- Álbum Nós
- Álbum da JAE
- Álbum da Emigración
- Documentación
- Ligazóns
- Videos
- Audios
- Bibliografía
- Epístolas
- Artigos
- Periódicas
- Publicacións CCG
Castelao
Rianxo, A Coruña, 30/ 1/1886 - Bos Aires, Arxentina, 7/1/1950Autoría: Xosé Ramón Fandiño
Líder e auténtico símbolo do nacionalismo galego
Cunha posición económica moi mellorada a familia instálase en Rianxo e en 1903 Daniel obtén o título de bacharel no Instituto de Santiago. Máis por contentar ao pai ca por auténtica vocación matricúlase na Facultade de Medicina. En Compostela integrouse nos círculos da bohemia universitaria e adquiriu grande popularidade como caricaturista. Nos últimos anos da carreira obtivo unha medalla de ouro na 1ª Exposición Regional Gallega de 1909, participou nas mostras de humoristas da sala Iturrioz de Madrid e realizou as cubertas de libros e revistas.
En 1910 establécese en Rianxo para exercer a medicina e participar na loita contra o cacique Viturro. Promoveu o semanario satírico El Barbero Municipal, adhírese á Liga Agraria de Acción Gallega de Basilio Álvarez, pronuncia en Vigo a conferencia Algo acerca de la caricatura e colabora en moi diversas publicacións galegas e non galegas. En 1912 casa coa estradense Virxinia Pereira e realiza as primeiras exposicións individuais. Dous anos despois nace o seu fillo, Alfonso Xesús de Braga, e sofre un grave desprendemento de retina que o deixa case cego durante unha temporada. Ante a ameaza de que se reproducise decide arrinconar o título de médico e optar por un traballo estable polo que en 1916 oposita a funcionario do Instituto Xeográfico e Estatístico con praza en Pontevedra. Castelao integrouse no ambiente pontevedrés e colabora na creación da Coral Polifónica e do Museo de Pontevedra. Tamén se comprometeu coas iniciativas nacionalistas do momento: Irmandades da Fala, revista Nós, Seminario de Estudos Galegos e Real Academia Galega... En 1921, cunha pensión da Junta de Ampliación de Estudios viaxou por Francia, os Países Baixos e Alemaña para estudar a augaforte, a gravura e a litografía. As impresións da viaxe foinas publicando na revista Nós nas seccións “Do meu diario” e “Cubismo”.
No verán de 1927 reaparécelle o risco de cegueira e viaxa a Francia para consultarse co Dr. Lagrange. Para maior desgraza, en xaneiro de 1928, con tan só 14 anos de idade, morre o seu único fillo, o que o sumiu nun fondo abatemento. Para saír do afundimento solicitou unha nova axuda da Junta de Ampliación de Estudios para ir a Bretaña en 1929 a estudar os cruceiros daquelas terras.
A etapa de maior activismo político de Castelao iníciase coa instauración da II República en España. Así, en xuño de 1931 saíu elixido deputado pola provincia de Pontevedra nas Cortes Constituíntes na candidatura republicana e con Otero Pedrayo, Suárez Picallo e Villar Ponte integrouse no grupo parlamentario da ORGA. En decembro dese mesmo ano participou na fundación do Partido Galeguista e como membro do seu Consello executivo dedicouse a impulsar o proceso estatuario e a abandeirar as reivindicacións lingüísticas de Galicia no anteproxecto de Constitución.
Ao non acadar representación parlamentaria polo PG nas eleccións de 1933, Castelao puido retomar o seu traballo literario e pronunciou o discurso de ingreso na Real Academia Galega que versou sobre As cruces de pedra na Galiza. En 1934 ten lugar a III Asemblea do PG que nomea a Castelao secretario político, a Bóveda de organización e a Gómez Román secretario xeral. En 1935, trala volta do desterro de Badaxoz imposto polo goberno Lerroux, asiste en Santiago á IV Asemblea do Partido, que se ratifica na preferencia polas alianzas cos partidos republicanos de esquerda, o que provoca o esgazamento da ala dereita do galeguismo, con Vicente Risco como ideólogo. Así, o PG acode ás eleccións de febreiro de 1936 na plataforma da Fronte Popular. Os galeguistas lograron tres deputados: Castelao por Pontevedra, e Ramón Suárez Picallo e Antón Vilar Ponte pola Coruña e reactivaron os preparativos para o plebiscito do Estatuto, que se celebrou o 28 de xuño de 1936. Aprobado o Estatuto, formou parte da Comisión encargada de presentalo no Congreso dos Deputados. Despois das entrevistas con Martínez Barrio e con Manuel Azaña, Castelao non regresou a Galicia e así puido salvar a súa vida da criminal represión desatada trala sublevación militar.
Durante a guerra civil residiu en Madrid, Valencia e Barcelona, participou na creación das Milicias Galegas, colaborou nas revistas Nueva Galicia e Nova Galiza, logrou que as Cortes republicanas aprobasen en Monserrat o Estatuto galego e despregou un incansable labor en defensa da República. Foi comisionado polo Goberno para participar en viaxes de propaganda á Unión Soviética, aos Estados Unidos e Cuba. Aos EEUU chegou nunha viaxe sen retorno o 26 de xullo de 1938 e, acompañado da súa esposa, cruzounos desde Michigan a Florida e dende Nova York a California nunha intensa campaña de mitins e de recadación de fondos para a República. Na súa equipaxe, atravesaron con el o Atlántico os orixinais de Galicia Mártir, Atila en Galicia, que expuxo con Milicianos e co álbum Nós na Delphic Studios da Quinta Avenida. Desta etapa neoiorquina son as augadas con negros bailando polas rúas e tamén se ocupou da redacción do segundo libro de Sempre en Galiza e de Os vellos non deben de namorarse. Malia todo, a experiencia de Castelao neste país foi moi amarga: “xa sabía por Rubén Darío que nos Estados Unidos os paxaros non cantan e as frores non teñen arrecendo; pero eu non sabía que fose tan verdade”.
En xuño de 1940 foi recibido en Bos Aires como líder político do galeguismo e artista admirado. En 1941 estreou no Teatro Mayo a peza teatral Os vellos non deben de namorarse e asinou en Montevideo o pacto Galeuzca. En abril de 1943 asistiu a unha xuntanza das forzas do exilio republicano que se cerrou coa intervención de Castelao nun mitin ante máis de 50.000 persoas no Estadio Centenario de Montevideo. En xullo de 1944 sae do prelo o libro Sempre en Galiza, considerado a biblia do galeguismo, e en novembro promove a formación do Consello de Galiza coa idea de agrupar aos deputados galegos expatriados como unha especie de goberno no exilio. En 1945 asiste en México á xuntanza das Cortes republicanas españolas, que ao ano seguinte o designaron ministro do Goberno da República no exilio. O 25 de xullo de 1948 pronunciou no Teatro Arxentino o seu discurso Alba de Groria, peza cume da súa oratoria. A partir de aí un cancro de pulmón manifestouse con toda crueldade. Non soportou a operación practicada no Sanatorio do Centro Galego e o 7 de xaneiro de 1950, “do mal dos bos e xenerosos, de amor á Terra”, morreu o indiscutido líder e auténtico símbolo do nacionalismo galego. Foi enterrado no mausoleo do Centro Galego na Chacarita, pero en 1984, por decisión do Parlamento de Galicia os restos de Castelao foron trasladados ao Panteón de Galegos Ilustres, na compostelá igrexa do convento de Bonaval. En 1964 a Real Academia Galega dedicáralle o Día das Letras Galegas.
Como citar: Fandiño, Xosé Ramón : Castelao. Publicado o 12/12/2012 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=3400. Recuperado o 19/04/2024
Castelao
Rianxo, A Coruña, 30/ 1/1886 - Bos Aires, Arxentina, 7/1/1950Da Galiza emigrada á Galiza exiliada
Alfonso Daniel Rodríguez Castelao naceu en Rianxo o 30 de xaneiro de 1886. Fillo de Mariano Rodríguez Dios e de Joaquina Castro Genme. No mesmo ano do seu nacemento o pai emigrou á Arxentina, quedando o neno ao coidado da nai e dos avos maternos. En 1895, na compaña de súa nai, Castelao emigrou á Arxentina para se reunir con seu pai, instalado cun almacén de comercio (pulpería) na Pampa. Esta primeira estadía arxentina duraría de 1895 a 1900. A presenza da emigración na infancia de Castelao reflectiuse na súa obra, un exemplo son os relatos “O segredo” e “O inglés” incluído no seu libro Retrincos (1934).
Tras regresar a Galicia, entre 1900 e 1903 cursou o Bacharelato e o preparatorio de Medicina en Santiago de Compostela. Entre 1903 e 1909 estudou a carreira de Medicina. Por esta época comezou a súa actividade artística, vencellado sobre todo á caricatura. En 1908 e 1909 participou no II e III Salón de Humoristas en Madrid. Castelao deseñou as cubertas dos primeiros números de Vida Gallega, publicación que comezou a se editar en 1909. Tamén deseñou algunhas capas de libros, caso de Princesa del amor hermoso de Sofía Casanova. En 1909 presentou un óleo na "Exposición Regional Gallega" que foi premiado cunha medalla de ouro.
En 1910 instalouse en Madrid co obxectivo de realizar o doutoramento, labor que non realizaría. Na capital do Estado continuou ilustrando libros e colaborando en varias publicaciós. En 1911, de volta en Rianxo, comezou a editar o xornal El Barbero Municipal, órgano do bando conservador-maurista que en Rianxo encabezaba seu pai. Outros inspiradores desta periódico foron Eduardo Dieste e Ramón Rey Baltar. En 1912 casou con Virginia Pereira, natural da Estrada. Tamén en 1912 vencéllase ao movemento agrarista Acción Gallega liderado por Basilio Álvarez. Do mesmo xeito, neste mesmo ano realizou a súa primeira exposición individual en Ourense, á que seguiría outra mostra no Salón Iturrioz de Madrid. En 1913 ditou a súa primeira conferencia sobre a caricatura no balneario de Mondariz.
O vencello de Castelao co mundo da emigración manteríase a través da súa colaboración coa prensa de Bos Aires, colaborou con La Semana Universal (1912) e con Suevia (1916). En 1917, xa instalado en Pontevedra, adhírese ás Irmandades da Fala e comeza a colaborar con A Nosa Terra. Castelao participou nas sucesivas asembleas nacionalistas. En 1918 aprobou en Madrid unhas oposicións ao corpo técnico do Instituto Geográfico e Estadístico. Nese mesmo ano comezou a colaborar con El Sol de Madrid. En 1920 inaugurou na Coruña a primeira exposición do Album Nós. En 1921, pensionao pola Junta de Ampliación de Estudios, realizou unha viaxe por Francia, Bélxica e Alemaña.
