- Álbum de Galicia
- Documentación
- Ligazóns
- Videos
- Audios
- Bibliografía
- Epístolas
- Artigos
- Periódicas
- Publicacións CCG
Rosalía de Castro
Santiago de Compostela, 24/ 2/1837 - Padrón, 15/7/1885"Mollo na propia sangre a dura pruma"
De “¡Silencio!”, Follas novas
Á súa traxectoria como poeta, cabe sumar a súa dedicación á narrativa, que non foi un empeño ocasional, senón continuado e en ocasións vinculado á práctica xornalística. Así o demostra a secuencia das novelas La hija del mar (1859), Flavio (1861), Ruinas (1866), El caballero de las botas azules (1867) ou El primer loco (1880), mais tamén a presenza no seu corpus de pezas breves, artigos e cadros de costumes como o hoxe desaparecido El Codio (1864), El Cadiceño (1866), El domingo de Ramos (1881), Costumbres gallegas (1881) e Conto gallego (1903) e doutras incursións prosísticas, como Lieders (1858) ou Las literatas (1866).
Malia o dito, e mesmo tendo en conta o valor dalgunhas edicións e estudos modernos das súas novelas e contos, a obra non poética de Rosalía de Castro segue a ser insuficientemente coñecida e valorada. Sen dúbida, contribuíu a iso a función atribuída á autora –en consonancia coa tendencia organicista do Romanticismo europeo- como “cantora” da alma popular galega. Debido á aplicación restritiva do criterio lingüístico na caracterización das literaturas nacionais, os autores bilingües do espazo ibérico viñeron adquirindo un estatuto en certa medida intersticial entre as diferentes culturas da Península. No caso de Rosalía de Castro, o seu carácter bilingüe semella situala na fronteira entre dúas tradicións literarias. Mais a diferenza de que acontece con outros autores bilingües do século XIX, na súa produción non sempre se verifica unha relación entre a lingua e o xénero literario. Como estamos a ver, escribiu a maioría da súa obra poética en lingua galega e a maioría da súa obra narrativa en lingua castelá, pero pezas como o poemario En las orillas del Sar ou Conto gallego operan como contraexemplos elocuentes do dito.
O propio percorrido biográfico de Rosalía de Castro debúxaa como unha muller en tránsito entre distintos espazos sociais, culturais e xeográficos. Como escritora foi quen de cultivar xéneros tan diversos como o teatro, a novela, o ensaio, o manifesto, o conto ou o artigo. Ademais, a súa obra testemuña a recepción da literatura galega, hispánica, europea e americana da época e a súa familiaridade con modas literarias de carácter internacional como o romanticismo, a literatura fantástica, o naturalismo e o realismo, o simbolismo, o dandysmo ou o gótico. Ao carácter dialóxico e plural da súa traxectoria como escritora, habería que sumar outras tensións identitarias. Entre elas, os conflitos derivados da súa posición como muller que tenta dedicarse á escrita profesional, a súa complexa adscrición ideolóxica e/ou de clase. En relación con este último parámetro resulta moi elocuente, e case un símbolo en si mesma, a súa complexa xenealoxía familiar. A orixe familiar da escritora vincúlaa, en efecto, con dous estamentos (a Igrexa por parte do pai e a aristocracia pola banda materna) que houberon de xogar un papel determinante no tránsito do Antigo Réxime á sociedade moderna. Podería afirmarse que a totalidade da súa produción escrita está cruzada por tensións coma estas, ás que, adoito, a autora deu resposta dun xeito sorprendente, sobre todo, se temos en conta as coordenadas sociais da época.
Resulta asemade moi significativo o pouso que deixaron na súa obra as constantes mudanzas de residencia e as viaxes, tanto pola xeografía galega (viviu coa súa nai en Padrón e en Santiago, e con Murguía na Coruña e quizais en Lugo) como polo resto do Estado (Madrid, Simancas). Estes desprazamentos, e especialmente os que a afastaron de Galicia, determinaron en boa medida, ademais, a interpretación posterior de elementos como a expresión da “morriña” ou da “saudade”. Ao mesmo tempo, a apropiación destas chaves de lectura por parte das comunidades galegas emigrantes –do que resulta moi elocuente o feito de que Follas novas fose patrocinado pola Sociedade de Beneficencia dos Naturais de Galicia na Habana-, reforzou notablemente a súa interpretación como a poeta da emigración galega.
Mais non cómpre esquecer que a representación de América na súa obra non emana só da incorporación do tipo do emigrante na poesía, senón tamén da emerxencia de personaxes, relativamente insólitos na narrativa daquela altura, como o traficante de escravos de La hija del mar, a poeta crioula de El caballero de las botas azules, os indianos de El Cadiceño ou o ianqui de El primer loco. Todos estes elementos, aos que cumpriría sumar o que Edward Said denominou orientalismo (moi presente en La hija del mar, Flavio e El caballero de las botas azules), informan da pertinencia de lecturas en clave transatlántica e poscolonial. Así mesmo, inciden na pertinencia de adscribir a obra de Rosalía de Castro ao contexto dunha literatura global emerxente, da que en ningún caso é posible desatender o seu compoñente comercial e os conflitos en que o novo estatuto da literatura impresa situou aos profesionais da escritura. Aspectos coma os sinalados prometen deitar luz, nos vindeiros anos, sobre a interpretación do complexo corpus da autora.
Considerada pola historiografía literaria galega como a poeta máis relevante do Rexurdimento, a capacidade de Rosalía de Castro para representar a totalidade da nosa cultura deu pé a un relato case mítico sobre o seu estatuto de nai fundadora. A condición canónica da autora chegou mesmo a lle valer un tratamento relixioso por parte do ámbito cultural –foi denominada “Santiña” polos pais do galeguismo, e o poeta portugués Teixeira de Pascoaes, dirixiuse a ela coa invocación inequívoca de “Nossa Senhora da Saudade e da Melancolia”. Este tratamento atópase en aberta contradición co sentido da súa obra, anticlerical no seu ataque á institución católica e heterodoxo no ámbito das crenzas relixiosas, como o demostran moitos poemas e pezas como “El domingo de Ramos” e “Costumbres gallegas”. Aínda así, permite ilustrar o xeito en que a conformación da imaxe social da escritora se atopa a miúdo moi afastada do que cabe deducir da análise dos documentos literarios e históricos.
A este respecto, resulta ben revelador que aínda non dispoñamos dunha biografía canónica nin dunha edición crítica definitiva do total da súa produción. Grazas ao traballo de Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda, nos últimos anos avanzouse no esclarecemento dalgúns aspectos antes escuros da súa vida, tales como as circunstancias do seu nacemento, a relación con seu pai e con súa nai, a polémica derivada da publicación de El Codio ou a súa primeira vocación de actriz. No que atinxe ao coñecemento da biografía da autora, cumpriría ter moi en conta a pegada que na súa formación intelectual houbo de desempeñar a súa primeira mocidade en Santiago de Compostela, onde trabou relación cos círculos do Liceo de la Juventud, activamente implicados en acontecementos tan decisivos como o Banquete de Conxo.
Casada desde o ano 1858 co escritor, político e historiador galego Manuel Murguía, en Madrid os dous frecuentaron aos intelectuais, escritores e políticos comprometidos coa democracia revolucionaria, moi activa no Estado español durante o decenio anterior á Revolución liberal de 1868. Xa de volta a Galicia, e debido á destacada posición de Murguía como líder intelectual do Rexurdimento, a recepción da súa obra viuse sometida ás fortunas e infortunios do provincialismo e do rexionalismo. Pouco antes do seu matrimonio, Murguía publicara no xornal La Iberia unha recensión sobre La flor, a obra prima de Rosalía de Castro. E, como é sabido, na fin da vida dela, dedicaralle dous capítulos do seu ensaio Los precursores (1885). Neste libro, colección de descricións dalgúns dos membros da xeración de 1854, Murguía concederalles moita máis entidade ás obras poéticas de Rosalía que ás narrativas e, dentro das primeiras, ás escritas en lingua galega. Outra proba da función activa de Manuel Murguía na fabricación da imaxe literaria da autora é a súa participación activa na reedición de En las orillas del Sar (1909), con notables variacións que afectan, entre outros aspectos, o contido relixioso do poemario.
