Dorotea Bárcena
Oviedo, 9/ 7/1944 - Santiago de Compostela, 22/9/2016Autoría: Inmaculada López Silva
Actriz, dramaturga, directora de escena e activista feminista.
En 1964 comeza a traballar no colexio dos Xesuítas de Vigo, facendo parte do primeiro grupo de catro mestras que accedían a un centro onde, ata entón, só os homes exercían a docencia. Esa será a súa principal fonte de ingresos durante os dez anos seguintes. Axiña procura espazos onde desenvolver as súas inquedanzas artísticas e intelectuais, e así se vencella á incipiente acción cultural da cidade. Arredor dos vinte anos e da man do seu querido curmán Toñi, catro anos menor, vincúlase de xeito moi activo na agrupación teatral da parroquia da concatedral, chamada Galicia Social, onde chega a recibir un premio de interpretación e desde onde aproveita para estabelecer contacto con outras agrupacións teatrais da cidade, entre as que destaca Teatro Popular Cope, espazo onde se reunía unha activa mocidade antifranquista e onde finalmente se integra Dorotea Bárcena, que se inicia nun incipiente teatro profesional a través da personaxe de Condesa de Gondomar durante as ceas medievais que organizaban periodicamente.
En 1970, con Xulio Lago e con outros integrantes do Teatro Cope que admiraban a compañía norteamericana Living Theatre, fundan a compañía Esperpento Teatro Joven. Empregan como local o espazo da Asociación de la Prensa de Vigo onde traballaba Lago, e pronto dan forma na cidade a unha nacente actividade escénica que lles da visibilidade a través da organización do café teatro que, durante o 1971, levaron adiante no Mesón Pepe, sito no barrio de San Roque.
Mais o fito teatral fundamental da época será a organización, desde Esperpento Teatro Joven, das tres primeiras edicións das Jornadas de Teatro de Vigo (1972-1977), mostra teatral que Bárcena e Lago poñen en marcha no auditorio da Caja de Ahorros Municipal de Vigo e que será considerada a canle desde a que se introduce en Galicia o teatro independente español. Nese marco, Dorotea Bárcena axiña comeza a destacar como actriz e directora de escena.
Entrementres, Bárcena toma a decisión de facer do teatro o seu modus vivendi. Abouxada polas dificultades para levar adiante ese proxecto vital en Galicia, decide marchar a Madrid con Xulio Lago en 1974, onde fundan a compañía La Picota. As compañías Esperpento e La Picota son, ademais, os contextos onde Bárcena asina o seu primeiro traballo como directora de escena (Historias do zoo, de 1973), amosando xa un importante talento e, sobre todo, unha iniciativa para a dirección inusitada nas mulleres da época, faceta que combina, sobre todo na etapa madrileña, co traballo de actriz. Será en 1978 que Bárcena sofre un aparatoso accidente automobilístico que lle deixará secuelas importantes e unha importante redución na súa mobilidade corporal, circunstancias que, aínda así, non lle impiden continuar o seu proxecto teatral profesional.
En 1979, Bárcena e Lago deciden volver a Galicia, onde acababan de dar o paso cara á profesionalización as compañías Teatro Antroido e Artello. Fundan Teatro da Mari-Gaila, onde Dorotea Bárcena estrea a súa primeira obra propia, O agnus-dei dunha nai, e onde, baixo a dirección de Xulio Lago, medra como actriz.
A creación do CDG en 1984 supón a disolución de Teatro da Mari-Gaila e a integración dos seus membros no primeiro espectáculo da compañía pública, Woyzeck, no que Dorotea Bárcena participa como axudante de dirección e dramaturga, e mais no segundo, Agasallo de sombras, onde sería a actriz que interpretaba o papel de Rosalía de Castro vella. No ano seguinte, en 1985, aínda participaría como actriz nas primeiras funcións do espectáculo Xoana, texto de Manuel Lourenzo que dirixiu Xulio Lago e co que este fundaría Teatro do Atlántico, compañía na que ela xa non participa coma socia e que abre o inicio do camiño por separado que emprende Dorotea Bárcena. Uns anos despois, en 1988, aínda dirixiría, para a compañía pública Follas Novas, un texto escrito por ela a partir do libro homónimo de Rosalía de Castro no que continúa a liña, xa iniciada en O agnus-dei dunha nai, de reivindicación feminista a través dos personaxes teatrais e a propia reflexión metaartística.
Alén diso, nese mesmo 1988 foi nomeada directora do CDG, sendo a primeira muller que desempeñou ese cargo. Desa época data a súa amizade co director español Mario Gas, a quen convidou a dirixir unha das obras máis aclamadas no Centro, O mozo que chegou de lonxe. Con el había traballar como actriz, en Martes de Carnaval, producido polo Centro Dramático Nacional (CDN), en 1995.
