Maruxa Villanueva
Barrela, 1906 - Santiago de Compostela, 24/11/1998Autoría: Pilar Cagiao
Cantante, actriz e profundamente namorada de Galicia
Filla dunha mestra que non chegou a exercer, que foi quen a iniciou no canto, comezou a practicar o maxisterio de nenos á idade de 14 anos na aldea de Forraqueira, onde permaneceu un ano. En 1926, cando tiña vinte anos, emigrou a Arxentina seguindo a dous dos seus catro irmáns, aínda que coa intención de permanecer pouco tempo. En Bos Aires comezou traballando como dependenta de comercio no ramo da confección. Os contactos establecidos co matrimonio composto polo pianista vasco Juan Gueresta e a cantante galega Esperanza Blanco, que a escoitaron cantar, permitíronlle acceder desde 1934 a algúns contratos para participar en varias emisións radiais onde se presentaba como Maruja Blanco, nome que a súa irmá trocou polo de Maruja Villanueva. En 1936, o seu éxito como cantante, claramente recoñecida polos medios e por unha extensa nómina de admiradores no seo da colectividade galega, ademais dalgunha incursión puntual no mundo do teatro, levárona a abandonar a última das casas comerciais onde traballaba. Consagrada totalmente ao canto e tamén á escrita de moitas letras dos temas musicais que interpretaba, convertida na auténtica "raíña do alalá" durante a Guerra Civil española, período no que trabara estreitos contactos co embaixador español en Bos Aires, Ángel Osorio y Gallardo, Maruxa colaborou moi activamente nas actividades a favor da República organizadas polo sector da colectividade emigrada que se decantara nese sentido.
Neses anos coñece ao que será co tempo o seu marido, o dramaturgo estradense Daniel Varela Buxán, que daquela se iniciaba como autor teatral. Varela convidouna a cantar na estrea da súa primeira obra titulada "Se o sei... non volvo á casa" no Teatro Maravillas de Bos Aires, moi frecuentado pola colectividade galega. Era o ano de 1938 e así botaba a andar a Compañía de Teatro Aires da Terra, na que tamén participaba outro galego ilustre das artes escénicas, o ourensán Fernando Iglesias, máis coñecido como Tacholas. Dese primeiro contacto derivou unha relación profesional cada vez máis intensa, ata o punto de que Varela Buxán convenceu a Maruxa para formar unha compañía estable que levase o seu nome (Compañía Gallega de Comedias Marujita Villanueva). Esta compañía puxo en escena, ademais de Os Vellos non deben namorarse de Castelao (1941), a práctica totalidade da produción dramática do autor da Estrada. Algunhas destas pezas, con Maruxa como primeira actriz, chegaron a ser representadas en máis de cen ocasións en teatros de Bos Aires e Montevideo, onde precisamente Maruxa casou con Varela Buxán en 1941. O matrimonio separouse temporalmente en 1946, xuntouse de novo catro anos despois e en 1958 produciuse a súa ruptura definitiva como parella, aínda que mantiveron unha estreita relación ata a morte do escritor.
Durante os longos anos que botou na Arxentina trabou amizade con Salvador de Madariaga, Eduardo Blanco Amor, Xavier Bóveda, Ramón D.Villar, Castelao, Alberto Vilanova e sobre todo, coa pianista e soprano arxentina Maruja Iniesta.
En 1949, regresou á terra, non sin recibir antes unha gran homenaxe na Casa de Galicia de Buenos Aires. Aquí intentou reproducir as actividades culturais desenvolvidas na Arxentina, aínda que atopou moitas dificultades. A súa amizade con Otero Pedrayo deulle a oportunidade de facer unha actuación musical no Círculo das Artes de Lugo con grande éxito. A esta, e sempre introducida por persoeiros importantes da cultura galega, seguiron outras en Ourense, Pontevedra, Santiago e Vigo. En 1953, retomou tamén a actividade teatral cunha pequena compañía, "Os Labregos", dirixida por ela, integrada por xente nova da súa parroquia natal. Aínda que as actuacións que fixeron tiñan fins filantrópicos, a censura franquista rematou coa súa actividade.