En 1922 publicou na colección Céltiga a súa novala curta Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete. En 1926 publicou a primeiro libro de Cousas. En 1929, novamente pensionado pola Junta de Ampliación de Estudios, viaxou a Bretaña. Coa proclamación da II República en 1931, Castelao foi elixido deputado nas candidaturas da Federación Republicana Gallega. En 1934 publicou a sua novela Os dous de sempre. Neste ano ingresou na Real Academia Galega. O goberno de dereitas destérrao a Badaxoz. En 1936 foi novamente elixido deputado dentro das candidaturas da Fronte Popular. A sublevación militar sorpréndeo en Madrid, a onde acudira para facer entrega do Estatuto galego ás Cortes. En 1937 publicou en Valencia os álbumes de guerra Galicia Mártir e Atila en Galicia. En 1938 realizou unha viaxe de propaganda á URSS, viaxando máis tarde a Estados Unidos e Cuba. Durante a súa presenza na illa caribeña, Castelao participou activamente nas eleccións do Centro Gallego da Habana. Así, a súa participación foi decisiva para que a candidatura republicana de Hermandad Gallega se impuxese sobre a candidatra valedora dos sublevados franquistas. En Nova York publicou o seu álbum Milicianos.
A derrota republicana condenouno ao exilio, asentándose en Nova York. En 1950 acadou viaxar a Bos Aires. En 1941 estreou na capital arxentina a súa peza teatral Os vellos non deben de namorarse. En novembro de 1944 constitúse en Montevideo o Consello de Galiza, que tivo a Castelao como primeiro presidente. En 1945 participou na reunión das Cortes da República en México. En 1946 Castelao foi nomeado ministro do Goberno encabezado por José Giral, do cal sairía ao ano seguinte por mor dos enfrontamentos entre as faccións republicanas.
Algunhas das obras publicadas por Castelao en Bos Aires foron: Cincuenta hombres por dos pesos (Bos Aires: Emecé, 1940); Sempre en Galiza (Bos Aires: Edicións As Burgas, 1944) ou As cruces de pedra na Galiza (Bos Aires, Nós, 1949). Por outra parte, Castelao continuou en Bos Aires co seu labor de ilustrador de libros. Faleceu en Bos Aires o 7 de xaneiro de 1950.
Como citar: Castelao. Publicado o no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=3400. Recuperado o 19/04/2024
Castelao
Rianxo, A Coruña, 30/ 1/1886 - Bos Aires, Arxentina, 7/1/1950Autoría: Adrián Estévez Iglesias
Médico de formación, destacou como escritor, político e debuxante. Foi un dos ideólogos da revista Nós
Naceu en Rianxo o 29 de xaneiro de 1886, fillo do mariñeiro Mariano Rodríguez Dios, que posteriormente sería alcalde do municipio do Barbanza, e mais de Joaquina Castelao Gemme. Aos nove anos foi vivir coa familia á Pampa, e regresou en 1900. Estudou o bacharelato de Artes e despois a carreira de medicina na Universidade de Santiago de Compostela. Por entón desenvolve a súa afección ao debuxo e á caricatura, e forma parte da tuna universitaria. Logo dunha estancia en Madrid, en 1910 regresa a Rianxo sen rematar o doutoramento. Comeza a traballar como médico rural e prepara a especialización en obstetricia, pero deixou o curso por unha tuberculose.
En 1912 casou con Virxinia Pereira, e en 1914 naceu o seu único fillo. Nese mesmo ano tivo un desprendemento de retina que fixo que deixase a profesión de médico, se ben volveu exercer por mor da pandemia de gripe de 1918. Tras opositar, en 1916 comezou a traballar como funcionario, e en 1918 pasou a ser profesor de debuxo no Instituto de Pontevedra.
En 1921 levou a cabo unha viaxe por Francia, Bélxica e Alemaña cunha bolsa da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas. En 1929, logo da morte do seu fillo, fixo outra viaxe a Bretaña tamén financiada pola JAE, co fin de estudar os cruceiros dese país.
En 1908 expuxo os seus debuxos en Madrid, e en 1909 gañou unha medalla de ouro na Exposición Rexional Galega cun tríptico titulado Unha festa na aldea.
En 1910 participou na fundación do semanario El Barbero Municipal, de carácter anticaciquil, xunto con Xosé Arcos e mais Eduardo Dieste. Colaborou tamén en publicacións galegas como Mi Tierra, españolas como El Liberal, El Parlamentario e El Gran Bufón, e coas arxentinas Suevia e La Voz de Galicia. En 1912 únese á Liga Agraria de Acción Gallega, liderada por Basilio Álvarez.
Na súa etapa pontevedresa participou de forma activa na vida cultural local, desde a rodaxe do filme Miss Ledya (a primeira peza audiovisual galega de ficción) á participación na Coral Polifónica. Tras a fundación na Coruña das Irmandades da Fala promoveu a creación dunha delegación na cidade do Lérez. En 1919 publicou os seus primeiros relatos en A Nosa Terra, que ilustraría posteriormente co título de Cousas. Despois pasou a publicar as súas viñetas nos xornais Galicia, o Faro de Vigo e El Pueblo Gallego. Amais dos seus relatos ilustrados, como escritor cultivou a narrativa (Un ollo de vidro, 1922; Os dous de sempre, 1934; Retrincos, 1934) e o teatro (Os vellos non deben de namorarse, 1941). En xullo de 1933 ingresou como membro da Real Academia Galega, co discurso As cruces de pedra na Galiza, contestado por Antón Villar Ponte.
En marzo de 1920 iniciou na Coruña unha mostra itinerante dos seus debuxos, baixo o título de Álbum Nós, que despois se expuxo en Madrid, Barcelona e varias cidades galegas. En 1924, coincidindo coa inauguración da exposición Nós en Santiago de Compostela, ingresou no Seminario de Estudos Galegos, que en 1930 publicou o seu estudo sobre As cruces de pedra de Bretaña.
Tamén en 1920 foi un dos promotores da revista Nós que, ata o número 9, levou na portada un deseño seu, e a partir do número 10 unha capa con diversas imaxes da iconografía galega. Ademais, publicou varios artigos e debuxos, como «A roda de San Xoán» no nº 1. No nº 2 da revista aparece a estampa número 35 do álbum Nós, «A tola do monte», imaxe que en 1926 se convertería nun dos textos de Cousas. No nº 3 aparece «Poemiña», sobre a aldea de Abuín, que despois se convertería en «Camiño esquecido» de Cousas. O «Dibuxo» do número 6 (agosto de 1921) recóllese de novo en Alma Gallega nº 35 (1922) como «O cruceiro». No número 9 aparece «Novela», que ten orixe na visita en París á casa dun “osteologist”, un home que vendía ósos humanos e peles tatuadas, e que aparece tamén en Cousas, así como «A vella Fanchuca» (nº 31), que figura en Cousas como «Esta morea de pedras e tellas». No nº 43 (xullo 1927) publica «O retrato», «Peito de lobo» e «O segredo», tres dos relatos que en 1934 foron incluídos no libro Retrincos. No número 17 sae un gravado sobre catro cruceiros galegos, reconvertido despois en «Onde hai un cruceiro» de Cousas. No nº 31 publícase un debuxo dun home sen un brazo montado nun burro.
No número 10, de abril de 1922, comeza o seu diario da viaxe europea de 1921, que se estenderá ao longo de sete crónicas. No nº 38 hai unha serie de cantigas que Castelao recolleu de man dun cego de Carballedo (Cotobade), e no nº 40 un conxuro recollido en Lalín dun cesteiro. No nº 67 (xullo de 1929) aparece «Sant’Yago na Bretaña», un artigo sobre a relevancia de Santiago o Maior naquela terra, xunto cunha cantiga en bretón e traducida ao galego sobre Iann Derrien, recollida en 1868 por François-Marie Luzel no seu libro Gwerziou Breiz-Izel.
No nº 80 (agosto de 1930) publicouse o discurso pronunciado por Castelao o 25 de xullo dese ano no Teatro García Barbón de Vigo, encol do «Galeguismo na arte». Para rematar, no nº 113 (maio de 1933) aparece o estudo «Escudos de Rianxo», 33 debuxos presentados ao Seminario de Estudos Galegos e analizados por Fermín Bouza-Brey. Deste estudo sairá o modelo do escudo de Galicia cunha serea, a bandeira e mais a lenda
Denantes mortos que escravos.
En 1930, tras a caída do goberno de Primo de Rivera, o galeguismo comeza a súa organización política. En setembro dese ano asiste á sinatura do Pacto de Barrantes, acordo entre republicanos e galeguistas, e en 1931 saíu elixido deputado ás Cortes Constituíntes, integrándose no grupo parlamentario coa FRG-ORGA. En xuño de 1931 convértese no primeiro presidente do Grupo Nacionalista Galego de Pontevedra, que en decembro dese ano deu pé ao Partido Galeguista. Porén, nas eleccións xerais de novembro de 1933 o galeguismo non conseguiu representación. En abril dese ano participara en Gernika nun mitin do Partido Nacionalista Vasco.
En outubro de 1934 é desterrado a Badaxoz, e regresa en setembro de 1935. En febreiro de 1936 volve saír elixido deputado polo Partido Galeguista, integrado na Fronte Popular, sendo o candidato máis votado da provincia de Pontevedra. Os seus esforzos centráronse na aprobación do Estatuto de autonomía de Galicia. O alzamento nacional colleuno en Madrid, o que posiblemente lle salvou a vida, e xa non regresaría a Galicia. Mantense leal ao goberno e marcha a Barcelona e Valencia, e en 1938 desprázase á Unión Soviética no marco dunha comisión cultural republicana, e aos Estados Unidos e Cuba á procura de axuda para o goberno. Neste tempo publica os álbums da guerra Galicia mártir (1937), Atila en Galicia (1937) e Milicianos (1938), unha manifestación da súa carraxe contra o fascismo e en defensa da liberdade despois dos primeiros anos de represión, que acabaron con amigos seus, coma Alexandre Bóveda, e familiares como José Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao.
En 1940 marcha a Bos Aires, onde ao ano seguinte estrearía a obra de teatro Os vellos non deben de namorarse e publicaría, en 1944, o ensaio Sempre en Galiza.
En marzo de 1946 incorporouse como ministro sen carteira ao Goberno da República no exilio, presidido por José Giral, e estivo en París até xaneiro de 1947. Regresou a Bos Aires, onde seguiu participando en actos culturais e políticos, se ben por entón xa estaba doente de cancro. En xullo dese ano estivo con Otero Pedrayo, quen falaba de Castelao coma “o irmao Daniel”. Ao ano seguinte, no Día da Patria, pronuncia o discurso Alba de groria.
Finou o 7 de xaneiro de 1950. Foi embalsamado e soterrado en Bos Aires, e o seu corpo foi traído -no medio de certa polémica- ao Panteón de Galegos Ilustres en 1984. En 1964 dedicóuselle o Día das Letras Galegas, e en 2011 a súa obra foi declarada Ben de Interese Cultural pola Xunta de Galicia. En 2016 a Real Academia Galega de Belas Artes dedicoulle o Días das Artes Galegas. O seu legado consérvase en boa medida no Museo de Pontevedra.