Aspectos como os comentados permiten comprender mellor o lugar sensible ocupado pola autora no campo cultural e político da Galicia decimonónica, así como o feito de que as inimizades políticas de Murguía fosen con frecuencia transferidas á interpretación da obra de Rosalía por parte dos axentes culturais non vencellados ao Rexionalismo. Informa inequivocamente disto o célebre “Discurso sobre la poesía regional gallega” de dona Emilia Pardo Bazán, pronunciado no acto de Homenaxe que o Liceo de Artesáns da Coruña organizou en 1886, pouco despois de finada Rosalía. A peza de Pardo Bazán inaugura o proceso de canonización de Rosalía de Castro, pero tamén constitúe o punto de partida de certas deformacións interpretativas que afectaron á obra rosaliana até épocas máis ou menos recentes. Así, entre Cantares gallegos (1863) e Follas novas (1880), Pardo Bazán posiciónase claramente a favor do primeiro, por entender que o seu ton popular e a súa temática campesiña se compadecerían mellor coas aspiracións da literatura rexional. En cambio, o intimismo, o carácter elexíaco e a orientación conceptual do segundo non atoparían, segundo Pardo Bazán, acomodo na literatura de expresión galega. Contrariamente a esta posición, desde o século XX na crítica galega prevaleceu a apreciación das Follas novas sobre os Cantares gallegos, frecuentemente ao fío do postulado dunha caste de preexistencialismo ontolóxico no poemario. Desde comezos do século XXI, o rosalianismo está a emprender un proceso de actualización crítica dos Cantares, reavaliando a súa contribución á construción discursiva da paisaxe galega, tal e como amosan algunhas das investigacións recollidas no libro colectivo Rosalía XXI (2008). E, neste esteiro, resulta obrigado facer mención de proxectos de tradución anovadores como o da poeta canadense Erín Moure (2013), xurdido ao fío do sesquicentenario da publicación.
O proceso de conversión de Rosalía de Castro en “representante” dun suxeito colectivo verifícase cando menos en tres planos: a) o nacional-identitario, claramente predominante no campo literario galego debido á importancia do nacionalismo na articulación das formacións culturais da periferia europea (Pilar García Negro, Francisco Rodríguez); b) o do xénero, que a situaría na órbita das primeiras profesionais da escritura na España decimonónica (Kathleen March, Carmen Blanco, Lou Charnon-Deutsch); e c) o sociolóxico ou de clase, que a convertería en portavoz dunha colectividade marxinal á que na súa obra denomina con frecuencia “os desherdados” (Xesús Alonso Montero, Catherine Davies). A partir da segunda metade do século XX, as tradicións interpretativas derivadas destas chaves entraron en tensión (sobre todo o nacionalismo e o feminismo), aínda que non faltan tampouco visións que tentan conciliar as tres perspectivas.
Sen dúbida, o principal punto de inflexión na bibliografía contemporánea sobre a autora é o “Congreso Internacional de Estudos sobre Rosalía de Castro e o seu tempo”, organizado en colaboración entre a Universidade de Santiago de Compostela e o Consello da Cultura da Galega (Santiago de Compostela, 15-20 de xullo de 1985). Editadas ao ano seguinte, as Actas conteñen achegas moi valiosas para o estudo da súa obra poética e narrativa, así como para a análise do campo histórico, sociolingüístico e político no que a autora desenvolveu a súa produción literaria. Até o ano 1993, o amplísimo corpus de estudos sobre a obra de Rosalía de Castro é accesible nun repertorio bibliográfico elaborado por Andrés Pociña e Aurora López (1991-1993). Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda (2002) contribuíu a actualizar o catálogo con todas as publicacións producidas entre 1999 e 2002.
Nos últimos anos, produciuse unha crecente internacionalización do interese crítico por Rosalía de Castro, do que constitúen notables precedentes, no campo académico, autores como Machado da Rosa, Claude Poullain, Stevens Shelley, Kathleen Kulp, Catherine Davies, Susan Kirkpatrick e Kathleen March. Desde comezos do século XXI, unha nova xeración de especialistas nos estudos galegos traballan no Reino Unido. Entre elas, cómpre aludir aos traballos de Helena Miguélez sobre a obra de Rosalía de Castro no contexto dos debates decimonónicos sobre a muller galega, os de Olga Castro sobre as traducións de Rosalía de Castro ao inglés ou ás investigacións de Kirsty Hooper sobre as viaxeiras inglesas por Galicia. Como no caso de Annette Meakin ou da antropóloga e fotógrafa Ruth Mathilda Anderson, en realidade estas viaxeiras foron as primeiras difusoras internacionais da obra de Rosalía.
Queda aínda moito por pescudar no eido das relacións literarias de Rosalía de Castro, tanto no que atinxe á súa amizade con outros escritores galegos e españois (Eduardo Pondal, Aurelio Aguirre, Ventura Ruiz Aguilera, Roberto Robert, Gustavo Adolfo Bécquer, Gertrudis Gómez Avellaneda ou Fernán Caballero...) como no que garda relación coa pegada da literatura de ámbito global na súa obra. Unha análise detallada da sociabilidade literaria de Rosalía de Castro permitiría comprender mellor o carácter deliberadamente metaliterario da súa produción. Tanto o seu epistolario como os testemuños murguianos e a consulta do Fondo Gala da Real Academia Galega permiten documentar con detalle a súa recepción de Wolfgang Goethe, Edgar Allan Poe, E. T. A. Hoffmann, Lermontov, Fernán Caballero, Germaine de Staël, Rousseau, Voltaire e George Sand. Na reconstrución da súa biblioteca habería que contar, ademais, con fontes historiográficas como Eugène Léotard e fontes políticas como o anarquista Proudhon (traducido ao castelán polo amigo catalán de Rosalía de Castro Roberto Robert), ademais das derivadas da Internacional Socialista.
Moitos dos poemas de Rosalía de Castro (especialmente os de
A interpretación de El caballero de las botas azules como sátira literaria, e o seu propósito socialmente reformador, fixérona merecente de case tantas aproximacións críticas como a obra poética da autora. Nos últimos anos, proliferan os posicionamentos que atopan na novela de Castro un interese polo funcionamento comercial e pola socioloxía da lectura, aspectos considerados por Pierre Bourdieu como unha das cuestións fundamentais para a comprensión da literatura do século XIX. Publicada case ao mesmo tempo, e en certo sentido o seu reverso, a novela Ruinas despraza o foco da capitalidade madrileña ao ámbito periférico. O libro contextualiza, no marco das peculiaridades locais, as problemáticas arredor da emerxencia de novas linguaxes e valores asociados á Modernidade. Entre eles, e dun xeito que fai pensar inevitablemente na obra do coetáneo Charles Baudelaire, os que atinxen ao ámbito da moda. E a corrente de alusións literarias non se deterá até El primer loco (1881), a súa derradeira novela, que resulta moi reveladora do diálogo contraído pola autora coas obras do alemán Hoffman ou do estadounidense Poe, sobre todo nos conceptos de “estrañeza”, “terror” e “fantasía”. Todos estes elementos confirman, en suma, o diálogo intenso e frutífero da obra rosaliana coa modernidade literaria máis radical.
Grupo de investigación Rosalía de Castro
Como citar: Rosalía de Castro. Publicado o no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) http://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=784. Recuperado o 25/09/2023
DOCUMENTACIÓN DE
«Prólogo» de La Hija del mar
Rosalía ofrece exemplos de homes e mulleres que chamaron a atención sobre a parcialidade segundo a que se escribiu a historia, e que estableceron unha liña de pensamento e acción en defensa das mulleres.
Fonte: Rosalía de Castro. Obra completa. Fundación Rosalía de Castro, Padrón, 1996, 15-16
«Las literatas. Carta a Eduarda»
Artigo publicado por primeira vez no Almanaque de Galicia de Lugo (1865). Rosalía aborda os prexuízos sociais que dificultan que as mulleres se dediquen a tarefa literaria. A obra parte dunha actitude semellante á adoptada no século seguinte por Virginia Woolf en A room of one’s owm (1929)
Fonte: Rosalía de Castro. Obra completa. Fundación Rosalía de Castro, Padrón, 1996, p. 493-495
«Lieders»
Este artigo publicouse por primeira vez en Álbum del Miño (Vigo, 1858) e é considerado como o primeiro manifesto feminista publicado en Galicia e provablemente en España
Fonte: Rosalía de Castro. Obra completa. Fundación Rosalía de Castro, Padrón, 1996, p. 491-492
Escolma de textos de Rosalía de Castro
Selección elaborada por María Pilar García Negro (2008)
Rosalía
Cartafol elaborado pola Comisión da Muller da AN-PG, 1980. Contén:
-«O problema da muller na obra poética de Rosalía de Castro» de Francisco Rodríguez
-«Rosalía: a muller e a escritora» de María Pilar García Negro
-Selección de poemas de Rosalía
-«Poema á muller galega» de Manuel María
DOCUMENTACIÓN SOBRE
Artigo sobre as paratraducións de poemas de Rosalía, feitas por Ruth Matilda Anderson para o seu libro Gallegan Provinces of Spain: Pontevedra and La Coruña
Rodríguez Saavedra, Alba: «Ruth Matilda Anderson: el olvido de una pionera de la traducción y de la paratraducción de la literatura gallega», Itinerarios: revista de estudios lingüisticos, literarios, históricos y antropológicos, 35 (2022), 55-70.