Anos máis tarde, en 1958, desencantada polos problemas existentes en Galicia para desenvolver o seu labor, Maruxa volve a Bos Aires onde permanece case catro anos. Prodúcese unha nova decepción, xa que na colectividade galega e na propia Arxentina, a actividade cultural decaera moito. Aínda así, durante eses anos integra o trío vocal "Rosalía de Castro", xunto coas sopranos arxentinas Elsa de Zoppo, e a súa grande amiga Maruja Iniesta.
En 1962 retorna definitivamente a Galicia e despois dunha breve estadía na Barrela, instálase durante un tempo en Ribadavia cuns sobriños. Trasládase a Santiago en 1969 e pouco despois entra en contacto co Padroado Rosalía de Castro, participando na súa Comisión de Donas e colaborando na obtención de fondos para restaurar a casa da Matanza e facer o museo. Cando en 1971 o Dr. Agustín Sixto Seco foi elixido presidente do Padroado, propúxolle a Maruxa atender a Casa Museo, o que fixo viaxando desde Santiago, onde viviría ata 1974. Desde ese ano instalouse definitivamente en Padrón, dedicando todo o seu tempo á casa e á obra de Rosalía e converténdose nunha auténtica especialista no tema. Gracias á súa mediación, ao ano seguinte, Televisión Española emitiu unha versión de La hija del Mar.
En decembro de 1990 viaxou por última vez a Arxentina enviada polo Padroado para entregar unha axuda económica ao seu grande amigo e colega nos escenarios teatrais, Fernando Iglesias "Tacholas". Nesa ocasión a Asociación de Mos de Bos Aires fíxolle unha sentida homenaxe. Non foi a última, xa que polo seu labor cultural Maruxa Villanueva obtivo en vida moitas distincións. Entre outras, unha das máis entrañables, foi a homenaxe recibida na súa aldea natal da Barrela en 1991, o mesmo ano no que a Xunta de Galicia lle impuxo a Medalla Castelao. En 1993 foi nomeada presidenta honoraria da Asociación polos Dereitos do Emigrante Galego de Bos Aires. Recibiu tamén postumamente o premio María Casares de teatro.
Maruxa Villanueva, finou no Hospital de Conxo de Santiago de Compostela o 24 de novembro de 1998 os noventa e dous anos de idade.
Neses anos coñece ao que será co tempo o seu marido, o dramaturgo estradense Daniel Varela Buxán, que daquela se iniciaba como autor teatral. Varela convidouna a cantar na estrea da súa primeira obra titulada "Se o sei... non volvo á casa" no Teatro Maravillas de Bos Aires, moi frecuentado pola colectividade galega. Era o ano de 1938 e así botaba a andar a Compañía de Teatro Aires da Terra, na que tamén participaba outro galego ilustre das artes escénicas, o ourensán Fernando Iglesias, máis coñecido como Tacholas. Dese primeiro contacto derivou unha relación profesional cada vez máis intensa, ata o punto de que Varela Buxán convenceu a Maruxa para formar unha compañía estable que levase o seu nome (Compañía Gallega de Comedias Marujita Villanueva). Esta compañía puxo en escena, ademais de Os Vellos non deben namorarse de Castelao (1941), a práctica totalidade da produción dramática do autor da Estrada. Algunhas destas pezas, con Maruxa como primeira actriz, chegaron a ser representadas en máis de cen ocasións en teatros de Bos Aires e Montevideo, onde precisamente Maruxa casou con Varela Buxán en 1941. O matrimonio separouse temporalmente en 1946, xuntouse de novo catro anos despois e en 1958 produciuse a súa ruptura definitiva como parella, aínda que mantiveron unha estreita relación ata a morte do escritor.
Durante os longos anos que botou na Arxentina trabou amizade con Salvador de Madariaga, Eduardo Blanco Amor, Xavier Bóveda, Ramón D.Villar, Castelao, Alberto Vilanova e sobre todo, coa pianista e soprano arxentina Maruja Iniesta.