OBRA
Narrativa
Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete (1922)
Cousas (1926, 1929)
Os dous de sempre (1934)
Retrincos (1934)
Teatro
Os vellos non deben de namorarse (1941)
Ensaio
Diario 1921 (1977)
As cruces de pedra na Bretaña (1930)
Sempre en Galiza (1944)
As cruces de pedra na Galiza (1950)
Debuxo
Álbum Nós (1931)
Cincoenta homes por dez reás (1925)
Cousas da vida (1925)
Galicia mártir (1937)
Atila en Galicia (1937)
Milicianos (1938)
Debuxos de negros (1939)
Cegos: os meus compañeiros (1941)
Como citar: Estévez Iglesias, Adrián : Castelao. Publicado o 18/11/2020 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=3400. Recuperado o 19/04/2024
Castelao
Rianxo, A Coruña, 30/ 1/1886 - Bos Aires, Arxentina, 7/1/1950Autoría: Adrián Estévez Iglesias
Médico de formación, destacou como escritor, político e debuxante. Foi un dos ideólogos da revista Nós
Naceu en Rianxo o 29 de xaneiro de 1886, fillo do mariñeiro Mariano Rodríguez Dios, que posteriormente sería alcalde do municipio do Barbanza, e mais de Joaquina Castelao Gemme. Aos nove anos foi vivir coa familia á Pampa, e regresou en 1900. Estudou o bacharelato de Artes e despois a carreira de medicina na Universidade de Santiago de Compostela. Por entón desenvolve a súa afección ao debuxo e á caricatura, e forma parte da tuna universitaria. Logo dunha estancia en Madrid, en 1910 regresa a Rianxo sen rematar o doutoramento. Comeza a traballar como médico rural e prepara a especialización en obstetricia, pero deixou o curso por unha tuberculose.
En 1912 casou con Virxinia Pereira, e en 1914 naceu o seu único fillo. Nese mesmo ano tivo un desprendemento de retina que fixo que deixase a profesión de médico, se ben volveu exercer por mor da pandemia de gripe de 1918. Tras opositar, en 1916 comezou a traballar como funcionario, e en 1918 pasou a ser profesor de debuxo no Instituto de Pontevedra.
En 1921 levou a cabo unha viaxe por Francia, Bélxica e Alemaña cunha bolsa da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas. En 1929, logo da morte do seu fillo, fixo outra viaxe a Bretaña tamén financiada pola JAE, co fin de estudar os cruceiros dese país.
En 1908 expuxo os seus debuxos en Madrid, e en 1909 gañou unha medalla de ouro na Exposición Rexional Galega cun tríptico titulado Unha festa na aldea.
En 1910 participou na fundación do semanario El Barbero Municipal, de carácter anticaciquil, xunto con Xosé Arcos e mais Eduardo Dieste. Colaborou tamén en publicacións galegas como Mi Tierra, españolas como El Liberal, El Parlamentario e El Gran Bufón, e coas arxentinas Suevia e La Voz de Galicia. En 1912 únese á Liga Agraria de Acción Gallega, liderada por Basilio Álvarez.
Na súa etapa pontevedresa participou de forma activa na vida cultural local, desde a rodaxe do filme Miss Ledya (a primeira peza audiovisual galega de ficción) á participación na Coral Polifónica. Tras a fundación na Coruña das Irmandades da Fala promoveu a creación dunha delegación na cidade do Lérez. En 1919 publicou os seus primeiros relatos en A Nosa Terra, que ilustraría posteriormente co título de Cousas. Despois pasou a publicar as súas viñetas nos xornais Galicia, o Faro de Vigo e El Pueblo Gallego. Amais dos seus relatos ilustrados, como escritor cultivou a narrativa (Un ollo de vidro, 1922; Os dous de sempre, 1934; Retrincos, 1934) e o teatro (Os vellos non deben de namorarse, 1941). En xullo de 1933 ingresou como membro da Real Academia Galega, co discurso As cruces de pedra na Galiza, contestado por Antón Villar Ponte.
En marzo de 1920 iniciou na Coruña unha mostra itinerante dos seus debuxos, baixo o título de Álbum Nós, que despois se expuxo en Madrid, Barcelona e varias cidades galegas. En 1924, coincidindo coa inauguración da exposición Nós en Santiago de Compostela, ingresou no Seminario de Estudos Galegos, que en 1930 publicou o seu estudo sobre As cruces de pedra de Bretaña.
Tamén en 1920 foi un dos promotores da revista Nós que, ata o número 9, levou na portada un deseño seu, e a partir do número 10 unha capa con diversas imaxes da iconografía galega. Ademais, publicou varios artigos e debuxos, como «A roda de San Xoán» no nº 1. No nº 2 da revista aparece a estampa número 35 do álbum Nós, «A tola do monte», imaxe que en 1926 se convertería nun dos textos de Cousas. No nº 3 aparece «Poemiña», sobre a aldea de Abuín, que despois se convertería en «Camiño esquecido» de Cousas. O «Dibuxo» do número 6 (agosto de 1921) recóllese de novo en Alma Gallega nº 35 (1922) como «O cruceiro». No número 9 aparece «Novela», que ten orixe na visita en París á casa dun “osteologist”, un home que vendía ósos humanos e peles tatuadas, e que aparece tamén en Cousas, así como «A vella Fanchuca» (nº 31), que figura en Cousas como «Esta morea de pedras e tellas». No nº 43 (xullo 1927) publica «O retrato», «Peito de lobo» e «O segredo», tres dos relatos que en 1934 foron incluídos no libro Retrincos. No número 17 sae un gravado sobre catro cruceiros galegos, reconvertido despois en «Onde hai un cruceiro» de Cousas. No nº 31 publícase un debuxo dun home sen un brazo montado nun burro.
No número 10, de abril de 1922, comeza o seu diario da viaxe europea de 1921, que se estenderá ao longo de sete crónicas. No nº 38 hai unha serie de cantigas que Castelao recolleu de man dun cego de Carballedo (Cotobade), e no nº 40 un conxuro recollido en Lalín dun cesteiro. No nº 67 (xullo de 1929) aparece «Sant’Yago na Bretaña», un artigo sobre a relevancia de Santiago o Maior naquela terra, xunto cunha cantiga en bretón e traducida ao galego sobre Iann Derrien, recollida en 1868 por François-Marie Luzel no seu libro Gwerziou Breiz-Izel.
No nº 80 (agosto de 1930) publicouse o discurso pronunciado por Castelao o 25 de xullo dese ano no Teatro García Barbón de Vigo, encol do «Galeguismo na arte». Para rematar, no nº 113 (maio de 1933) aparece o estudo «Escudos de Rianxo», 33 debuxos presentados ao Seminario de Estudos Galegos e analizados por Fermín Bouza-Brey. Deste estudo sairá o modelo do escudo de Galicia cunha serea, a bandeira e mais a lenda
Denantes mortos que escravos.
En 1930, tras a caída do goberno de Primo de Rivera, o galeguismo comeza a súa organización política. En setembro dese ano asiste á sinatura do Pacto de Barrantes, acordo entre republicanos e galeguistas, e en 1931 saíu elixido deputado ás Cortes Constituíntes, integrándose no grupo parlamentario coa FRG-ORGA. En xuño de 1931 convértese no primeiro presidente do Grupo Nacionalista Galego de Pontevedra, que en decembro dese ano deu pé ao Partido Galeguista. Porén, nas eleccións xerais de novembro de 1933 o galeguismo non conseguiu representación. En abril dese ano participara en Gernika nun mitin do Partido Nacionalista Vasco.
En outubro de 1934 é desterrado a Badaxoz, e regresa en setembro de 1935. En febreiro de 1936 volve saír elixido deputado polo Partido Galeguista, integrado na Fronte Popular, sendo o candidato máis votado da provincia de Pontevedra. Os seus esforzos centráronse na aprobación do Estatuto de autonomía de Galicia. O alzamento nacional colleuno en Madrid, o que posiblemente lle salvou a vida, e xa non regresaría a Galicia. Mantense leal ao goberno e marcha a Barcelona e Valencia, e en 1938 desprázase á Unión Soviética no marco dunha comisión cultural republicana, e aos Estados Unidos e Cuba á procura de axuda para o goberno. Neste tempo publica os álbums da guerra Galicia mártir (1937), Atila en Galicia (1937) e Milicianos (1938), unha manifestación da súa carraxe contra o fascismo e en defensa da liberdade despois dos primeiros anos de represión, que acabaron con amigos seus, coma Alexandre Bóveda, e familiares como José Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao.
En 1940 marcha a Bos Aires, onde ao ano seguinte estrearía a obra de teatro Os vellos non deben de namorarse e publicaría, en 1944, o ensaio Sempre en Galiza.
En marzo de 1946 incorporouse como ministro sen carteira ao Goberno da República no exilio, presidido por José Giral, e estivo en París até xaneiro de 1947. Regresou a Bos Aires, onde seguiu participando en actos culturais e políticos, se ben por entón xa estaba doente de cancro. En xullo dese ano estivo con Otero Pedrayo, quen falaba de Castelao coma “o irmao Daniel”. Ao ano seguinte, no Día da Patria, pronuncia o discurso Alba de groria.
Finou o 7 de xaneiro de 1950. Foi embalsamado e soterrado en Bos Aires, e o seu corpo foi traído -no medio de certa polémica- ao Panteón de Galegos Ilustres en 1984. En 1964 dedicóuselle o Día das Letras Galegas, e en 2011 a súa obra foi declarada Ben de Interese Cultural pola Xunta de Galicia. En 2016 a Real Academia Galega de Belas Artes dedicoulle o Días das Artes Galegas. O seu legado consérvase en boa medida no Museo de Pontevedra.
OBRA
Narrativa
Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete (1922)
Cousas (1926, 1929)
Os dous de sempre (1934)
Retrincos (1934)
Teatro
Os vellos non deben de namorarse (1941)
Ensaio
Diario 1921 (1977)
As cruces de pedra na Bretaña (1930)
Sempre en Galiza (1944)
As cruces de pedra na Galiza (1950)
Debuxo
Álbum Nós (1931)
Cincoenta homes por dez reás (1925)
Cousas da vida (1925)
Galicia mártir (1937)
Atila en Galicia (1937)
Milicianos (1938)
Debuxos de negros (1939)
Cegos: os meus compañeiros (1941)
Como citar: Estévez Iglesias, Adrián : Castelao. Publicado o 18/11/2020 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=3400. Recuperado o 19/04/2024
DOCUMENTACIÓN DE
Un ollo de vidro
Leutor:
Certo día fitoume unha vaca. ¿Que coidará de min?, pensei eu; e naquel intre a vaca baixou a testa e sigueu comendo na herba. Agora xa sei que a vaca somentes dixo:
—Bo, total un home con anteollos.
E ó mellor eu non son máis que o que coidou a vaca. Velaí a ledicia de pensar que cando a miña calivera estea ó descuberto xa non poderá xuzgarme ningunha vaca.
A morte non me arrepía e o mal que desexo ó meu nemigo é que viva até sobrevivirse.
Eu son dos que estruchan a cara pra apalpa-la propia calivera e non fuxo dos cimeterios endexamais.
Tanto é así que teño un amigo enterrador nun cimeterio de cibdade. Iste meu amigo non é, de certo, amigo meu; é somentes un ouxeto de esperencia, un coelliño de Indias. Un enterrador sabe sempre moitas cousas e cóntaas con humorismo. Un enterrador de cibdade que dispe e descalza ós mortos pra surti-las tendas de roupa vella, ten de sere home que lle cómpre a un humorista. Un enterrador que saca boa soldada co ouro dos dentes das caliveras tiña de sere meu amigo.
Iste enterrador tense por home de ben e cóntame cousas tráxicas que fan rir e cóntame cousas de rir que arrepían, e coas sorpresas da súa conversa fuxen as horas sen decatarme.