En 1987, Dorotea Bárcena fundou a súa propia compañía, Teatro da Lúa, na que traballa ata a súa morte como directora, autora e actriz. Nela estrea toda a súa produción dramatúrxica, moita dela inédita, pero sempre marcada por unha crecente reivindicación feminista na que o protagonismo feminino se amosa como revolucionaria declaración de intencións non só desde a perspectiva dunha relectura da historia e da posición das mulleres na sociedade patriarcal, senón tamén desde unha crítica permanente ás fórmulas de traballo imperantes nun sistema teatral que, por norma, exclúe e invisibiliza as mulleres. Nesta liña escribe, precisamente, unha das súas pezas fundamentais, Mullieribus, estreada cun selo propio chamado Teatro da Medusa en 1987, nunha liña que continuará a partir da fundación de Teatro da Lúa con Sigrid era só unha boneca rota (1989), A irmandade do Graal (1992), Celestina (Fantasía para xoguetes) (1994), Entre bastidores (1995), Con flores a María (2002) e As mulleres do porvir (2003).
Dorotea Bárcena compaxinou o traballo para Teatro da Lúa coa súa carreira como actriz para outras compañías españolas e galegas, entre as que destaca o CDG (baixo a dirección de Roberto Vidal Bolaño), Factoría Teatro (con Cristina Domínguez), Teatro do Morcego (con Celso Parada) ou Producións Excéntricas (con Quico Cadaval).
Paralelamente á súa carreira teatral, Dorotea Bárcena dedicouse ao medio audiovisual, onde participou en series de éxito na Televisión de Galicia. Especializada en papeis cómicos, nos que a súa poderosa presenza e voz fonda servían de punto de partida para o exercicio da retranca, destacou como Amadora en O show dos Tonechos, programa de éxito emitido entre 2005 e 2008, e como Milagros en Escoba!, sitcom galega dirixida por Mariana Carballal e emitida entre 2011 e 2014. Ambos os dous papeis converteron a Dorotea Bárcena nunha das actrices máis populares de Galicia. A súa experiencia no audiovisual valeulle o Premio Agapi como mellor actriz feminina por El baile de las ánimas, filme de 1993 dirixido por Pedro Carvajal. Recibiu tamén diversos premios a toda a súa traxectoria, entre os que destacan o Premio Xiria de Teatro (1988), o Premio da Crítica de Galicia (1994), Viguesa Distinguida (1995), o Premio de Honra Marisa Soto (2006), o Xograr de Outono do Festival Internacional de Outono de Teatro (2008) e o Premio Muller do Século XXI (2009). En 2012 publicou a súa autobiografía titulada Unha vida en furgoneta.
Faleceu en Santiago de Compostela o 22 de novembro de 2016.
OBRA
Debido a súa extensión, ofrecemos a obra de Dorotea Bárcena nun documento PDF no apartado "Extras de Dorotea Bárcena"
AGRADECEMENTOS
Mariana Carballal
Cristina Domínguez
Beatriz Barcia
Diego Lago Sánchez
Carlota Lago Sánchez
María Xosé Porteiro
Celso Parada
Xulio Lago
Radio Galega
Televisión de Galicia
Como citar: López Silva, Inmaculada : Dorotea Bárcena. Publicado o 1/1/2017 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=22295. Recuperado o 07/02/2025
DOCUMENTACIÓN DE
«A volta de Dorotea Bárcena», Paraíso. Revista da Rede Galega de Teatros e Auditorios e da Rede Galega de Salas, nº 6 (Setembro, 2009).
«Hai que escribir papeis para mulleres de todas as idades e con todos os corpos», dicía Dorotea Bárcena por mor dunha entrevista realizada pola súa volta ao teatro tras uns anos dedicada exclusivamente á TV.
Fonte: Arquivo de Inma López Silva
ROCAMONDE, Teresa(2009): «Entrevista a Dorotea Bárcena e Mariana Carballal»
Publicada en Revista do audiovisual galego (marzo-maio 2009), p. 42-46
Fonte: exemplar do CDIF
«Entrevistas a catro directoras galegas» Información Teatral. Revista Galega de Teatro, Vigo, nº 10 (1994), p. 14-20.
O número 10 da Revista Galega de Teatro adicábase monograficamente ao teatro feito por mulleres. Un dos artigos era unha entrevista ás consideradas, por aquela altura, as directoras de escena máis significativas do momento. Entre elas estaba Dorotea Bárcena.
Fonte: Álbum de mulleres
GIGIREY, INMA: «A muller no teatro galego. Charlando con Dorotea Bárcena», en Andaina. Revista do movemento feminista galego, n. 20 (marzo 1990), p. 35.
Entrevista de Inma Gigirey a Dorotea Bárcena. Na conversa, Bárcena parte do seu proceso creativo en Sigrid era só unha boneca rota, para indagar nas dificultades engadidas polo feito de ser muller ao xa difícil traballo no marco do teatro galego.