En 1949, regresou á terra, non sin recibir antes unha gran homenaxe na Casa de Galicia de Buenos Aires. Aquí intentou reproducir as actividades culturais desenvolvidas na Arxentina, aínda que atopou moitas dificultades. A súa amizade con Otero Pedrayo deulle a oportunidade de facer unha actuación musical no Círculo das Artes de Lugo con grande éxito. A esta, e sempre introducida por persoeiros importantes da cultura galega, seguiron outras en Ourense, Pontevedra, Santiago e Vigo. En 1953, retomou tamén a actividade teatral cunha pequena compañía, "Os Labregos", dirixida por ela, integrada por xente nova da súa parroquia natal. Aínda que as actuacións que fixeron tiñan fins filantrópicos, a censura franquista rematou coa súa actividade.
Anos máis tarde, en 1958, desencantada polos problemas existentes en Galicia para desenvolver o seu labor, Maruxa volve a Bos Aires onde permanece case catro anos. Prodúcese unha nova decepción, xa que na colectividade galega e na propia Arxentina, a actividade cultural decaera moito. Aínda así, durante eses anos integra o trío vocal "Rosalía de Castro", xunto coas sopranos arxentinas Elsa de Zoppo, e a súa grande amiga Maruja Iniesta.
En 1962 retorna definitivamente a Galicia e despois dunha breve estadía na Barrela, instálase durante un tempo en Ribadavia cuns sobriños. Trasládase a Santiago en 1969 e pouco despois entra en contacto co Padroado Rosalía de Castro, participando na súa Comisión de Donas e colaborando na obtención de fondos para restaurar a casa da Matanza e facer o museo. Cando en 1971 o Dr. Agustín Sixto Seco foi elixido presidente do Padroado, propúxolle a Maruxa atender a Casa Museo, o que fixo viaxando desde Santiago, onde viviría ata 1974. Desde ese ano instalouse definitivamente en Padrón, dedicando todo o seu tempo á casa e á obra de Rosalía e converténdose nunha auténtica especialista no tema. Gracias á súa mediación, ao ano seguinte, Televisión Española emitiu unha versión de La hija del Mar.
En decembro de 1990 viaxou por última vez a Arxentina enviada polo Padroado para entregar unha axuda económica ao seu grande amigo e colega nos escenarios teatrais, Fernando Iglesias "Tacholas". Nesa ocasión a Asociación de Mos de Bos Aires fíxolle unha sentida homenaxe. Non foi a última, xa que polo seu labor cultural Maruxa Villanueva obtivo en vida moitas distincións. Entre outras, unha das máis entrañables, foi a homenaxe recibida na súa aldea natal da Barrela en 1991, o mesmo ano no que a Xunta de Galicia lle impuxo a Medalla Castelao. En 1993 foi nomeada presidenta honoraria da Asociación polos Dereitos do Emigrante Galego de Bos Aires. Recibiu tamén postumamente o premio María Casares de teatro.
Maruxa Villanueva, finou no Hospital de Conxo de Santiago de Compostela o 24 de novembro de 1998 os noventa e dous anos de idade.
Como citar: Cagiao, Pilar : Maruxa Villanueva. Publicado o 1/1/2006 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=4052. Recuperado o 21/04/2025
DOCUMENTACIÓN DE
Maruxa Villanueva.
Maruxa Villanueva desenvolve unha destacada carreira de actriz e cantante en Arxentina, onde emigra aos vinte anos. A súa intensa relación coa colectividade galega adquire un forte compromiso tanto nos aspectos sociais coma na defensa e prestixio da cultura galega, especialmente nos eidos do teatro e da música. Logo trasladaría ese compromiso na súa volta a Galicia, onde foi a coidadora da casa de Rosalía de Castro, en Padrón, desde 1971, e exercendo desde alí unha gran labor de difusión da vida e obra de Rosalía de Castro, e que deixou pegada en miles de escolares que visitaron a casa.