Boeno; o conto foi que un día collín o camiño do cimeterio e atopei ó enterrador un pouquiño non sei cómo, e dispois de falarmos moito díxome que tiña de contarme en segredo unha cousa, sempre que eu fose home de ben e amigo leal. Eu fiquei un pouco encorado polo medo á sorpresa descoñecida e, dispois de collerme polo ombreiro e arrechegarme os seus beizos podres á miña orella, díxome paseniñamente:
—¡Atopei uns papeles nunha caixa…! Nunha caixa que non sei de quen sería. O esquelete tiña na calivera un ollo de vidro que me fitaba con senreira.
E o enterrador sacou de a rentes do coiro uns papeles enrugados. O enterrador non sabía ler e doumos a min pra que llos lese. Eran cachos de periódico, papeles de fumar... todos numerados, e no primeiro campaban istas verbas: "Memorias dun esquelete".
Aquela letra era traballosa de ler i estaba feita cun garabullo.
Cando rematei a leutura xa escomenzara o antre fusco e lusco e o enterrador, moi amocado, xurou que se non fose por Deus íñase ó esquelete i escacháballe a calivera cun sacho.
Despedinme dil e cando xa iña pola estrada, camiño da cibdade, oín que me chamaba dende a porta do cimeterio.
—¡Oia, veña acó!
E dispois quediño e moi solermiñamente deitoume na orella ista pregunta:
—Vostede, que é médico, ¿non sabería onde mercan ollos de vidro?
E por catro cartos fíxenme dono do ollo de vidro e das memorias.
As memorias do esquelete é o que ides a ler. Escoitade, pois, a un home do outro mundo, pregándovos por adiantado que non me fagades solidario das súas ideas.
Eu nascín, medrei e fíxenme home, e un bo día enfermóuseme un ollo. Fun aos médicos e lambéronme unha manchada de cartos e no remate de contas o ollo sandar sandou, pero quedoume grolo. Por aquel tempo tiña un galo tan amante que viña comer na miña man. Chamáballe Tenorio.
Un día estando eu agachado cos graos de millo na cunca das maus, veuse cara min, paseniñamente, tripando a terra con aquel de señorón fidalgo. Plántase diante de min, ergue o pescozo pra fitar de perto, cicais bulronamente, aquel meu malfadado ollo grolo e, cavilando que sería cousa de manxar, axeitoume un peteirazo tan ben dirixido que me deixou torto. Agora si, os médicos, dispois de lamberme outra manchada de cartos, puxéronme un ollo de vidro, tan ben imitado que bulía e todo.
¡A cantas mulleres engaiolei chiscándolles o ollo de vidro…!
Morrín antre cobertores como morren a cotío os bos homes, e ben afeitado e ben peiteado e co meu traxe dos días de festa —que por certo levoumo o enterrador ó día seguinte de enterrarme— fun pra debaixo dos terróns sen que ninguén se lembrase de quitarme o ollo de vidro.
Deitado na miña caixa de pino repousei moitísimos días, tantos que perdín a conta. Apodrecín axiña e aos poucos días de enterrado escomenzaron os vermes a faguerme cóchegas.
Cómpre decir que eiquí non está permitido presentarse en sociedade con farrapos de carne fedenta apegados nos ósos, pois os esqueletes, que non ven nin comen, ulen tan ben coma os vivos; así foi que namentres os vermes non manxaron a pouca freba que trouxen, non puden erguerme.
Foi unha noite de luar cando saín da cova por primeira vez. Traballiño custoume desentolle-las pernas e cando me erguín e botei a miña cachola fóra da terra, fiquei pasmado... Aquel ollo de vidro que de nada me servira na vida sírveme agora pra mirar.
Tolo de contento quitei o ollo, dinlle catro bicos e volvino a pór no seu sitio.
Dun pulo brinquei da cova e fun cara ó rueiro dos esqueletes.
Os esqueletes son tan parvos coma as persoas. Abonda decir que non pensan máis que en beilar.
Pra min tódolos esqueletes son o mesmo. Pásame niste mundo de ósos o que me pasaba no outro cos negros, que todos parecíanme iguales. En troques iles, antre si, coñécense moi ben. Debe sere porque iles son cegos i eu vexo.
Farto de ollar aos meus compañeiros beilando coma se fosen osos ao son da "Danza macabra" de Saint Saëns, afasteime do rueiro e reparei nun esquelete que estaba sentado nunha campa e que tiña a calivera ladeada (eispresión de tristura e melanconía niste mundo). Chegueime a il e fitei como na caixa dos cadriles tiña acochado un esquelete pequerrechiño. Axiña decateime que era un esquelete de muller e inquirín garimoso:
—¿Será vostede algunha muller das que mataron en Osera, Nebra ou Sofán?
—Non, señor, non —respondeume—. ¡Eu morrín de tristura!
Dispois reparei que nos ósos dos cadriles non tiña buraco de bala.
—Moi fonda debeu sere a tristura —díxenlle.
—Si, señor. Eu morrín namorada do home que apodrece debaixo desta pedra.
E ollando a pedra puden ler un epitafio en verso castelán, e pendurado da cruz ollei un retrato con marco de varilla dourada. Era un sarxento de bigote arrichado fumando un puro con anilla.
Non quixen saber máis e funme deitar.
Nistes días hai moitos enterros. Non sei si haberá andacio, pois revolución non debe habela coa covardía que teñen os vivos. Cicais haxa folga de médicos, anque non coido que os médicos poidan evita-la mortandade.
A carón de min enterraron un, e pra saír de dúbidas peteille na súa caixa.
—¿Hai andacio na cibdade?
—¡Eu que sei! —respondeume unha voz coma se saí-se por unha boca chea de papas. (Debe ter xa podre a lingua).
—¿ E logo vostede non sabe de que morreu?
—¿Eu? ¡Eu pegueime un tiro!
Déronme ganas de rir, pero non puden. Os esqueletes non rin a cachón. O bandullo é a fonte da gargallada e sen bandullo non pode habere gargallada.
—¿E logo il haberá folga de médicos?
—Non hai folga, non; pois denantes de enterrarme, dous médicos arremangados coma dous cortadores abríronme a cachola cun serrón.
Perto de min repousa un zapateiro. Contoume as súas coitas nun tono menor.
—Eu tiña unha voz de trono, unha voz que metía medo de fonda que era, i en calidá de fenómeno entrei coma baixo no orfeón; mais de alí a pouco de entrare o direutor díxome que desafinaba e tiveron o callo de botarme fóra. Deus regalárame cunha gorxa e non me dera orella... Tan magoado fiquei que perdín a coor e os folgos pra o traballo, desganeime, enflaquecín e púxenme a morrer. Tódalas noites escoitaba os ensaios do orfeón acochadiño nas tebras da rúa, sospirando arreo coa ialma doída. A tristura foi estruchándome a caixa do peito e no derradeiro ensaio do orfeón fuxeu a vida de min nun sospiro velaíño.
O probe zapateiro morreu de saudade.
Por mata-lo tempo fun ó cimeterio civil. Alí non se beila; alí todo é serio. Cando entrei funme cara un fato de esqueletes que estaban escoitando a leria dunha calivera que tiña un buraco nunha sen (calivera de suicida moi século XIX). As súas verbas tíñaos a todos coa boca aberta; pero na médea hora que estiven escoitándoo nin tan siquera puden apañar unha idea. Aquil suicida tiña un só ideal: a República.
Eu no mundo tamén fun un pouco republicano anque nunca pensei que a República fose dabondo pra gobernar Hespaña.
O que máis me fireu daquela xente foi que non quixesen falar galego, sabendo que os esqueletes non poden falar ben o castelán. Non ten volta que darlle: sen gorxa non pode pronunciarse a "j" nin a "g" fortes.
Oíndolles decir que o progreso vai cara á unidade tomei a parola pra aclarar que o progreso iña cara á harmonía e que se o progreso fose cara isa unidade antipática, antiestética, antinatural e criminal, por riba do progreso está a perfeución, e que nós, os galegos, por un desexo de perfeución e por unha dinidade que xa vai sendo dinidade persoal, non debíamos consentir que na fala dos nosos avós se eispresase somentes a incultura que lle debemos ó centralismo.
Naquel intre esquecime que non era home nin suxeto de dereito. ¡Ai! Eu xa morrín e non son nada e aínda serei menos cando a terra me coma de todo. Comprendendo que era no mundo dos esqueletes, volvín a decir:
—¿Como queredes falar castelán se non tendes gorxa?
Aínda non rematara de ceibar a derradeira verba, cando un esquelete varudo e forte, turrando por min, afastoume daquela xuntanza dicíndome:
—Vostede facer mal falar con oitocentistas.
¡Era un inglés que falaba galego!
Son moi amigo do inglés. Xuntos paseamos moitas veces. Onte saímos do cimeterio e fomos pola estrada falando de mil cousas; por certo que un mozo que iña tocando no acordión un pasodoble flamengo, ó vernos, guindou co "escorrentaporcos" (así lle chamaba eu cando vivía) e fuxeu coma un lóstrego. O inglés e mais eu choutábamos pra botar fóra a risa que tíñamos na ialma.
Voltándomos ó cimeterio falamos da terra.
¡Moito falan da terra os vivos! Unha cousa é a terra e outra cousa é a paisaxe. Pra os vivos a terra é unha cousa ben fermosa por certo, pra os mortos a terra son as tebras. Eu penso que non morreríamos se a terra non precisase de nós pra botar herbiñas e floriñas e lucirse a conta dos apodrecidos.
Seique foi María Guerrero quen nun intre de cursilería e pra engaiolar a un fato de galegos papáns, doulle un bico a unha manchada de terra galega. ¡Mellor fora que bicase a codia dun pino ou a tona dun carballo! A terra galega metida nunha ola é coma a terra castelán, poño por caso de comparanza. Os irmáns pinos e os irmáns carballos, que ha traga-la terra, ises si que son galegos.
Acabo de descubrir un gran defeuto no inglés. O descubrimento custoume unha fonda pena. Parece mentira que unha ialma tan ergueita e tan intelixente teña un humor tan pouco noble.
O inglés vén a buscarme cuase que tódolos días á miña cova e, como eu son nugallán pra erguerme, il entretense falando e xogando co esquelete dun rapaciño que repousa cabo de min.
Ollade que clas de xogo entretiña ó inglés.
Dáballe un guindamazo na calivera ó rapaz e tiráballe con ela ó chan, e dispois poñíase a choutar. O probe do esqueletiño cacheaba a tentas a calivera e dispois poñíaa no seu sitio dicíndolle ó inglés:
—¿Que mal lle fixen eu? ¡Estéase quedo!
O inglés prometía estarse quedo e axiña volvía a guindarlle coa calivera ó probe esqueletiño. E así fixo moitas veces.
Eu cando tal reparei arrepúxenme ó inglés, que me respondeu friamente:
—Min divertirme moito. Min sentir non ser no outro mundo pra donar ó rillote unha esterlina.
Os obreiros no mundo queren as patacas baratas, os labregos queren a suba das patacas e hai homes que non viven das patacas. Eiquí as patacas non son problema ningún; mais polo que fomos no mundo respeutive ás patacas, dividímonos en dúas castes.
Hai no camposanto un "pataqueiro" que morreu de fame e que hoxe ten mausoleu de mármores. Foi home de gran me-recimento na vida; mais agora é insoportábel en forza de coidar que non nacerá no mundo quen o aventaxe como poeta.