Fonte: Itinerarios: revista de estudios lingüisticos, literarios, históricos y antropológicos / Fundación Dialnet.
https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8600518 [Descarga: 2023-08-24]
Bravas. Científicas e artistas galegas da nosa historia, 7H Cooperativa Cultural, 2020
Fonte: 7H Cooperativa Cultural
«O presidente da República que prologou as Follas novas de Rosalía. Notas a unha relación de Emilio Castelar coa cultura galega (Pardo Bazán vs. Murguía)»
Martínez González, Xurxo (2019): «O presidente da República que prologou as Follas novas de Rosalía. Notas a unha relación de Emilio Castelar coa cultura galega (Pardo Bazán vs. Murguía)», Follas Novas. Revista de estudos rosalianos, 4 (2019), 80-109.
Fonte: https://follasnovas.rosalia.gal/revista/numero-4/ [Descarga: 2023-01-16]
«Rosalía de Castro: a inauguradora da modernidade galega»
Artigo de María Pilar García Negro (2008)
«Señores da terra e fillas do mar: o feminismo de Rosalía de Castro»
Fragmento do artigo de María Xosé Agra Romero «O pensamento feminista en Galicia», en Dicionario do pensamento galego. Edicións Xerais e Consello da Cultura Galega, 2008.
Herrero Figueroa, Araceli: «Emilia Pardo Bazán, crítico de Rosalía». En: Actas do Congreso Internacional de Estudios sobre Rosalía de Castro e o seu tempo. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega; USC, 1996; v. II, p. 363-373.
Fonte: Biblioteca do Consello da Cultura Galega
Contribucións de Murguía a El Museo Universar e a súa influencia en Rosalía de Castro
Davies, Catherine: «Manuel Murguía, Rosalía de Castro y El Museo Universal», Cuadernos de Estudios Gallegos, 98-97 (1981), 427-451.
Fonte: Biblioteca do Consello da Cultura Galega.Biblioteca do
«Unha afirmación inxusta»
Artigo no que Ramón Villar Ponte resposta a outro no que Fernández Armesto nega que Rosalía sexa poeta
Fonte: A Nosa Terra, p. (25-7-1929)
«La Precusora»
Artigo de Enrique Diez Canedo no que se abordan as novidosas rupturas métricas que Rosalía introduce en En las orillas del Sar.
Velada-homenaxe solemne
Velada-homenaxe solemne celebrada en el Ateneo León XIII o 30-5-1899
Textos de Brañas e Cabeza de León.
Fragmento de Women Poets of Spain. 1860-1990
John C. Wilcox. «Rosalía de Castro» (fragmento) en Women Poets of Spain. 1860-1990 University of Illinois Press. Urbana e Chicago. 1997. Cap.1, pp. 43-44.
O capítulo completo está publicado en galego: John C. Wilcox. «Rosalía de Castro.» en A Trabe de Ouro 4 (oct. - dic. 1999), pp. 443-472.
POZO GARZA,L. Diálogos con Rosalía.
Diálogos con Rosalía. Discurso de ingreso de Luz Pozo Garza na Real Academia Galega.
Selección de poemas dedicados
Non hai unha escritora galega que non dialogase literariamente con Rosalía. Velaquí algúns fragmentos dese diálogo ininterrumpido.
Poema dedicado a Rosalía
Poema dedicado a Rosalía publicado en Patria Gallega co que gañou en 1891 os Xogos Florais de Tui, presididos por Murguía.
Ano conmemorativo do centenario do pasamento de Rosalía de Castro
Reprodución do monográfico dedicado a Rosalía publicado na revista Festa da palabra silenciada, 1985, nº 2. Conta con artigos de María Xosé Queizán, Carmen Blanco, Teresa Barro e María Pilar García Negro. Inclúe ademais unha antoloxía da obra da homenaxeada.
OTERO, Enriqueta: «Oración a Rosalía»
Fonte: Consello da Cultura Galega. Fondo especial MFOG
No centenario da morte de Rosalía de Castro, o xornal Faro de Vigo publica un monográfico dedicado a escritora. Interveñen na súa elaboración Carmen Blanco, Manuel Moldes, Clodio González Pérez e A.T.R. (13-7-1985).
No centenario da morte de Rosalía de Castro, o xornal La Voz de Galicia publica un monográfico dedicado a escritora e coordinado por Arturo Lezcano. Interveñen na súa elaboración Mauro Armiño, M.A., Fermín Bouza Brey, Dionisio Gamallo Fierros, Ángel López, Basilio Bernárdez e Mario Couc
DAVIES, Caterine: «Rosalía de Castro e a antropóloga feminista inglesa Annette Meakin»
Fonte: GALAXIA (ed.):Grial. Revista galega de cultura, (abril-xuño 2012), p. 16-23. Exemplar da biblioteca do CCG
Ligazóns de interese
«A fotógrafa que levou a Rosalía a Manhattan» en culturagalega.gal
Fonte. Consello da Cultura Galega.
http://culturagalega.gal/noticia.php?id=33495 [Consulta: 2023-08-18]
Achegas ao libro Canon y subversión. La obra narrativa de Rosalía de Castro, de Helena González
[última consulta: 21/12/2021]
51 páxinas das nosas Letras
Catálogo da exposición organizada polo Parlamento de Galicia en 2013 para conmemorar o 50 aniversario do Día das Letras Galegas
Fonte: Parlamento de Galicia
https://www.parlamentodegalicia.es/sitios/web/Publicacions/51%20paxinas%20das%20nosas%20letras.pdf [consulta: 2022-12-30]
web da Fundación Rosalía de Castro
[última consulta: 21/12/202
Rosalía de Castro en Cervantes virtual
[última consulta: 21/12/2021]
Epístolas de
Carta de Rosalía a Murguía. Sen data
Mi querido Manolo: no debía escribirte hoy, pues tú, que me dices lo haga yo todos los días, escaseas las tuyas cuanto puedes, pues casualmente los dos días peores que he tenido, hasta me aconteció la fatalidad de no recibir carta tuya. Ya me vas acostumbrando, y como todo depende de la costumbre, ya no me hace tanto efecto; sin embargo, estos días en que me encuentro enferma, como estoy más "susceptible", lo siento más. Te perdono, sin embargo, aunque sé que no tendrías hoy otro motivo para no escribirme que el de algún paseíto con Indalecio, u otra cosa parecida. Pero no reñiremos por esto, cuando tan desdichados somos ya. Yo prosigo con mucha tos, mucha más que antes, aunque me cesaron los escalofríos. Sin embargo, se me figura que este golpe ha sido demasiado fuerte y que si llego a sanar, que no lo sé, me han de quedar restos y reliquias. Ya sabes que no soy aprensiva y que cuando estoy buena no me acuerdo de que he estado enferma, pero te aseguro que éste ha sido un golpe de lanza soberano y que no sé cómo quedaré. Te confieso que lo mismo me da, y que si en realidad llegase a ponerme tísica, lo único que querría es acabar pronto, porque moriría medio desesperada al verme envuelta en gargajos, y cuanto más durase el negocio, peor.
¿Quién demonio habrá hecho de la tisis una enfermedad poética? La enfermedad más sublime de cuantas han existido (después de hallarse uno a bien con Dios) es una apoplejía fulminante, o un rayo, que hasta impide, si ha herido como buen rayo, que los gusanos se ceben en el cuerpo convertido en verdadera ceniza. Pero dejemos de hablar de esto, puesto que, según todas las trazas, sea hoy, sea mañana, más tarde o más temprano, pienso que tendré que morir despacio y a modito, y sin duda será un bien, porque en realidad me hallo cada vez menos resignada, y por lo mismo menos a bien con Dios; y de este modo, muriendo de repente, me iría muy mal.
Pero reflexionando en lo que te escribo veo que soy una loca, y tienes mucho que perdonarme. Tú ya sabes que cuanto estoy enferma me pongo de un humor del diablo, todo lo veo negro y, añadiendo a esto que no te veo y nuestras circunstancias, malditas cien veces, con una bilis como la mía, no hay remedio sino redactar una carta como esta, precisamente cuando va dirigida a la persona que más se quiere en el mundo, y a la única a quien se le pueden decir estas cosas. Perdóname, pues, y sobre todo no me hagas caso. Muchas veces he creído que iba a morirme y aún estoy [viva, y probablemente esta vez, si] Dios quiere, sucederá lo mismo.