Os tres documentos sonoros que se ofrecen dan conta de toda esta convicción e compromiso: como cantante, como intérprete da obra de Rosalía de Castro e, finalmente, nunha longa entrevista, onde reúne os temas que resumen a súa vida (emigración, Varela Buxán, poesía, Castelao…).
Nai chorosa
A voz aquelada de Maruxa Villanueva canta o poema “Nai chorosa”, de Avelino Díaz, recollido en Debezos, primeiro poemario escrito en galego despois da Guerra Civil e publicado en Bos Aires en 1947. Neste disco de Odeón, publicado en 1944, aparece titulado como “Bágoas de nai”. Cabe destacar que a publicación do disco conta co apoio da Casa de Galicia de Bos Aires. A dor da emigración é o tema central do poema.
Duración: 02' 49''
Sinatura: ASG-OO-0041-B
Fondo: Colección Arquivo Sonoro de Galicia. CCG
Tecín soia a miña tea
O 12 de febreiro de 1985, en Vigo, Maruxa Villanueva participa no acto poético dedicado a Rosalía de Castro con motivo do centenario do seu falecemento. Presentada polo profesor Alonso Montero como a “Maestresa da Casa Museo Rosalía de Castro”, a actriz e cantante ofrécenos a sentida lectura dun texto de mocidade de Rosalía de Castro e o recitado do poema “Tecín soia a miña tea”, recollido en Follas novas.
Duración: 05'15''
Sinatura: ACRN00214_01
Fondo: Fondo RNE. Arquivo Sonoro de Galicia. CCG
Entrevista a Maruxa Villanueva
Maruxa Villanueva, dende a Casa Museo Rosalía de Castro, en Padrón, fai un repaso pola súa longa traxectoria vital. Cunha memoria prodixiosa e coa distancia que permiten os anos, a “Musa da galeguidade” opina de antes (emigración, República…) e de agora (teatro galego, situación da muller…). A entrevista, conducida por C. Pujales o 16 de outubro de 1996, está chea de tenrura e simpatía, libre de calquera remorso.
Duración: 1h 20'06''
Sinatura: CASG-ENT-0010
Fondo: Colección Arquivo Sonoro de Galicia. CCG
O relato dun longo compromiso por Galicia
Ligazóns de interese
Nova sobre os inicios do Premio Maruxa Villanueva, do que formou parte Rubén García
Fonte: http://culturagalega.gal/noticia.php?id=394 [Consulta: 2022-06-03]
Maruxa Villanueva na Web da Fundación Rosalía de Castro
[última consulta: 29/07/2021]
Maruxa Villanueva en Historia das nosas mulleres ourensás
[última consulta: 29/07/2021]
Maruxa Villanueva recita a Rosalía no programa Luar en 1998
[última consulta: 29/07/2021]
Audios
Alalá: Voz de Maruxa Villanueva
Rosalía 1: Maruxa Villanueva recitando a Rosalía
Rosalía 2: Maruxa Villanueva recitando a Rosalía
Referencias bibliográficas
- DOURADO DEIRA, M., “En memoria de Maruxa Villanueva”, Encrucillada, T. 22, n.º 110 (1998), p. 510-512.
- HEINZE, U., Mulleres Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1991.
- LIÑARES GIRAUT, X.A., REY LAMA, G. (ed.), Maruxa na Casa-Museo de Rosalía. Lembrando a Maruxa Villanueva (1906-1998), Padrón, Fundación Rosalía de Castro, 1999.
- POCIÑA, A., LÓPEZ, A., Conversas con Maruxa Villanueva na Casa de Rosalía, A Coruña, Hércules, 1995.
- VV.AA.: Entrevista nº 1072, Fondo HISTORGA (AHUS/AEG) realizada por Pilar Cagiao Vila a Maruxa Villanueva en Padrón o 17 de xuño de 1997.
Artigos Maruxa Villanueva
Aviso Listado automático de documentación relacionada con Maruxa Villanueva nos fondos documentais en liña ofrecidos polo Consello da Cultura Galega.
VILLANUEVA, M. (11/1945) Rosalía | Airiños. 1ª (5), 48.