Outro esquelete de mausoleu de mármore foi un "americano" que, farto de engaiolar ós indios no Chaco con adoas de vidro, morreu en arrecendor de santidade, deixando cartos pra escolas e hospitaes. O seu mausoleu ten no peruco de todo un símbolo da Caridade en figura de ama de cría. Iste filántropo aínda conserva un bisoñé que me fai choutar coa risa.
O filántropo e mailo poeta téñense moita xenreira. O filántropo di que o poeta non fixo máis que "macanas" (supoño que quererá dicir versos). O poeta di que o filántropo foi unha besta. Disas que "sobre o ben e o mal consultan simplementes o código penal".
O poeta non é ben asisado. Anda sempre pidindo unha calivera emprestada pra recita-lo monólogo de Hamlet, e aínda fai outras tolerías.
O filántropo non fai nin di nada que mereza contarse. Sin diñeiro ten mortas tódalas súas autividades.
Agora xa sei por qué o inglés tíñame tan grande estima. ¡Xa o vexo! Pideume emprestado o ollo; mais eu con moi aloumiñantes verbas e con moi boas razóns díxenlle que non llo emprestaba.
Debaixo dunha cruz de pau mal pintada con ferruxe, repousa un esquelete que, según fala, foi tan desventurado no outro mundo como é felís niste.
—Eu era criada de servir —contoume— . Anque non era bonita tiña mocedade. Un día caíume un dente e certo demo de señorito, que andaba faguéndome as beiras, ofreceume cartos pra que fose ó dentista. Mireime no espello e axiña comprendín canto me afeaba aquel portelo na boca, e tanto esgaravellou o señorito na miña tolería moza que deixeime pór o dente... ¡Ai!, aquel dente custoume un fillo; aquel fillo custoume o creto e canto tiña de boa moza. Caín a rolos e atopeime coa morte, sen saber o que era un traxe de seda nin un grolo de champán. Fea vivín, mallada e batida; agora podo durmir.
Ista sinxela leria deixoume amaiado.
Lémbrome que sendo eu rapaz chegou meu pai da América. O probe non trouxo máis que uns borceguíns vellos e un tarro amedeado de bicarbonato; viña enfermo e morreu axiña.
Sempre chorei o fracaso de meu pai que, na miña ademiración de fillo, tíveno polo máis bo, arriscado, intelixente e forte do mundo enteiro. Aquelas terras lonxanas que zugaron a vida do meu pai foron arreo maldecidas por min. Meu pai era dino de voltar san e millonario.
Onte no rueiro falábamos das nosas vidas e chegoume a vez de conta-la miña. Aínda non rematara de contala, cando un esquelete, dises esqueletes que parecen parvos, ergueuse coma un lóstrego e doume tan forte aperta que me rompeu unha costela.
¡Era meu pai!
Con certo esquelete que trouxo na cachola unha biblioteca enteira falo de moitas cousas e de todas sabe moito o meu amigo. De todas sabe moito, menos do que é o humorismo.
Cando chegamos nas nosas conversas a tal punto, o meu amigo fai catro ou cinco funambulismos filosóficos, estudia o humorismo dos grandes humoristas, fuxen as horas e no remate de contas ficamos sen saber migalla do asunto. Ás veces parece que vai chegar á definición e de súpeto engadella máis o fío.
Un esquelete ten de sere humorista e un esquelete galego moito máis aínda. Un galego é sempre socarrón ou humorista e a socarronería é o humorismo dos incultos así como o humorismo é a socarronería dos cultos. Un esquelete galego que trouxo unha biblioteca na cachola debía definir o humorismo e non o define e según di non houbo ninguén que o definise aínda.
Eu, que non trouxen máis de tres ou catro libros na cachola, póñolle eixemplos coma istes:
—Un rapaciño pequerrechiño escacha unha botella de aceite nas pedras da rúa e o probiño chora. Un home gordo dende a porta dunha tenda olla ó rapaz e rise. ¿Cal das dúas figuras lle interesa máis ó humorista?
—Pola porta dunha eirexa saen dous noivos acabados de se casaren. A noiva —¡malpocada!— non pode tapar o que leva de sete meses. Na porta da eirexa hai moita xente. Unha muller gorda abanea o bandullo coa risa. Un home, que ten un libro debaixo do brazo, olla sereo a escea. Unha muller do pobo pon a cara doída. Outra muller, tamén do pobo, enruga o nariz e rosma polo baixo verba coma ista: ¡sinvergonza! ¿Quen dista xente é humorista?
—Un médico cachea o bacilo de Koch no esputo dun seu amigo e de súpeto ergue a testa, respira forte, acariña o microscopio e di sospirando: "¡Atopeino!". ¿Pode sere humorista iste home?
—Vestir un rapaciño de toureiro ou de militar no antroido, ¿pode sere humorismo?
—Direille... direille —contesta sempre o sabio esquelete—. E non me di nada.
Eu ben podía escribir algo da Santa Compaña; mais o pobo galego ficaría sen un misterio nas longas noites do inverno, cando o maxín ferve na cachola coma o caldo no pote. Non; eu calarei coma unha estoa.
O que "anda" cos mortos que perda a coor das meixelas, que enflaqueza e que morra. A Santa Compaña fai falla nas cociñas mornas ó redor da lareira, cando zoa o vento nas tebras da noite.
Hoxe meu pai, cun lagarto apreixado nas maus, faloume diste xeito:
—Teño de ir ó San Andrés de Teixido pra cumplir unha oferta que fixen e non cumplín en vida. A miña ialma ten de encarnar niste lagarto e moito tempo tardarei en voltar. Recoméndoche que teñas conta da miña cova e que de vez en cando botes unha ollada ó meu esquelete, pois teño un veciño coxo e pode roubarme unha perna.
Quixera estar soterrado nun cimeterio aldeán, no adro da eirexa... ¡Con que ledicia escoitaría nas mañáns ledas do domingo as conversas dos feligreses! Niste cimeterio de cibdade as xentes non veñen máis que a falar dos mortos, ¡e cantas parvadas din...! Logo, meus compañeiros, afeitos ás regalías do outro mundo ou fracasados na vida, non fan máis que laiárense polo que perderon ou polo que non conqueriron.
Dende fai tempo veño reparando que un home de carne e óso sae dunha cova, gabea pola parede do cimeterio e foxe cara á cibdade. De alí a dúas ou tres horas volta pra o cimeterio ensumíndose nun decir amén debaixo da terra. A primeira vez que tal reparei non quería dar creto ó meu ollo; mais o caso repiteuse moitas veces arreo.
Unha noite púxenme ó axexo agardando que xurdise da terra e fun detrás dil. Correr corría o condanado; mais eu, escorréndome polas sombras dos muros, non quitei o ollo de enriba dil. Chegou ó burgo máis probe da cibdade e parouse diante dunha chouza entrando dispois nela por unha rendixa da porta. Eu rubin ó tellado e saltei á horta que daba detrás da chouza, e por un buraquiño puden fitar a escea máis arrepiante que poidera maxinarse. Unha lampariña de aceite alumeaba mornamente a cariña fraca i encoveirada dunha rapaza que durmía nun leito misérrimo. O pantasma chegouse a ela i estivo unha chea de tempo cos beizos pousados no pescozo da rapaza.
Cando se ergueu tiña a boca ourelada de roxo, namentras no pescozo da rapaza corría un fío de sangue e na pele da súa cariña fraca arrufiaba a brancura da morte.
Aquel pantasma era un vampiro.
No siguente día o pantasma chuchou o derradeiro sangue que podía dar a probe rapaza. Cando aínda estaba quente a derradeira badalada das doce horas no campanario da eirexa, ouvearon os cans ventando a morte.
O vampiro sigueu chuchando o sangue de máis vítimas, que iñan morrendo coma as lámparas de aceite chuchadas polos morcegos.
Quixen saber quen fora o vampiro no mundo dos homes e fun ler o seu nome de bronce no rico mármore da campa. O nome só abondoume: fora un canalla que roubaba pra dar regalía ó seu bandullo de porco; dono da xusticia, roubaba dende a súa confortábel casa. ¿Pra que decir máis? Era... ¡era un cacique!
Eu quería atopar maneira de darlle morte ó vampiro. Busca por eiquí, cachea por acolá... non puden abranguer nos currunchos do maxín unha boa iñorma pra matalo, e quixen falar co esquelete que trouxo unha biblioteca na cachola pra ver se me daba luces a súa conversa.
—No vampirismo cren moitos pobos e hai moitas probas xudiciaes de aparicións de pantasmas que chuchaban sangue de persoas; mais eu coido que non debe dárselle creto a semellantes contos. Fuxiron os tempos en que o verdugo queimaba os cadavres sospeitosos de vampirismo e hoxe non se permitiría en ningures espetar unha estaca no curazón dun cadavre.
O meu amigo, cheo de cencia oficial, moqueábase das xentes sinxelas que cren nos vampiros. Eu gardei o meu segredo pra non pasar por parvo e seguín preguntando solermiñamente:
—¿E hai sabios no mundo que cren no vampirismo?
—Hainos. A fundadora da Teosofía fala de iso e conta moitos feitos. Se mal non me lembro acolle a eisplicación do fenómeno por causas físicas. Cando un morto aparente estivo moi apegado á materia e foi na vida un malvado, o corpo astral, envolto no doble etéreo, sae da sepultura con obxeto de manter ó corpo físico con sangue que chucha nas persoas vivas, e desta maneira perpetúase o estado cataléptico do soterrado. O corpo astral comunica o sangue dun xeito aínda descoñecido; mais agardan que calquera día sexa eisplicado polas cencias psicolóxicas.
—¿E vostede nin tan siquera ten dúbidas?
—Eu, que son home ben asisado, non creo; anque, de certo, fanme cavilar certas cousas, como son as mortes aparentes e o feito de habérense atopado cadavres que aínda tiñan as carnes moles, os ollos abertos, o coiro sonrosado, a boca e o nariz cheos de sangue fresco, que tamén xurdía das feridas que, por asesinato ou por axusticiamento, lles produxeran a morre. Tal contan vellos documentos.
—¿E de que maneira podería dárselle morte ó vampiro?
—Pois... para arredar o corpo astral do físico non hai outro remedio que queima-lo cadavre.
Non quixen saber máis. Afasteime da miña biblioteca e fun pensando pra os meus adentros: "Vampiros hainos; pois logo, polo si ou polo non, debían queimarse a tódolos caciques. Os caciques son capaces de facérense os mortos pra seguir vivindo a conta dos malpocados".
FIN
Leutor:
Xa que liches as memorias do esquelete soterrado nun cimeterio de cibdade e xa que te regalaches deprendendo cousas do Alén que non sabías, ben podes escoitarme un anaquiño a min e pra rematar axiña.
Unha cousa que fixen con premeditación e nouturnidade podería levarme á cadea habendo testigos; mais eu asegúroche que non foi por mal. Atende.
Co ollo de vidro mercado ó enterrador de cibdade pillei o camiño da parroquia de Tal e alí, no adro da eirexa e axudado por un home valente, pasada medeanoite, abrín a sepultura onde repousa pra sempre xamais un amigo meu. ¡Medo papeino!