Sigo tomando la leche de burra, pues el buen médico no me dijo ni oste ni moste, ni me dio más remedio; hoy compré otra botella de cerveza, y le regalaré a esos ladrones con título 28 cuartos. Gallinas no quiero comprar más; lo mismo me he de morir de un modo que de otro. Hoy cuando quise mandarte los libros ya era tarde, pero mañana irán sin falta trece tomos y La guerra de los dioses, que bien harías en quemarla, más bien que en darla a nadie, pues esas obscenidades ensucian en donde están. Veremos si mañana soy más feliz que hoy. Se me olvidaba. Tu tía Teresa está ahí, pues al pasar por allí la niña la vio, pues la llamó ella y le dijo que me diese un recadito, y que no venía por aquí porque estaba sola la tía Pepa. Yo no salgo, pero aunque así no fuera, no iría a verla. Respecto a lo que me dices de comprar sillas para tu cuarto, etcétera, nada haré…
- Manolo [= Manuel Murguía]. - La niña [=Alejandra Martínez-Murguía Castro]. - Tía Teresa [= Teresa Martínez Castro]. - Tía Pepa [=Josefa Martínez Castro].
Carta de Rosalía a Murguía. Sen data
Mi querido Manolo: acabo de recibir el parte, que me alegró el corazón. Son las once y media de la mañana, y ya empezaba a estar impaciente, pues desde ayer, viernes, que le esperaba. Ahora, como esto no me satisface bastante, estoy deseando recibir la tuya, para saber las particularidades del viaje, y qué aposento has encontrado ahí.
Como aquí hace ahora muy buen tiempo, me estoy imaginando el sol de Madrid, y a ti, paseando por todos aquellos lugares de que yo me hallo tan lejos. Te confieso que paso momentos bastante tristes, aun cuando los hermosos días que está haciendo parece que me dejan respirar algo más libremente.
Ayer fui a paseo con Peregrina Compañel y con Tomás, y entramos en San Lorenzo. Excuso decirte cuánto me acordaría de ti. Vi aquel patio plantado de bojes con aquella fuente profunda y aquella virgen de piedra, todo lo cual me ha dejado encantada. ¡Qué silencio tan inmenso! ¡Y tú nunca has querido llevarme allí! De buena gana hubiera pagado una habitación en San Lorenzo para poder escribir en aquel claustro Romana. Es imposible que no saliese una cosa buena. En el claustro de Conjo no se retrata un olvido tan completo como en el de San Lorenzo. No parece que han pasado por aquel convento treinta años de olvido, sino treinta siglos...
Hoy hace un día tan hermoso como el de ayer, y Tomás, Peregrina y yo cogeremos de nuevo por el camino de Noya. Voy a estar muy triste. Cuando tú te vas parece que me llevas la salud, pues vuelvo a hallarme sin apetencia, y hago malísimas digestiones. Si sigo así voy a enflaquecer. Pero ya pasará. Te remito esa carta para que la contestes de palabra. Recibe mi corazón.
Rosalía, la niña buena.
- No orixinal aparecen subliñadas as derradeiras palabras, “la niña buena”. - Manuel Murguía [=Manolo]. - As editoras formulan a hipótese de que Tomás [=Tomás García-Lugín Castro]. - “La niña” do final non se refire a Alejandra.
Carta de Rosalía a Murguía. Sen data
...nos hallamos demasiado lejos. Paciencia. Ninguna contestación tuve de Joaquina, y no quiero mandarle más a la niña, a no ser que tú me mandes otra cosa. Que se lo coman y se lo guisen todo.
Nada sabía de que Compañel estuviese enfermo. Cierto es que no tenía por quién. Apresúrate, sin embargo, a hacer cuentas; bueno será. Si yo fuese hombre, saldría en este momento y me dirigiría a un monte, pues el día está soberbio; tengo, sin embargo, que resignarme a permanecer encerrada en mi gran salón. Sea. Adiós. Recibe todo mi corazón y perdóname cuanto te hago sufrir: tú eres el que tienes que perdonarme a mí y no yo a ti. He leído ayer un cuento de Poe, precioso aunque sencillo. Allí comprenderías que era poeta. Otro que he leído de él, de un género opuesto, se parece al modo de escribir de Larra. Las damas verdes de Jorge Sand tienen muchísima semejanza en cierto estilo con mi joven azul. ¿Qué te parece? Van a decir que he querido imitarla.
Cien besos y adiós. Voy a pasearme un poco por tu cuarto, pues tengo los pies helados.
Tuya,
Rosa
- Esta carta está incompleta. - Manolo [= Manuel Murguía]. - La niña [=Alejandra Martínez-Murguía Castro]. - Jorge Sand [=George Sand].
Carta de Rosalía a Murguía. Sen data
...va empezar a trabajar de nuevo, y lo siento bastante. No obstante, cuando reflexiono en la miseria que puedo sacar de todo ello me dan ganas de hacer trizas cuentos, novelas y aun mi loca cabeza, que tiene la manía de entretenerse en tales cosas.
Estoy observando que hablo en un tono feroz, como si me dirigiese a una cosa mala. Pobrecito mío, ¿qué dirás de mi mal humor? Sí; estoy de un humor sombrío, y puede que lo estuviese del mismo modo aun cuando no tuviese motivos para ello. Estando lejos de ti vuelvo a recobrar fácilmente la aspereza de mi carácter, que tú templas admirablemente, y eso que a veces me haces rabiar, como sucede cuando te da por estar fuera de casa desde que amanece hasta que te vas a la cama, lo mismo que si en tu casa te mortificasen con cilicios. Entonces, lo confieso, me pongo triste en mi interior y hago reflexiones harto filosóficas respecto a las veleidades de los maridos y a la inestabilidad de los sentimientos humanos. Pero a pesar de esto te quiero mucho y te perdono todo fácilmente, hasta que me digas que te gustan otras mujeres, lo cual es mucho hacer.
Necesito, pues, estar a tu lado; de lo contrario, estoy dada a todos los santos, sobre todo cuando, además de estar lejos de ti, nos pasa lo que nos pasa. Hoy le escribo a Segade, encargándole con mucho ahínco lo que me encargas de La Coruña, pero me ha parecido notar un día que él conceptúa inútiles los esfuerzos que se pueden hacer respecto a ese particular, y yo soy de la misma opinión. Confío más en lo de Pontevedra, ahora que se halla allí el conde de San Juan, que supongo deseoso de mostrarse propicio a favorecer los talentos de su país; pero, por desgracia, don Juan de la mirra se lo apropia. ¡Bien! Fernán Caballero se porta efectivamente como una plebeya, pero se lo perdono. No dudo que es buena, pero imagínate que si tiene, como me supongo, la manía de Ferminita agregada a otras muchas y a una respetable edad, ¡de qué modo mirará las cosas! Sábelo Dios, y el efecto que le habrá hecho la...
- Esta carta está incompleta. - Transcrición a partir de: Naya Pérez, Juan (1953). Inéditos de Rosalía, Santiago de Compostela, Patronato Rosalía de Castro, p. 83-84.
Carta de Rosalía a Murguía. Sen data
Santiago, lunes
Querido Manolo: Hoy pensaba recibir carta tuya, pero me he engañado; sin duda es temprano todavía, pero no deja de impacientarme esta tardanza sobremanera, pues deseo muchísimo saber cómo te encuentras por esa. Yo sigo mala y bastante del estómago y del vientre, pero al mismo tiempo no pasa de ser una de aquellas vueltas antiguas que no quieren abandonarme completamente, y espero que pronto cesará.
La pequeña sigue buena y me pregunta siempre cuándo vienes. Ayer recibí esa carta de Paz que te remito. Está bien trabajada y parece que dice verdad; indudablemente tiene talento. También recibirás otra del Chantre que te remito por correo con el mismo sobre...
El tiempo ha empezado hoy a nublarse, y viene el invierno, de lo que me alegro, pues los días buenos me cansan ya porque no me dejan trabajar... Anteayer fui a Conjo y nos enseñaron el Cristo. Me ha gustado muchísimo el rostro, y una Virgen de los Dolores que hay allí también me pareció buena, aunque era ya algo noche y no la pude ver bien. El Cristo nos lo enseñaron con luz. Yendo a pasear hacia allí, entramos después con unos señores y nos aprovechamos de la ocasión. ¡Y el bosque qué hermosísimo estaba! Era materialmente el suelo un mar de hojas secas; no quiero decirte cuánto me acordé allí de ti. Pero estuve muy triste. ¿Cuándo nos veremos? Ya me parece que hace un año que no te he visto. Adiós, querido de mi corazón, y haz cuanto te sea posible por que esta separación no dure mucho. Un beso.
Rosalía
- Manolo [= Manuel Murguía]. - La niña [=Alejandra Martínez-Murguía Castro]. - El Chantre [=Camilo Álvarez de Castro]. - Transcrición a partir de: Naya Pérez, Juan (1953). Inéditos de Rosalía. Santiago de Compostela, Patronato Rosalía de Castro, p. 85-86.
Carta de Rosalía a Murguía. Sen data
...Antes que se me olvide. ¿Le cogiste a Correa el original de Romana? Persíguelo, a ver si tiene ahí lo que le falta al que me mandó Alejandro, pues en el medio y catorce...
