acción Gallega. 2ª (2), 2.

Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;

SEOANE, J. (7/1953) Propósitos de nuestro Centro. Nuestro primer número. Compostela. 1ª (1), 3.

Ver opinión Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;

FERNáNDEZ DEL RIEGO, F. (8/1961) Noticiario Gallego. Galicia [Bs As 1926]. (520), 22 .

JIMéNEZ, C. (3/1980) Encol do suicidio. Nosa Terra, A. (100), 31.

Ver artigo Fonte da dixitalización: Fundación A Nosa Terra;