O meu amigo foi rapaz de grande intelixencia e dun esprito superior a toda louvanza. Estudeamos xuntos na vella Compostela e a gripe escamoteouno da miña vista. Como derradeira proba de fonda amistade quixen faguerlle regalo do ollo de vidro. ¡Dispois de todo eu non o quería pra nada…!
Abrimos a tapa da caixa ben a modiño pra non escangalla-lo esquelete. Ouh, leutor: meu amigo conservaba o seu traxe e os seus zapatos novos, proba de que o enterrador de aldea é mellor cristiano que o seu colega da cibdade.
Na cunca direita da súa calivera pousei o ollo de vidro, riba das súas maus pousei un bloque de papel mais un lápiz. E arrechegándome ó buraco do ouvido, díxenlle así:
—Querido Pedro: Velaí che deixo un ollo de vidro pra que vexas, papel e lápiz pra que escribas. Serás o rei niste cimeterio; mais eu prégoche que non te fagas cacique. Pasados algúns meses virei recoller canto ti escribas. Perdóname, amantiño, que non che dea un bico. Adeus e deica logo.
Se canto escriba o meu amigo é dino de intrés asegúroche que será publicado pra que compares e vexas que non é o mesmo ser soterrado no adro dunha eirexa que nun cimeterio de cibdade.
Regálate como poidas, leutor, e non che digo máis.
-----------------
Coa colaboración de: Herdeiros de Daniel A. Rodríguez Castelao e Editorial Galaxia
Acta fundacional do Consello de Galiza, 1944
O 15 de novembro de 1944 constitúese en Montevideo o Consello de Galiza, como un intento de manter a lexitimidade republicana e a reivindicación do autogoberno galego, pois o Estatuto de autonomía, plebiscitado poucas semanas antes do levantamento militar, non chegou a entrar en vigor. Participaban nel como persoeiros os catro deputados galegos das Cortes republicanas, todos eles no exilio: Castelao (quen foi o seu primeiro presidente ata a súa morte en 1950), Antón Alonso Ríos, Elpidio Villaverde e Ramón Suárez Picallo. Aínda que non todo o exilio o aceptou como representativo, polo excesivo protagonismo dos galeguistas, entre as colectividades americanas tivo unha grande acollida. A súa principal preocupación foi manter viva a memoria do galeguismo e a defensa dos dereitos políticos de Galicia ante os gobernos republicanos e as outras comunidades como a catalá e a vasca.
Fondo: Consello da Cultura Galega. Arquivo da Emigración Galega
Postal enviada por Castelao durante unha estadía en Estados Unidos, 1940
En xullo de 1936 Castelao atopábase en Madrid presentando nas Cortes o Estatuto de autonomía de Galicia, que acababa de ser aprobado polo pobo galego. Isto salvou a súa vida. Durante a guerra foi comisionado polo Goberno republicano para participar en viaxes de propaganda á Unión Soviética, Estados Unidos e Cuba.
Fondo: Consello da Cultura Galega. Arquivo da Emigración Galega. Col. particular de Xosé Bieito Abraira
Chegou por vez primeira a Estados Unidos nunha viaxe sen retorno o 26 de xullo de 1938, acompañado da súa esposa, Virxinia Pereira, e doutros galeguistas como Luís Soto. Percorreron todo o país nunha intensa campaña de mitins para recadar fondos e crear unha opinión favorable aos intereses republicanos. Volve noutras ocasións pero polo que lemos na postal que lles envía aos seus amigos en Arxentina, a súa experiencia non foi boa, non se sentiu a gusto nun país cunha lingua e uns costumes tan alleos.
[Carta de Castelao a Lois Tobío]
Castelao informa da situación de diversos exiliados, e os que van chegando aos Estados Unidos. Tamén do seu traballo para tentar axudar. "Agora ando por casa recadando casrtos. Xa temos uns cinco mil dólares".
Presentado proxecto de ecreto de bilingüismo escolar en nome do Seminario
Castelao presentou en dúas ocasións un proxecto de Decreto de Bilingüismo escolar no Congreso dos Deputados, en 1931 e 1936, trala aprobación por parte do Goberno dun co mesmo obxectivo -aínda que de máis alcance- para Cataluña. Este documento é parte das negociacións levadas a cabo durante o intento de 1936. Castelao comunícase coa entidade autora do proxecto presentado, o Seminario de Estudos Galegos, e solicita posibles terceiras entidades que participen nos informes e discusións ao redor do proxecto. O decreto, cun nivel competencial menor que o catalán, non foi aprobado.
«O segredo»
Texto do relato «O segredo» incluído por Castelao no seu libro Retrincos (1934).
«O negriño Panchito»
Relato incluído por Castelao no seu libro Cousas (1929).
«O pai de Migueliño»
Relato incluído por Castelao no seu libro Cousas (1929).
Certificado de matrimonio de Virxinia Pereira e Castelao, celebrado na Estrada o 18 de outubro de 1912
Fonte: Rexistro Civil da Estrada. Cortesía de Luís Ferro Pego
«Eu non quería morrer alá, ¿sabe, miña nai?»
Esta estampa de Castelao, publicada no seu libro Cousas da vida e unha das mellores imaxes do fracaso que supuxo para moitos galegos a emigración.
Os dous de sempre
Na única nóvela de Castelao, Os dous de sempre, o tema da emigración non podía estar ausente. Como mostra reproducimos o texto do capítulo XXXV, que amosa como un dos protagonistas, Pedro, marcha á emigración.
Opinión de Castelao sobre a emigración
Fragmento de Sempre en Galiza no que Castelao dá a súa visión da emigración.
DOCUMENTACIÓN SOBRE
O legado de Castelao no Museo de Pontevedra
Tilve Jar, María de los Ángeles: «El legado Castelao en el Museo de Pontevedra», En Real López, Inmaculada (ed.): Las colecciones y los museos del exilio. Madrid: Ministerio de la Presidencia, Relaciones con las Cortes y Momio Democrática, 2021; 66-107.
Fonte: Catálogo de publicaciones de la Administración General del Estado
https://www.mpr.gob.es/servicios/publicaciones/Documents/Colecciones_museos_exilio2021.pdf [Descarga: 2022-12-07]
Manuel Vilar escribe sobre a acuarela que lle regalou Castelao a Ruth Matilda Anderson
Vilar Álvarez, Manuel: «Un presente de Castelao a Ruth Matilda Anderson», Adra: revista dos socios e social do Museo do Pobo Galego, 2 (2007), 113-118.
Fonte: Museo do Pobo Galego.
http://museodopobo.gal/sites/default/files/2021-03/adra2web.pdf [Descarga: 2023-08-18]
Artigo de Olimpio Arca sobre as mulleres da familia Castelao
Arca Caldas, Olimpio: «As dúas mulleres de Castelao», A Estrada: Miscelánea histórica e cultural, 2 (1999), 9-47.
Fonte: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2377684 [Descarga: 2022-12-07]
Tres cartas de Castelao a Ramón Martínez López
Fonte: Boletín da Real Academina Galega
Martínez López, Ramón: «Tres cartas do desterro», Boletín de la Real Academia Gallega, 357 (xaneiro de 1975), 73-77
Biblioteca do Consello da Cultura Galega.BIblioteca do
Folleto cos actos organizados para homenaxear a Castelo no terceiro aniversario do seu cabodano. Avelino Díaz impartiu unha conferencia
Fonte: Consello da Cultura Galega. Arquivo da Emigración Galegapola coleitividade galega. 1953
A semana cultural de Porto, celebrada en abril de 1935, contou cunha ampla representación de membros do Seminario de Estudos Galegos
«Seminario de Estudos Galegos: La semana cultural de Oporto», El pueblo gallego: rotativo de la mañana, 3441 (17 de abril de 1935), 9.
Fonte: Biblioteca Pública Antonio Odriozola / Galiciana. Bibliotea Dixital de Galicia
http://galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/gl/consulta/registro.do?id=3952
Escrito presentado ante a Xunta Provincincial do Censo polos candidatos socialistas e da esquerda republicana. Asinan, entre outros, Alejandro Viana, Castelao, Paz Andrade e Alonso Ríos
«De la farsa electoral en esta provincia: Importante escrito, documentado, que presentaron ante la Junta provincial del Censo, al final de escrutinio, los candidatos candidatos de la Conjunción de izquierdas republicanas y que también los candidatos socialistas», La hora: semanario de izquierdas, 122 (2 de decembro de 1933), 3.
Fonte: Biblioteca Pública de Pontevedra Antonio Odriozola / Galiciana. BIblioteca Dixital de Galicia.
https://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta/registro.do?id=580270
A primeira recepción xeral do SEG, para homenaxear á romanista Carolina Michaëlis de Vasconcellos, recollida por El compostelano. 15 de marzo de 1926
«Primera reunión general del Seminario de Estudos Galegos: Recepción de los poetas Cabanillas, Noriega, Abente y Taibo», El compostelano: diario independiente, 1795 (25 de marzo de 1926), 1.
Fonte: Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia.
http://galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/gl/consulta/registro.do?id=3841 [Descarga: 2023-02-24]
Ligazóns de interese
Luz na terra. O Seminario de Estudos Galegos, unha institución de alta cultura, exposición conmemorativa do centenario do SEG. Cidade da Cultura, 4 de xullo de 2023 a 7 de xaneiro de 2024
Fonte: https://www.cidadedacultura.gal/gl/evento/luz-na-terra-o-seminario-de-estudos-galegos-unha-institucion-de-alta-cultura [Consulta: 2023-08-31]
Sitio web conmemorativo do centenario do Seminario de Estudos Galegos, elaborado polo Consello da Cultura Galega
Fonte: Consello da Cultura Galega
http://consellodacultura.gal/area2.php?arq=4372 [2023-03-08]
O Seminario de Estudos Galegos (1923-1936) en Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia
Fonte: http://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta_aut/registro.do?id=35606 [Consulta: 2022-12-28]
Acceso á publicación Arquivos do Seminario de Estudos Galegos. Galiciana
Fonte: Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia
https://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta/registro.do?id=401088 [Consulta: 2022-12-30]
Catálogo en liña da exposición Galicia, de Nós a nós, coordinada por Afonso Vázquez-Monxardín e Ana Acuña. Cidade da Cultura, 2 de outubro de 2020 - 17 de xaneiro de 2021
Fonte: https://www.cidadedacultura.gal/gl/evento/galicia-de-nos-nos
A revista Nós en Galiciana-Biblioteca Dixital de Galicia
Fonte: https://revistanos.galiciana.gal
51 páxinas das nosas Letras
Catálogo da exposición organizada polo Parlamento de Galicia en 2013 para conmemorar o 50 aniversario do Día das Letras Galegas
Fonte: Parlamento de Galicia
https://www.parlamentodegalicia.es/sitios/web/Publicacions/51%20paxinas%20das%20nosas%20letras.pdf [consulta: 2022-12-30]
Cándido Pazó en "Contos de Castelao" unha publicación do Arquivo Sonoro de Galicia
Santiago Prego en "Contos de Castelao" unha publicación do Arquivo Sonoro de Galicia
Avelino González en "Contos de Castelao" unha publicación do Arquivo Sonoro de Galicia
Arquivo da palabra: Afonso D. Rodríguez Castelao
Afonso D. Rodríguez Castelao. Mensaxe gravada en fonopostal na Central de Correos de Bos Aires, co gallo da estrea de Os vellos non deben de namorarse, no Teatro Solís de Montevideo o 8 de outubro de 1941.