…sectos por mi gran sala y ponerme a trabajar. Recibe toda mi alma y besos de tu pequeñita que quiere que le traigas una virgen vestida del sol y calzada de la luna. Poca cosa. Tu Rosa
- Alejandro [=Alejandro Chao]. - Tu pequeñita [=Alejandra Martínez-Murguía Castro]. - Transcrición a partir de: Carballo Calero, Ricardo (1868). “Nótulas rosalianas”. Cuadernos de estudios gallegos, 23, p. 120-124.
Carta de Rosalía a Murguía. 1861
Santiago, 16 de diciembre de 1861
Mi querido Manolo: Hemos llegado a esta ayer domingo, a las ocho de la noche, sin novedad particular, aunque llenas de aburrimiento y de cansancio. Después de venir la mayor parte del camino como en una prensa, se ha roto el eje de una rueda, por lo cual hemos tenido que venir desde antes de Lugo a paso de galera. Llegamos a La Coruña a las doce de la noche, aburridas y disgustadas, porque desde cerca de Betanzos hasta llegar a La Coruña, la niña vino con un cólico, que le pasó porque Dios lo quiso, pues con nada pudimos acudirle: pero como es tan fuerte, sanó sin remedio alguno. Mamá, el primero y segundo día, se mareó espantosamente, y yo me indispuse del estómago, de
comer la comida fría, en tal disposición que en lo restante del camino no hemos comido otra cosa que un té en Sanchidrián, una taza de caldo más allá de Valladolid, un chocolate en León, otro en Astorga y un café en Lugo. Así llegamos a La Coruña, donde no quisimos cenar nada, tomando al otro día otro café antes de almorzar, a pesar de lo cual nos llevaron en la dichosa Coruña, por dormir y el café, 24 reales...
Ahora vamos a otra cosa. En Santiago hace un frío espantoso y apareció a mis ojos tal cual lo he descrito en Mauro. Jamás he visto tanta soledad, tanta tristeza, un cielo más pálido. En cambio, La Coruña estaba hermosísima. Una temperatura de primavera y un sol brillante. Estaba por quedarme ya en ella. Si aquí me fuese mal, allá me iba, pues ya tenía un sitio muy bueno, y bien amueblado, donde por tres duros al mes me ponían servicio, habitación y planchado. Lo demás está tan caro en Santiago como en La Coruña.
Por ahora me encuentro aquí en extremo descontenta. Santiago no es ciudad; es un sepulcro. No vayas a creer, sin embargo, que ya tengo melancolía, que voy a enfermar. Nada de eso. Solo tengo una pequeña indisposición al vientre efecto del viaje. Por lo demás, estoy bien. Mamá y la niña también están buenas, gracias a Dios.
He llegado aquí con cinco duros; pero ya no tengo más de tres, y no creas que he gastado un solo maravedí en nada, pues lo he pasado hoy con una economía que pienso no sea mañana tan excesiva, pues casi he comido. El dinero se ha ido en pagar a los que trajeron el equipaje, en comprar varias cosas, porque no había nada en casa, y aún tengo para mañana, además de los tres duros, dos pesetas, y leña, y pan, y carne y algunas otras pequeñeces. Creo que no puedes…
- Esta carta está incompleta. - Manuel Murguía [=Manolo]. - La niña [=Alejandra Martínez-Murguía Castro]. - Mamá [=Teresa de Castro Abadía]. - Transcrición a partir de: Castro, Rosalía (1980). Obras completas, ed. Mauro Armiño. Madrid: Akal / Castro, Rosalía (1972). Obras completas, ed. Victoriano García Martí. Madrid: Aguilar.
Carta de Rosalía a Pondal. 1864
Mi estimado amigo:
Después de los apuntes biográficos sobre Mourelle que me ha enviado, recibí su atenta carta, que me ha causado gran satisfacción, tanto por la amabilidad con que en ella nos trata, como por saber que sigue V. tan mejorado. En verdad no podía menos de ser así, pues según todas las apariencias, aun cuando se hallase V. un poco delicado, no presentaba ninguno de esos síntomas fatales que el menos entendedor es capaz de conocer. Le diré, pues, ante todo que prosiga cazando y comiendo bien sobre todo, que es lo esencial, y al cabo de algún tiempo espero que llegaremos a verle tan bueno como es de desear. Por mi parte, le puedo asegurar que las aguas de Caldas obraron en mí un verdadero milagro. Pasé todo este invierno (que ha sido crudo) sin un constipado, cosa que en mí casi parece imposible, y si no estoy robusta, que fuera mucho decir, ya no tengo por lo menos aquel semblante demacrado y aquellas mejillas enjutas que me hacían parecer diez años más vieja, ni aquella postración general que me hacía semejante a un mueble inútil. Ahora subo y bajo, corro y paseo sin grande agitación, en resumen, paso tan bien la vida como nunca me atrevería a esperar. Con esto debe V. cobrar inmensas esperanzas, pues no puedo suponer se ponga V. más enfermo que lo estaba yo, a quien Varela juzgaba mujer muerta. Yo misma, a quien todos suponían llena de aprensión, me sentía morir realmente y a pasos agigantados, siendo solo mi gran fuerza de espíritu la que me hacía sostenerme en pie. Verdaderamente estaba mortal, todo lo tenía contra mí, sin ninguna probabilidad favorable, y sin embargo, aquí me tiene V. resucitada, ¡a Dios gracias!
Respecto a trabajar, absolutamente nada, y aun cuando V. se digna hacerme algunos elogios que estoy muy lejos de merecer, y que solo puedo deber a su buena amistad, le aseguro que se pierde muy poco con que yo no escriba. Francamente, no tengo ninguna fe en la gloria y, por otra parte, conozco demasiado mis pequeñas fuerzas. Acaso consistirá en que soy muy ambiciosa, pero es lo cierto que nada de cuanto hice me satisface en lo más mínimo y por eso, después de haber ensayado algunos nuevos trabajos de los cuales quedé muy descontenta, he roto cuanto hice y no volví a coger la pluma. Manolo me riñe algunas veces, pero nada mejor que una conoce hasta donde puede alcanzar. Y como no tengo demasiada paciencia para luchar me abandono, convencida de que poco se pierde. V. sí que debía dedicarse formalmente a hacer algo original, pues aunque mi pobre juicio de nada vale, sin que pretenda devolverle a V. una galantería, le diré, como lo he dicho siempre, que sus versos son los que me hacen sentir más de cuantos en Galicia se escriben. Aun cuando por mero descuido sea V. algunas veces desaliñado, sus versos siempre son versos, y versos de ese género que no puede menos de impresionar, porque encierra ese sentimiento escogido que vibra en el corazón y que solo se encuentra el que ha nacido verdaderamente poeta. Por esto, me atreveré a aconsejarle que, permitiéndoselo su salud, mejor que traducir hiciese cosas originales. En mi opinión, el traducir en verso es un trabajo demasiado penoso y demasiado ingrato; todos, por lo general, se admiran del genio del autor, y jamás del traductor. Es, en fin, un trabajo de abnegación, y cuando se tiene genio pienso que no se debe desperdiciar el vigor de su inteligencia en un trabajo ajeno.
Cuando sea V. viejo, ya es otra cosa, pero en tanto tenga V. fuego en el corazón trabaje V. para alcanzar gloria, y demostrar a las gentes que esta pobre tierra que se llama Galicia también tiene poetas, pues por lo de ahora debemos confesar que, respecto a ese punto, nos encontramos flojos.
Manolo se halla en Madrid, desde noviembre, y vive para lo que a V. se le ofrezca, [en] Calle del Gato, nº 4 cuarto 2º. Hoy me escribe que piensa venirse en todo este mes, pero como las cosas de Madrid son cosas de Corte, no sé si en realidad podrá cumplir lo que promete. El ofrecimiento que V. le hace con tanta franqueza, y por el cual le doy las más sinceras gracias, pienso que ha de ser muy de su agrado, y yo estaría muy lejos de oponerme a una cosa que así le complace a él, como a un amigo como V. Quede, pues, sentado que por mi parte no habrá el menor inconveniente en que VV. pasen juntos parte del verano, siendo por el contrario una gran satisfacción para mí el que V. le honre de tal modo con su aprecio. Le he dado parte del recibo de su carta y de sus apuntes: hoy le escribiré las señas con que se ha de dirigir a V. y pienso que pronto sabrá V. de él directamente.
Nada más le digo, sino que me alegraré progrese en su salud, y que eche lejos de sí toda aprensión. Con el buen método de vida que ha emprendido pronto le veremos en buen camino, y en ello sentirá una verdadera satisfacción, la que le estima con la mayor sinceridad, afectísima amiga,
Q. B. S. M.
Rosalía Castro de Murguía
Santiago. Abril 6 de 1864
- Manuel Murguía [=Manolo].