Fonte: A Saia. Publicacións periódicas feministas
Información teatral. Revista galega de teatro, nº 10 (1994)
En 1994, Dorotea Bárcena publicaba na Información teatral. Revista Galega de Teatro, unha das súas pezas máis rompedoras, Mullieribus que fora estreada en 1987. Amosa unha autora avanzadísima canto aos presupostos feministas do seu tempo.
Fonte: Monografía documental Mulleres e teatro en Galicia:
Obra de Dorotea Bárcena
Elaborada por Inma López Silva para o Album de mulleres (2017)
"Diálogo de cama camera post actus amatorius", Ólisbos, nº8 (marzo, 1990)
Escena dunha peza inacabada protagonizada polo arcebismo Xelmírez e a raiña Dona Urraca
Fonte: exemplar da biblioteca do CCG
DOCUMENTACIÓN SOBRE
«Relato da historia do Centro Dramático Galego, desde dentro», Revista Galega de Teatro, n. 39 (2004). 16-27.
Dorotea Bárcena, primeira muller que dirixiu o Centro Dramático Galego, respondía en 2004 a un cuestionario enviado por Inma López Silva sobre esa experiencia naRevista Galega de Teatro.
Fonte: Arquivo de Inma López Silva
Artigo sobre os primeiros vinte anos de existencia do Centro Dramático Galego (CDG)
López Carbajales, Víctor: «Que vinte anos non son nada... ou si». En Centro Dramático Galego: 20 anos, 1984-2004. Santiago de Compostela: Instituto Galego das Artes Escénicas e Musicais IGAEM, 2004; 310-315.
Fonte: Biblioteca do Consello da Cultura Galega
Ligazóns de interese
Entrevista a Dorotea Bárcena en Oficio de palabras da TVG (14/06/2012)
[última consulta: 14/07/2021]
O personaxe de Milagros, na serie dirixida por Marina Carballal Escoba!, foi o último papel cómico de Dorotea Bárcena para a Televisión de Galicia. No capítulo "Cóctel", é protagonista e descobre un amor de mocidade.
[última consulta. 14/07/2021]
Dorotea Bárcena en Film affinity
[última consulta: 14/07/2021]
Dorotea Bárcena na galipedia
[última consulta: 14/07/2021]
Videos
Monólogo de Dorotea Bárcena, no papel de Doña Manuela Carrasco en Nocturnos con niebla.
Compañía ponferradina Conde Gatón dirixida por Ovidio Lucio Blanco (1996).
O rap de Amadora en O show dos Tonechos.
O personaxe de Amadora, no Show dos Tonechos converteu a Dorotea Bárcena nunha das actrices máis populares de Galicia.
Lectura dramatizada de As mulleres do porvir, de Dorotea Bárcena
Derradeiro texto dramático publicado por Dorotea Bárcena. Ten como protagonistas a Rosalía de Castro, Emilia Pardo Bazán e Concepción Arenal
[última consulta: 08/07/2024]
Vídeo sobre a actriz e directora de teatro Dorotea Bárcena
[última consulta: 08/07/2024]
Dorotea Bárcena. Una vida en furgoneta
Audiolibro autobiográfico de Dorotea Bárcena. Proxecto Memoria da escena española
[última consulta: 08/07/2024]
Fragmentos de Cabaret alén, de Dorotea Bárcena
[última consulta: 08/07/2024]
Con flores a María, de Dorotea Bárcena [Parte II]
[última consulta: 08/07/2024]
Con flores a María, de Dorotea Bárcena [Parte III]
[última consulta: 08/07/2024]
Con flores a María, de Dorotea Bárcena [Parte I]
[última consulta: 08/07/2024]
Referencias bibliográficas
- BÁRCENA, Dorotea: Unha vida en furgoneta = Una vida en furgoneta Madrid, Fundación Aisge, T&B Editores, 2011.
- LÓPEZ SILVA, Inmaculada: Resistir no escenario. Cara a unha historia institucional do teatro galego, Santiago de Compostela, Universidade, Xunta de Galicia, 2015.
- LOURENZO, Manuel, PILLADO MAYOR, Francisco: Dicionario do teatro galego (1671-1985), Santiago de Compostela, Sotelo Blanco, 1987.
- MILORO COSTAS, Dolores: As “Jornadas de Teatro de Vigo” 1972-1978: unha reconstrución a través das fontes documentais, Traballo de Fin de Mestrado, Universidade de Vigo, Universidade de Vigo, 2013 [Inédito].
- VIEITES, Manuel F.: “Xénese e desenvolvemento do novo teatro galego. 1965-1991”, en Vieites, Manuel F. (coord): 125 anos de teatro en galego, Vigo, Galaxia, 2007, p. 187-2011.