Páxina web da Fundación Castelao
Fonte; http://fundacioncastelao.gal/ [Consulta: 2022-12-07]
Epístolas de
Carta de Alfonso R. Castelao a Lois Tobío Fernández, sen data.
Frente Popular Antifascista Gallego
AFILIADO A SOCIEDADES HISPANAS CONFEDERADAS
147 COLUMBUS AVENUE
ESQ. W. 66TH ST. 3RD FLOOR
NEW YOR CITY
Os galegos que andan po lo
Mundo e a única reserva que
nos queda para reconstruir
o noso Fogar desfeito.
— Castelao
A Lois Tobio Fernandez
Meu querido amigo e irmán: Velahi che vai a carta para Zamora. Non teño a súa dirección, pero axiña podes dar con él perguntando na Universidade. Debes falar con él e ao mesmo tempo buscar outras axudas que poderás atopar falando con Alvarez Gallego e cos da "Casa da Cultura". Non creo que atopes dificultades para revalidar o teu título deseguida e dispois entrares pol-a porta grande na Universidade. O que me preocupa é Álvarez Gallego que non pode demostrar oficialmente a súa condición de abogado e pol-o tanto non poderá revalidarse e gañar a vida coa súa verdadeira profesión.
Eiqui ando a tombos, loitando coa xente. Da Franza non chegan máis que malas novas e o veneno das calumnias contra todos. Todos se están enchendo de merda e un xa non sabe qué facer e que pensar. Estou atristurado e de Franza non fan máis que pedirme diñeiro para pasaxes. Esto faime pensar que todos pensan de min que teño diñeiro ¿Creerán que tamén son ladrón? Pois eu poderei vivir catro ou cinco meses e se non atopo traballo terei que morrerme de fame.
Eiqui xuntamos 5000 dolares e agora din que se non acepto a presidencia da Comisión xa non recadaremos máis. Eu son agora o home que pode facer miragres. Non creo que poida facelos.
Estou triste. New York pésame moito. A xente d-eiqui non ten moral ningunha e antre tanta loita eu creo que non saberei defenderme.
A ver cando me escribes a prol da vosa vida en Cuba.
Se tiveras algún tempo creo que debías empregalo en inxertar [?] aos galegos e incorporarte ao novo movimento porque eu creo que para contar con América é indispensable entenderse con nós. Esto pol-o menos é o natural.
Unha forte aperta de teu irmán
Castelao [sinatura autógrafa]
141-West-85 St.
New York City
[Ao final do folio onde está escrita a carta aparece a seguinte lenda:]
AYUDANDO A ESPAÑA, AYUDAREIS A LA LIBERACIÓN DE GALICIA
Carta de 2 páxinas. Aínda que non aparece a data, polo contexto e do que fala tivo que ser redactada a mediados de 1939.
Carta de Castelao a Filgueira Valverde. 1925
Carta de Alfonso R. Castelao a Juan Clemente Zamora, 1939.
Sr. D. Juan Clemente Zamora
Mi querido amigo: Te presento a Luís Tobío Fernández, profesor de la Universidad de Compostela, de la carrera diplomática y ex-Secretario General del Ministerio de Estado. Se trata de una persona a quién quiero como un verdadero hermano y de cuyas cualidades personales podría decirte muchas cosas que omito por no herir su ... (iba a decir modestia). Tu puedes prestarle un gran servicio desde tu posición universitaria y tengo la absoluta seguridad de que jamás te arrepentirás de haber sido su protector en estos momentos en que tan necesaria se hace la solidaridad entre los hombres honrados.
Muchas gracias. Te abraza tu viejo amigo
Alfonso R. Castelao [sinatura autógrafa]
New York - 8 abril 1939
Carta de recomendación de Alfonso R. Castelao ao profesor da Universidade da Habana, Juan Clemente Zamora, presentando a Lois Tobío Fernández.
Carta de Indalecio Prieto a Alfonso R. Castelao, 1939.
INDALECIO PRIETO
Tlaxcala, 130
México, D.F.
25 de abril de 1939.
Sr. Don A. R. Castelao.
Nueva York
Mi querido amigo:
Recibí ayer una carta sin fecha con la firma de V., la de don José Asensio y otra que no he podido identificar, participándome el acuerdo adoptado en asamblea por la Colonia Gallega de los Estados Unidos de América del Norte de "buscar la manera de arbitrar los recursos necesarios para poder transportar a México o a otra República de las Hispanas de América Central o del Sur, a los mil cien gallegos que actualmente se encuentran en los campos de concentración de Francia y a los que por haber huido de la zona rebelde y haber servido en las filas de la leal, se encuentran imposibilitados de poder volver a su patria". A renglón seguido me piden Vds. que yo les facilite los medios necesarios para poder transportar a esos mil cien gallegos, petición que sólo puede ser formulada a base de una información equivocadísima. Yo no dispongo de medios ni para esa empresa ni para otra infinitamente menor ni ostento aquí representación alguna oficial, semioficial ni siquiera privada a virtud de la cual pueda yo intervenir en el asunto que a Vds. interesa. Debo hacer constar, además, que en mi poder no obra el importe de recaudaciones de ninguna clase ni yo he intervenido en ningún momento en la organización de las mismas y, de otra parte, debo aclararles que a mí no me ha sido transferida, cual Vds. creen, importante cantidad de material. Respecto a ese material a que aluden, la única gestión realizada por mí, a instancia de quienes lo tenían bajo su custodia, consistió en colocarlo rápidamente bajo determinado pabellón, a fin de impedir que las consecuencias diplomáticas de la derrota de la República lo pusieran automáticamente en manos de Franco. Pero con la cobertura a que aludo ese material sigue plenamente a la disposición de sus antiguos custodios. Para la más perfecta aclaración de lo que acabo de afirmar remito a Vds. adjuntas copias de dos telegramas que el 7 del corriente abril y a través de la Embajada de España en esta capital, se cruzaron entre el Sr. Negrín y yo.
De otra parte, debo decirles que el 31 de marzo último llegó a México don José Puche Álvarez, que últimamente desempeñó en España la Jefatura de Sanidad del Ejército, con instrucciones que le permiten asumir de modo exclusivo la representación del Sr. Negrín. El envio a México del doctor Puche Álvarez fué, sin duda, la respuesta que el Sr. Negrín dió a una proposición que le fué formulada por la Comisión Ejecutiva del Partido Socialista Obrero Español, en el sentido de que yo dirigiera la recepción y asentamiento de refugiados españoles en México.
Como Vds. verán por lo que dejo expuesto y por los documentos cuyas copias les remito, mi inhibición, aunque no voluntaria, es absoluta en asuntos de la naturaleza del que Vds. me plantean, debiendo añadir, repitiendo lo antes dicho, que ni dispongo ni he dispuesto en momento alguno de cantidad, grande ni pequeña, que por su origen pudiera ser destinada a fines como los interesados por Vds..
Con fecha 12 de abril remití a la Diputación Permanente de las Cortes un amplio informe detallando todo lo ocurrido aquí y probándolo con la transcripción de los documentos correspondientes.
Cerraré esta carta diciéndoles, por si les interesa, que la dirección del Sr. Puche Álvarez es Hotel Hipódromo, Avenida Insurgentes, México D.F.
Muy afectuosamente les saluda su amigo
F. Indalecio Prieto [sen asinar]
Esta carta foi enviada por Castelao a Lois Tobío para que vise a escasa influencia que el tiña cos mandos republicanos nese momento.
Carta de Alfonso R. Castelao a Lois Tobío Fernández, 1939.
Querido Tobío: Escribinche ó hotel Royal Palm e mandeiche a carta de presentación a Zamora. Velaí che vay outra por se aínda non recibiches a outra.
Eiqui chegaron moitos: Emilio González, Vilches, Méndez, etc. etc. O Álvarez del Vayo ven invitado –según din– pol-o North American Committee. Eu chameino máis de catro veces por teléfono; pero endexamais está. Coido que se garda da xente. Eu tiña o encargo de invitalo a ir a esa; pero tiven que escribirlle porque non atopei modo de falar con el. De todos xeitos non teño intrés en verme con el e falarlle.
Eiqui os asuntos d-aquela Asamblea a que asistiches non se cumpliron. Os máis entusiastas esmoreceron ao ver que podían salvarse indose a México. Eu son o que queda para traballar, e agora ando casa por casa recadando cartos. Xa temos uns cinco mil dolares.
Da Franza escríbenme pedíndome diñeiro. Pedíndome diñeiro a min. Todos me escriben para que os axude. Pol-o visto pensan que eu estou rico porque roubei o que pedín para Hespaña. Alá pagan aos diputados i-eu non cobrei un céntimo dende que saín dalá. E según me contou Emilio González somentes pagan aos diputados que viven en Francia. Eu non me queixo. Estou en New York onde atan os cans con chourizo. Estou ben.
Escribimos a moita xente pedindo axudas para os nosos refuxiados. Escribíume o xeneral Asensio e máis eu (somos dous que unen [?] o Frente Popular gallego para este mester). A primeira carta que se recibeu é a de Prieto e para que te decates mándoche unha copia da contestación que me dirixen a min.
Agora ven Negrín e veremos se poido falar con él.
Eiqui inténtase formar unha Xunta cos empregados da Embaixada e Consulado e os diputados que residimos en New York. O xeneral Asensio faloulle directo a Vayo e Vayo díxolle que era mester agardar por Negrín. Eu non sei que facer. Don Fernando será Presidente honorario.... Unha coña compreta. O probe de Don Fernando (refírome ao esprito e non á faltriqueira) dixo que se aleda moito da creación dunha Xunta porque así terá a quén entregarlle a bandeira da Embaixada porque non sabe que facer con ela...
Eu aínda non sei como vou a gañar a vida. Coido que o Comité de Axuda de Washington me mandará a California en viaxe de propaganda e que terei ocasión de facer unha esposición de dibuxos en Los Ángeles. Se os artistas do [¿?] se volven tolos e queren mercarmos poderei vivir algún tempo mais sen lavar pratos n-un resturant. Se durante este mes fracaso como dibuxante será mellor que pense en fuxir d-eiqui axiña. E ¿a onde irei?, quen me dera ir a Bos Aires!
Eu lémbrome moito de Xerardo Álvarez Gallego e non sei se poderá defenderse ahi. Cando o atopes dalle alentos, porque ben-o merece. Ahi fixo unha laboura enorme e foi tratado sempre con inxusticia.
Creo que atoparás no Royal Palm a outra carta que che mandei. Preséntate a Zamora e xa me contarás. Eu non sei ben os modos de escribir cartas de presentación; pero creo que ti suplirás todo falando en ton catedrático.
Unha forte aperta do teu irmán
Castelao [sinatura autógrafa]
New York 27 abril 1939
[ANEXO:][Carta manuscrita co escudo da II República e co membrete:]
EL DIPUTADO A CORTES
POR
PONTEVEDRA
Sr. Don Juan Clemente Zamora
Mi querido amigo: te presento al Dr. Luis Tobio Fernández que perteneció al Cuerpo Diplomático y fue Secretario General del Ministerio de Estado. Fué antes profesor en la Facultad de Derecho de Santiago de Compostela. Se trata de un entrañable amigo mío a quién quiero como un hermano. De sus méritos no puedo hablarte en esta carta que él habrá de leer antes de entregártela; pero basta que te lo presente y que entableis amistad para que te percates de su valimiento. Lo único que puedo afirmarte –avalándolo por escrito y con mi firma– es que se trata de una persona intachable y de una formación espiritual que pocas veces se encuentra.