Carta de Rosalía a José Villaamil. Circa 1866
Muy Sr. mío:
Murguía no está en casa y me tomo la libertad de contestar a la atenta de V., diciéndole que aunque no voy nunca al teatro tengo entendido que en esta poblacion se estila más ir a cuerpo que con sombrero o mantilla, ya sea a palco o luneta aun cuando en una forastera todo esta admitido.
Tan pronto venga Murguía que no debe tardar, le haré presente la atención de V. y él le dará en persona las gracias y la respuesta.
Tengo la satisfacción de ofrecerme con esto su servidora y de demostrarle mi sentimiento, por no haber podido visitar a su apreciable Señora a quien se servirá hacer presente mis respetos, contando V. a sí mismo con una servidora y amiga.
Q. B. S. M.
Rosalía Castro de Murguía
- A datación da carta é atribuída. Anxo Angueira sitúaa entre 1865 e 1866. José Villaamil casa en agosto de 1865, polo tanto é moi probable que sexa de 1866. -Su apreciable señora[= María del Carmen Eduviges Santiso y Cora]. -Esta población[= Santiago de Compostela]. -El teatro[=Teatro Principal]. - Transcrición a partir de: Angueira, Anxo (2020): «Sen agardar a Murguía. Carta inédita de Rosalía de Castro a José Villaamil». Follas Novas, 4, p. 11-33. (Reprodución fotográfica e transcrición).
Carta de Rosalía a Posada. 1868
Sñr. D. José María Posada.
Muy señor mío y de mi mayor aprecio: a su debido tiempo he recibido el tomito de sus poesías, que V. ha tenido la bondad de enviarme, así como su atenta carta, y si no he contestado más antes, como era mi deber, fue porque me lo han impedido circunstancias bastante desagradables entre las cuales, aparte de otros disgustos, se cuenta la falta de salud, y la reciente muerte de dos tíos, a quienes, uno tras de otro, se ha servido llevar el Señor. Además, quería antes de escribirle, leer a mi gusto sus bellas poesías, las cuales, en efecto, me han servido de grato recreo en las varias [horas de tristeza y mal humor por que he pasado. No le adulo, pues, al decirle que me he alegrado infinito de conocerlas, primero por ser fruto de un ingenio de mi país, y segundo, porque ha sabido V. escoger un género dulce y grato al ánimo, que hará que sus poesías agraden siempre, sean cualesquiera las circunstancias de la vida en que se lean. Me gustan, sobre todo, las que llevan por título El corazón, El valle, Entierro de un ángel, La desconfianza (soneto), Mi patria, Un mensajero misterioso (soneto), Ciprés y rosas, y algunas otras, que ahora no puedo recordar. En fin: su librito de V. es un ramillete que todo buen gallego debe apreciar en sumo grado, como se merece, y que yo tengo en gran valía. Le doy, pues, por él, las más expresivas gracias, y no dude de que lo conservaré como una prenda digna de ser preferentemente guardada.
Supongo que no se habrá V. contentado con haber escrito tan parcamente, aun cuando, como dice el adagio, vale más poco y bueno que mucho y malo. No obstante yo espero que algo más he de poder leer de V. y me atrevo a pedirle que cualquier cosa que haya publicado o llegue a publicar me la envíe tan pronto pueda, y dispense la franqueza.
Mucho me alegrará que los disgustos, que según nos decía en su primera carta le agobiaban, hayan desaparecido, y que goce como merece, al lado de su familia, esa paz por que todos suspiramos, y que por desgracia tan difícilmente se encuentra.
Concluyo volviendo a rogarle me dispense el que haya tardado] tanto en escribirle y con mil afectos de Murguía se repite su amiga y servidora
q. b. s. m.
Rosalía Castro de Murguía
Santiago - 23 de junio - 1868
- Unha parte desta carta é transcrita e outra de fonte manuscrita. - Transcrición de Rafael Chacón en Grial, n.º 100 (1988), p. 289. - BNE Manuscrito MSS/20433/9.
Carta de Rosalía a Pondal. 1887
Sr. D. Eduardo Pondal
Mi apreciable y distinguido amigo: He tenido el gusto de poder recibir su atenta carta y me apresuro a decirle son en mi poder los 400 rs. que V. ha tenido a bien entregarle para mí a don Felipe Núñez.
Doile a V. un millón de gracias por las molestias que en nuestro obsequio se toma, y le suplico nos dispense el que le obliguemos, impulsados por la necesidad, a ocuparse de la venta de una mercancía que, como V. dice muy bien, tan poca salida tiene en nuestras plazas, aunque es posible que por esta vez consista la escasez de compradores en lo flojo del género.
Mucho le agradezco, asimismo, las benévolas frases con que procura alentarme, pero, creyéndolas inspiradas por su generosidad y la buena amistad que nos profesa, no pueden hacerme esperar en la inmortalidad, que nunca le estuvo reservada a las medianías en cuyo número me encuentro. Trabajo, pues, amigo Pondal, porque las circunstancias me obligan a ello, y al trabajar lo hago como puedo y sé, en aquello que siento y es más grato a mi corazón, el enaltecimiento de nuestra amada Galicia.
Y a propósito de esto, ¿cuándo saldrá a la luz el poema que tiene V. anunciado? Yo lo espero con ansia hace tiempo y lo mismo les pasa a todos los amantes de la verdadera poesía y que desean refrescar el entendimiento con algo selecto y delicado. V., que es de los verdaderos elegidos, es el que no debe dormirse ni un día; no nos haga, pues, esperar mucho la publicación de su obra, que supongo, a juzgar por su índole y el amor con que V. parece tratarla, ha de superar todavía en mérito a las que todos conocemos.
Sin más, con afectuosos recuerdos de Alejandra, tengo la satisfacción de repetirme su admiradora y afectísima amiga
q.s.m.b.
Rosalía Castro de Murguía.
Lestrove, 10 de julio – 1881
Carta de Rosalía a Murguía. 1881
Lestrove, 25 de julio de 1881
Mi querido Manolo: te he escrito ayer, pero vuelvo a hacerlo hoy deprisa para decirte únicamente que me extraña que insistas todavía en que escriba un nuevo tomo de versos en dialecto gallego. No siendo porque lo apurado de las circunstancias me obligan imperiosamente a ello, dado caso que el editor aceptase las condiciones que te dije, ni por tres, ni por seis, ni por nueve mil reales volveré a escribir nada en nuestro dialecto, ni acaso tampoco a ocuparme de nada que a nuestro país concierna. Con lo cual él no perderá nada, pero yo perderé mucho menos todavía.
Se atreven a decir que es fuerza que me rehabilite ante Galicia. ¿Rehabilitarme de qué? ¿De haber hecho todo lo que en mí cupo por su engrandecimiento?
El país sí que es el que tiene que rehabilitarse para con los escritores, a quienes, aun cuando no sea más que por la buena fe y entusiasmo con que por él han trabajado, les debe una estimación y respeto que no saben darles y que guardan para lo que no quiero ahora mentar. ¿Qué algarada ha sido ésa que en contra mía han levantado, cuando es notorio el amor que a mi tierra profeso? Aun dado el caso (que niego) de que yo hubiese realmente pecado por lo que toca al artículo en cuestión, ¿era aquello suficiente para arrojar un sambenito sobre la reputación literaria grande o pequeña de cualquier escritor que hubiese dado siempre probadas muestras de amor patrio, como creo yo haberlas dado? No; esto puede decirse sencillamente mala fe, o falta absoluta no solo de consideración y gratitud, sino también de criterio. Pues bien: el país que así trata a los suyos no merece que aquellos que tales ofensas reciben vuelvan a herir la susceptibilidad de sus compatriotas con sus escritos malos o buenos. Y en tanto, ya que tan dañada intención han encontrado en lo que narré, para dar a conocer (y no para alabarla ni censurarla) una costumbre antiquísima, y de la cual aún quedaba algún resto en nuestro país, pueden consolarse leyendo la estadística (que no tiene amor propio ni entrañas) y en la cual hallarán datos científicos respecto de la moralidad de nuestra tierra, por lo que toca a cierta cuestión que han sacado a relucir ciertos periódicos escandalizados con mi artículo. Si así arremetiesen contra la estadística sería mejor, a ver si así lograban borrar lo que es peor mil veces que lo que en mí han censurado tan bravamente.
Hazle, pues, presente al editor que, pese a la mala opinión de que al presente gozo, ha tenido a bien acordarse de mí, lo cual le agradezco, mi resolución de no volver a coger la pluma para nada que pertenezca a este país, ni menos escribir en gallego, [de] una vez que a él no le conviene aceptar las condiciones que le he propuesto. No quiero volver a escandalizar a mis paisanos.
Los niños quedan buenos y ennegreciéndose cada vez más al sol; bueno es que parece que ha aplacado un poco sus ardores insoportables de esos días atrás. Nada sé de lo que pasa por Santiago, ni un periódico logro ver de allá. Lo que sí recibo diariamente es El Noroeste de La Coruña, que tienen la atención de mandarme en lugar de El Clamor. Respecto de El Imparcial, lo recibo un día sí y dos no. Variaciones de Correos.
Me llaman a comer. Recibe cariños de todos y tú sabes te quiere tu mujer.
Rosalía
- Manolo [=Manuel Murguia] - Los niños [= Aura, Gala, Ovidio e Amara Martínez-Murguía Castro]
Carta de Rosalía a Tobío. 1883
Sñr. Dn. Luis Tobío Campos
Muy Señor mío y de todo mi aprecio: grande y agradable sorpresa he sentido al recibir su atenta carta, por la cual sé que todavia existe la Sra. María Josefa Martínez, persona de la cual no he dejado de guardar desde mi infancia gratos y afectuosos recuerdos. Aunque no ignoraba que debía haber en S. Félix de Brión, personas estimables, con las cuales me unen como V. dice muy bien, lazos más estrechos que los de la simple amistad, el alejamiento en que por efecto de las circunstancias hemos vivido, no me permitía esperar que, tan impensadamente, podría volver a reanudar unas relaciones que para mí tienen todo el valor que merecen, y además ver todavía viva a una persona que tan de veras estimo, y que tuvo la atención, que aprecio mucho, de acordarse de mí.
Tenga V. la bondad de hacérselo así presente de mi parte y de toda mi familia que agradece así mismo, sinceramente, los ofrecimientos que V. nos hace en nombre de la suya, y no duden que en la primera ocasión que se me presente, que no tardará, pasaré a esa a ver a mi apreciable Sñra. María Josefa, para darla un cariñoso abrazo, y tener el gusto de conocer a VV. En tanto y por si algo se les ofrece, pongo mi casa a su disposición en la Matanza frente a la estación del Ferrocarril, Casa de Yáñez. Sin más por hoy y con espresivos afectos a todos y en especial a su Sñra. abuela, tiene la honra de llamarse su afectísima amiga y servidora q. b. s. m.
Rosalía Castro de Murguía
Padrón 27 de Marzo 1883
Carta de Rosalía a Baltar. 1883
Sr. Dn. Ángel Baltar
La Matanza, abril 23 de 1883
Muy estimado amigo: La dadora me ha entregado un tomo de El Foro y los 60 reales producto de los otros dos que se han vendido; por todo ello le doy a V. las más expresivas gracias, rogándole nos dispense tan repetidas molestias.
Por lo que toca a Las Glorias Nacionales de que me habla en su atenta, por más que he buscado sólo pude dar con el tomo segundo que le remito, pero ya escribo a Murguía preguntándole por el primero, que tendrá V. en su poder tan pronto me dea razón de él.
Mucho agradezco los afectuosos recuerdos de su apreciable familia, a la cual se servirá hacerle presentes los nuestros, en especial los de Murguía y Alejandra, quienes en sus cartas suelen enviarlos para V. V. preferentemente.
Carta de Rosalía a Baltar. 1883
Sr. D. Ángel Baltar
Estimado amigo: Le estimaría muchísimo que tuviera la atención de pasar hoy por aquí, cuanto más temprano mejor, pues se trata de un asunto urgente. Dígnese dispensar tanta molestia a la que sabe le estima y es su afectísima servidora q. b. s. m.,
Rosalía Castro de Murguía
Esta carta suponse remitida desde e dirixida a Padrón en outubro ou novembro de 1883.
Carta de Rosalía a Baltar. 1884
Estimado amigo:
Si en un momento desocupado le fuera posible pasar por esta su casa, para hablar respecto al asunto de La Habana, se lo estimará la que con cariñosos recuerdos a la familia se repite como siempre su afectísima amiga q. b. s. m.,
Rosalía Castro de Murguía
La Matanza, enero 2, 1884.
Que a carta tivese Padrón como destino é unha hipótese.
Carta de Rosalía a Ínsua. 1884
Señor don Waldo A. Insúa - Habana.
Muy señor mío y de mi consideración: Son tan escasos los números de El Eco que llegan a nuestro poder que la primera noticia que tuve de lo que se pensaba hacer en mi obsequio en La Habana fue por medio de mi antiguo amigo, señor don Ángel Baltar, alcalde de esta población, cuando se presentó en nombre del Centro Gallego a pedirme permiso para dar una función dramática en mi beneficio. Juzgue usted, por tanto, de mi sorpresa.
Nada sabía de que hubiese usted publicado artículo alguno en mi favor -que a haberlo leído ya hubiera yo escrito a usted dándole gracias-; nada de lo que, merced a su iniciativa, se pensaba hacer en mi obsequio; nada, en fin, de que fuese deudora a mis paisanos en general y a usted en particular de la espontánea muestra de cariño y estimación que tan inmerecidamente acaban de otorgarme. La soledad en que vivimos no permitió tampoco que nadie me hablase de su artículo, cosa que siento en el alma, pues temo que haya juzgado mal de mi silencio; hoy mismo no puedo referirme a dicho trabajo más que por lo que se desprende de los últimos números recibidos. Mas no por eso, sean los que quieran los términos en que se haya expresado, que yo bien sé habrán sido siempre superiores a mis merecimientos, dejo de quedarle, y de todo corazón, perpetuamente agradecida.
Adjunto va, para que me haga el obsequio de publicarla en su revista, la carta de gracias a mis paisanos. Bien siento que las palabras sean en ocasiones tan impotentes para decir lo que uno siente que no permitan expresar con toda la verdad que desearía y era necesario los sentimientos que experimento; mas han de perdonármelo todo mientras llegue aquel día y ocasión oportuna en que me sea dado probar a todos ustedes cuán lealmente agradezco y cuán profundamente queda grabada en mi alma el hecho y la consideración que con él me han demostrado, tomando una parte tan directa y tan espontánea en las contrariedades que experimento.
Supongo que por este correo nuestro amigo don Alejandro Chao remitirá a la Propaganda los primeros ejemplares de mi nuevo libro de versos En las orillas del Sar, que según telegrama del impresor está ya listo para ponerse a la venta. Si antes de salir el correo recibiese alguno, tendría sumo gusto en remitirle el que le he de dedicar, como una muestra de distinción y agradecimiento. Temo, sin embargo, que no llegue a tiempo y que, por tanto, no me sea posible mandarlo hasta el próximo inmediato correo.
Mi esposo, que acaba de llegar de Madrid y se halla sumamente ocupado, piensa escribirle muy pronto: mientras no lo hace da a usted infinitas gracias por todo y se le ofrece para cuanto lo considere útil. Me encarga asimismo ruegue a usted que, si no le fuese muy molesto, se sirviese enviarle el número en que se publicó el primer capítulo de la biografía de Serafín Avendaño, pues no lo recibió, ni tampoco el ejemplar de La Nación Española, de Buenos Aires. También había de agradecerle, ya que no el número de El Eco en que se publicó un artículo y romances de Silvana, que le remitió hace tiempo, una copia al menos de dicho trabajo y romances.
Creo será más que excusado añadir aquí que aprovecho gustosa la ocasión que se me presenta de hacer a usted patente toda la estimación que me merece y le profeso, no sólo por el acto que respecto a mí acaba de llevar a cabo, sino como al defensor de nuestra patria Galicia. Sea o no necesario, siempre será un hecho que ahora y en toda ocasión puede contar con la inútil pero sincera amistad de su siempre afectísima y segura servidora q. b. s. m.,
Rosalía Castro de Murguía
S/c., Padrón, 4 de febrero de 1884
- Mi esposo = Manuel Murguía. - Silvana é unha personaxe literaria. - Publicada por primeira vez en El eco de Galicia : revista semanal de ciencias, arte y literatura, n.º 192 (28/02/1886), p. 2.
Videos
Un inédito de Rosalía na RAG
Xosé Ramón Barreiro, Presidente da Real Academia Galega, amosa un inédito de Rosalía de Castro depositado nos fondos da institución (en vídeo).
A relevancia de Vigo no Rexurdimento, charla impartida por Xurxo Martínez González en marzo de 2015
Fonte: youtube.com
https://www.youtube.com/watch?v=gH4vO7gHs7Q [Consulta: 2023-05-10]
Mesa redonda: O mundo editorial da época. Rosalía de Castro no século XXI, 25 de abril de 2013
Fonte: Consello da Cultura Galega
https://www.youtube.com/watch?v=7Z2pWnjtXvc [Consulta: 2023-05-12]
Audios
Ti es para min isa Barca…
Rosalía de Castro e a música
Valentín Lamas Carvajal e Rosalía de Castro
«Negra sombra», do disco Airiños. Vieux chants galiciens, dirixido por Mili Porta
R. Otero Pedrayo: A paisaxe galega, as súas leis e tipos
Rosalía 1: Maruxa Villanueva recitando a Rosalía
Rosalía 2: Maruxa Villanueva recitando a Rosalía
Maio longo
A xusticia pola man
Airiños, aires
Negra sombra
Referencias bibliográficas
- ÁLVAREZ RUIZ DE OJEDA, V., "Bibliografía rosaliana 1999-2002", Revista de estudios rosalianos, 2, p. 179-235.
- DAVIES, C., "Rosalía de Castro. Criticism 1950-1980: the Need for a New Approach", Bulletin of Spanish Studies, LX, nº 3, p. 211-220.
- LÓPEZ, A. E POCIÑA, A., Rosalía de Castro. Documentación biográfica y bibliografía crítica (1837/1990). A Coruña, Fundación Barrié, 3 v.
- LÓPEZ, A. EPOCIÑA, A., "Notas sobre a pervivencia e difusión da obra rosaliana, edicións e traduccións de Rosalía dende 1991 a 1998", en RODRÍGUEZ, J.L. (ed.), Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero. Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia, Universidade, p. 619-638.
- VV.AA.: Actas do congreso de estudios sobre Rosalía de Castro e o seu tempo. Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, Universidade, 3 v.
Publicacións periódicas
Ilustración de Galicia y Asturias, La (1878-1878) .
Revista Quincenal Ilustrada
Ilustración Gallega y Asturiana, La (1879-1881) .
Revista Decenal Ilustrada
Almanaque Gallego (1898-1927) .
por Manuel Castro López: con la colaboración de distinguidos escritores y artistas
Galicia [A Habana] (1902-1930) .
1903-1904: Revista Semanal Ilustrada
Revista Semanal Ilustrada de mayor circulación en la República
1905, n.º 1: Sen subtítulo
1905, n.º 2-1906, n.º 33: Revista Regional de más circulación en la República de Cuba
1906, n.º 34-1907: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba y Defensor de los intereses gallegos en América
1914: Revista Regional Ilustrada: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
16-08-1925: Revista Semanal Ilustrada: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
1926: Revista Gráfica Regional de La Habana. Publicación Semanal. Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
Publicación Semanal. Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
1930: Publicación Ilustrada: Órgano de la Colonia Gallega y Sociedades Regionales de Cuba
Almanaque de Galicia (1909-) .
Almanaque Gallego (1909-1909) .
Alma Gallega (1919-1927) .
Revista Mensual: Órgano Oficial de la Sociedad Casa de Galicia
Posteriormente varía a denominación aparecendo como Órgano Oficial de Casa de Galicia, Boletín de Casa de Galicia, Boletín Oficial de Casa de Galicia, Revista de Casa de Galicia etc.
Lar Galicián (1926-) .
Folla Galeguista
Arenteiro, O (1931-) .
Publicación Oficial de la Sociedad Hijos del Partido de Carballino: Revista Oficial
Alma Gallega (1934-1967) .
1936-1940, e a partir de 1944: Órgano Oficial de Casa de Galicia de Montevideo
Xullo 1941: Revista de Casa de Galicia
Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia (1935-1935) .
Número extraordinario a propósito do 25 de xullo de 1935
Vida Gallega [A Habana] (1938-1954) .
Órgano oficial de la Sociedad de Beneficencia Naturales de Galicia: Publicación mensual
Compostela (1967-1967) .
Revista de Galicia
Boletín Informativo de la Asociación Hijos de Silleda (1970-) .
Centro Gallego de Ermua (1980-) .
Xornada das Letras Galegas
Galego, O (1988-) .
Voceiro da Xuventude de Galiza-Centro Galego de Lisboa
Artigos Rosalía de Castro
CASTRO, R. (1/1912) Adiós ríos, adiós fontes. Vivero en Cuba. 1ª (3), 39.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (8/1920) Cantares Gallegos. Centro Gallego. 2ª (45), 22.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (10/1924) Campanas de Bastabales por Rosalía de Castro. Céltiga. 1ª (2), 7.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTRO, R. (7/1939) De Rosalía de Castro: Negra sombra, ¡Silencio!, Mi corazón, ..... Becerreá. 1ª (7), 47-48.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (1/1943) Canta si queres. Vida Carnotana. 1ª (8), 30.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (1945) Padrón (Retén) la Casa Grande. Padrón. 1ª, 11.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (6/1946) A Gaita Gallega. Alborada. 1ª (131), 43.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (3/1947) Extranxeira n'a súa Patria. Alborada. 1ª (134), 33.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (12/1948) La infortunada Galicia. Betanzos. 1ª (43), 10-11.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (11/1949) Calade. Portas. 1ª ([1]), 23.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (7/1952) Meu Lar. Orzán. 1ª (5), 7.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (8/1962) Pra Habana. Betanzos. 1ª (58), 29.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTRO, R. (1/1983) [Daquelas que cantan as pombas e as frores]. Saia, A. (1), 7.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Colección particular de Pascuala Campos de Michelena;
CASTRO, R. (3/1985) [Antes de escribir a primeira páxina do meu libro...]. Festa da palabra silenciada. (02), 4.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [Se eu fora home]. Festa da palabra silenciada. (02), 4.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [San Antonio bendito]. Festa da palabra silenciada. (02), 20.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [Decides que o matrimonio]. Festa da palabra silenciada. (02), 20.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [¡Valor!, que anque eres como branda cera]. Festa da palabra silenciada. (02), 21.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) N´é de morte. Festa da palabra silenciada. (02), 21.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) A xusticia pola man. Festa da palabra silenciada. (02), 23.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) ¡Silencio!. Festa da palabra silenciada. (02), 23.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) Estranxeira na súa patria. Festa da palabra silenciada. (02), 24.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) Bos amores. Festa da palabra silenciada. (02), 24.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) Amores cativos. Festa da palabra silenciada. (02), 24.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) ¡Soia!. Festa da palabra silenciada. (02), 24.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) Xan. Festa da palabra silenciada. (02), 25.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) "Lieders". Festa da palabra silenciada. (02), 27.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) ¿Qué lle digo?. Festa da palabra silenciada. (02), 21 .
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) Eu por vós, e vós por outro. Festa da palabra silenciada. (02), 22 .
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [Tanto e tanto nos odiamos]. Festa da palabra silenciada. (02), 25 .
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) Dúas palabras da autora [Prólogo de "Follas novas"]. Festa da palabra silenciada. (02), 27 .
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [Fragmento de" Las literatas"]. Festa da palabra silenciada. (02), 29 .
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (3/1985) [Fragmentos de "El caballero de las botas azules"]. Festa da palabra silenciada. (02), 30 .
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (7/1988) A xusticia pola man. Area. (04), 14.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Mulheres Nacionalistas Galegas;
CASTRO, R. (9/1989) En el abanico de Emilia Pardo Bazán. Festa da palabra silenciada. (06), 84.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
CASTRO, R. (12/1991) [¡Valor!, que anque eres como branca cera]. Festa da palabra silenciada. (08), 70.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
Libros do ccg sobre Rosalía de Castro
Rosalía de Castro no século XXI. Unha nova ollada.
2014 | Rosario Álvarez, Coordinación. Anxo Angueira, Coordinación. María do Cebreiro Rábade, Coordinación. Dolores Vilavedra, Coordinación.
Febreiro - Xuño 2013
Aqueles doces cantares.
2013 | Rosalía de Castro, Autoría.
Unha ofrenda musical a Rosalía de Castro
Cantares Gallegos.
2013 | Rosalía de Castro, Autoría.
Cantares para Rosalía.
2013 | María do Cebreiro Rábade, Edición. Dolores Vilavedra, Edición.
Nove poetas galegas dialogan cos seus versos
Dezaseis cancións para voz e piano.
2012 |
XXV anos da Asociación Galega de Compositores (1987-2012)
Ofrenda a Rosalía de Castro no Centro Galego de Buenos Aires.
1995 | Afonso Cid González, Locución. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Eduardo Sánchez Millares, Autoría. Manuel Suárez, Coordinación. Afonso Vázquez-Monxardín, Edición. Vidal López, Son. Xosé Mosquera Pérez, Autoría.
24/7/59
Actas do Congreso Internacional de Estudos sobre Rosalía de Castro e o seu tempo (v.1).
1986 | Darío Villanueva, Coordinación.
Santiago, 15-20 de xullo de 1985
Actas do Congreso Internacional de Estudos sobre Rosalía de Castro e o seu tempo (v.2).
1986 | Darío Villanueva, Coordinación.
Santiago, 15-20 de xullo de 1985
Actas do Congreso Internacional de Estudos sobre Rosalía de Castro e o seu tempo (v.3).
1986 | Darío Villanueva, Coordinación.
Santiago, 15-20 de xullo de 1985