Mi amigo se ha refugiado en tu país después de haber cumplido con su deber de republicano español. Como todos nosotros, los españoles leales, necesita comenzar de nuevo su lucha por la vida. Tu puedes serle muy útil desde tu puesto universitario y a tu amistad lo entrego, seguro de que lo atenderás como si se tratara de mi mismo.
Te abraza, muy agradecido, tu viejo amigo
Alfonso R. Castelao [sinatura autógrafa]
New York - abril 1939
Carta de dúas páxinas, na que vai incluída como anexo unha carta de presentación escrita por Castelao ao Profesor Juan Clemente Zamora (Universidade da Habana), a favor de Lois Tobío Fernández. O destino máis probable sexa A Habana pois nese ano Lois Tobío se exiliara a Cuba coa súa muller e vivíu alí uns meses ata que a primeiros de 1940 trasládase a México DF.
Carta de Alfonso R. Castelao a Lois Tobío Fernández, 1944.
Querido Tobío:
Velahi che van os dous documentos de que che falei. O artigo de Scrutator, anque vello, ainda ten intrés e cicais a ti che conveña conservalo para as teus estudos.
Denantes de sair de Montevideo fun ao Centro Republicano para despedirme. A xente amostrouse normal. Deixamos provisionalmente constituida unha delegación de Galeuzca.
Ao chegar a Bos Aires atopeime con algunhas novedades que delatan o avance impetuoso das novas ideas. Tamén me atopei cun artigo de Ossorio encol dos separatismos inzado de parvadas apañadas no Espasa, no que di, para empezar, que as lingoas romances eran tres: castelán, catalán e portugués....
Cheguei preñado de canto ti me dixeches. Certamente eu necesito de ti, porque xa non teño tempo de improvisar o camiño que nos leve ao esterior. Tampouco teño á miña veira quén me axude nos traballos, pero abondan e sobran os que me interrunpen e confunden. Faime o favor de mandarme os esquemas que che pedín. Eso será ouro para min. Non te esquezas.
Con saúdos para a túa dona, meus e da miña.
Unha forte aperta do teu invariable amigo e irmán
Castelao [sinatura autógrafa]
Belgrano, 2605
Bos Aires, 12 de maio de 1944
Videos
Casa da familia Castelao, en Rianxo, con imaxes de Teresa Castelao e Emma Tojo. 1 de setembro de 1979
Fonte: Fondo Baltar. Serie Javier Baltar.
https://www.youtube.com/watch?v=dO-DIXSEnOY [Consulta: 2022-12-07]
Antonio Fraguas conversa sobre o Seminario de Estudos Galegos
O 12 de outubro de 1923 un grupo de mozos universitarios trasládanse a Ortoño, parroquia natal de Rosalía, para constituír o Seminario de Estudos Galegos (SEG). Antonio Fraguas incorporaríase ao SEG uns anos máis tarde, en 1928, presentando unha investigación sobre o castro de Soutolongo. Neste vídeo vídeo divulgativo (6´ 32´´) conversa sobre o nacemento do Seminario de Estudos Galegos e os obxectivos cos que se fundou. A peza foi realizada por Acuarela Comunicación en 2019, ano no que a Real Academia Galega lle dedicou o Día das Letras Galegas a Antonio Fraguas.
Fonte: LInguaGalegaTV
https://www.youtube.com/watch?v=R6VmoRrlAys [Consulta: 2023-01-02]
As publicacións do Seminario
O Seminario de Estudos Galegos desenvolveu unha importante produción escrita, nomeadamente no que respecta a achegas científicas, aínda que no seu seo tamén se editaron contribucións literarias. Neste breve vídeo divulgativo (2´ 35´´) o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (IEGPS) ofrécenos unha panorámica das publicacións do Seminario, que testemuñan o firme compromiso deste grupo de intelectuais co uso do galego no ámbito académico e científico.
O reloxo do Seminario
Vídeo divulgativo (2´ 05´´) sobre o reloxo do século XVIII doado ao Seminario de Estudos Galegos (SEG) polo intelectual, político e mecenas galego Juan Arias Sanjurjo. A peza forma parte da serie de vídeos sobre a historia e o patrimonio documental e artístico do SEG, que o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento está a difundir este ano 2023.
Audios
Un ollo de vidro [fragmento]
ENTREVISTA EN EL ACTO INAUGURAL DEL AÑO DEDICADO A ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
REPORTAJE SOBRE TERESA CASTELAO
REPORTAJE SOBRE TERESA CASTELAO
ENTREVISTA A MANUEL DOURADO DEIRA SOBRE TERESA CASTELAO
LECTURA DE TEXTOS DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO CON MOTIVO DEL AÑO DEDICADO A SU FIGURA
RUEDA DE PRENSA DE PRESENTACION DE UNA EDICION CON LAS OBRAS COMPLETAS DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
CONFERENCIAS SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
CONFERENCIA Y ENTREVISTA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
Contos de Castelao 01: Na voz de Santi Prego
Contos de Castelao 02: Na voz de Avelino González
Contos de Castelao 03: Na voz de Cándido Pazó
REPORTAJE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
REPORTAJE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
REPORTAJE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
DECLARACIONES SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
REPORTAJE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
RETRANSMISION DEL ACTO DE ENTREGA DE LA MEDALLA CASTELAO A XOSE NEIRA VILAS
ENTREVISTA A MIGUEL ANXO ARAUXO IGLESIAS OBISPO SOBRE LA RELIGION
R. C. Calero. Conferencia Homenaxe ao galeguismo clásico. Sobre Castelao
ENTREVISTA A XUSTO BERAMENDI SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A RICARDO CARVALHO CALERO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A XUSTO BERAMENDI SOBRE EL ESTADO FEDERAL
ENTREVISTA A XOSE RAMON BARREIRO FERNANDEZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A MARIA VICTORIA CARBALLO-CALERO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A ANXO TARRIO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A LUIS SUAREZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO Y EL NACIONALISMO
ENTREVISTA A BASILIO LOSADA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO Y EL NACIONALISMO
ENTREVISTA A ALFONSO FIDALGO PEREIRA SOBRE VIRXINIA PEREIRA
ENTREVISTA A ISAAC DIAZ PARDO SOBRE VIRXINIA PEREIRA Y SOBRE MARIA DOCAMPO
REPORTAJE SOBRE LA HISTORIA DE GALICIA. CAPITULO XXXVII: O EXILIO
ENTREVISTAS SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
DECLARACIONES SOBRE LAS FIGURAS DE RAMON MARIA DEL VALLE-INCLAN Y ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
CONFERENCIA DE RICARDO CARVALHO CALERO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO. PRIMERA PARTE
CONFERENCIA DE RICARDO CARVALHO CALERO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO. SEGUNDA PARTE
RETRANSMISION DE LA HOMILIA DE ANTONIO MARIA ROUCO VARELA ARZOBISPO EN EL HOMENAJE A ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A VALENTIN PAZ ANDRADE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A VALENTIN PAZ ANDRADE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CARLOS FERNANDEZ SANTANDER SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CARLOS FERNANDEZ SANTANDER SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
RETRANSMISION DE UN ACTO DE HOMENAJE A ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTAS SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
CONFERENCIA DE XOSE NEIRA VILAS Y DE VALENTIN PAZ ANDRADE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CARMEN MUÑOZ MANZANO SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
CRONICA SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
CRONICA SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
ENTREVISTA A VALENTIN PAZ ANDRADE SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
ENTREVISTA A XOSE FILGUEIRA VALVERDE SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
ENTREVISTA A FRANCISCO FERNANDEZ DEL RIEGO SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
SONIDO AMBIENTE DE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
CRONICA SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
CRONICA SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
CRONICA SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
ENTREVISTA A AGUSTIN SIXTO SECO SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
ENTREVISTA A JAVIER SUAREZ-VENCE SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
ENTREVISTA A XERARDO ESTEVEZ SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
CRONICA SOBRE LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
HIMNO GALLEGO EN LA LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A GALICIA
MESA REDONDA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CAMILO NOGUEIRA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A LOIS DIEGUEZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A ANTON SANTAMARINA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A TERESA CASTELAO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
RETRANSMISION DEL ACTO DE LLEGADA DE LOS RESTOS MORTALES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO A SANTIAGO DE COMPOSTELA (A CORUÑA)
ENTREVISTA A TERESA CASTELAO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CAMILO NOGUEIRA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A LUIS ALVAREZ POUSA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A LUIS ALVAREZ POUSA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A VICTOR MANUEL VAZQUEZ PORTOMEÑE Y LUIS ALVAREZ POUSA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A XOSE LUIS BARREIRO RIVAS SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A XOSE LUIS BARREIRO RIVAS SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A MARIA VICTORIA FERNANDEZ-ESPAÑA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A XOSE CUIÑA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A ENRIQUE MARFANY SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A VICTORINO NUÑEZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A MANUEL SOTO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CARLOS CASARES SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A ALFREDO CONDE SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A XOSE RAMON BARREIRO FERNANDEZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A XOSE RAMON BARREIRO FERNANDEZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A RAMON PIÑEIRO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A PABLO GONZALEZ MARIÑAS SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A CEFERINO DIAZ SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
PROGRAMA ESPECIAL SOBRE EL DIA DE LAS LETRAS GALLEGAS
PROGRAMA HUMORISTICO DE SIRO LOPEZ
PROGRAMA HUMORISTICO DE SIRO LOPEZ
CRONICA SOBRE LA APROBACION DEL ESTATUTO DE AUTONOMIA DE GALICIA
CRONICA SOBRE LA APROBACION DEL ESTATUTO DE AUTONOMIA DE GALICIA
Entrevista a Antonio Fraguas, a súa vida privada e profesional. Sobre o ingreso na RAG e Castelao
ENTREVISTA A RAMON OTERO PEDRAYO SOBRE EL PREMIO CASTELAO
ENTREVISTA A RAMON OTERO PEDRAYO SOBRE LA CONCESION DEL PREMIO CASTELAO
Discurso de Otero Pedrayo: Ourense, as súas terras e xentes
«Lela (serenata compostelana». Letra, Alfonso Rodríguez Castelao; música atribuída a Emilio Pita. Interpretado polo Coro do Centro Gallego de Montevideo
Castelao presenta Os vellos non deben de namorarse cunha fonopostal
DECLARACIONES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO SOBRE EL ARTE
DECLARACIONES DE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO SOBRE EL ARTE
ENTREVISTA A AVELINO POUSA ANTELO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A JOSE ANTONIO DURAN SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
ENTREVISTA A RAMON PIÑEIRO SOBRE ALFONSO DANIEL RODRIGUEZ CASTELAO
Referencias bibliográficas
- Alberto Míguez, El pensamiento político de Castelao, Ruedo Ibérico, París, 1965.
- ALONSO FERNÁNDEZ, Bieito: O exilio de Castelao, Vigo: A Nosa Terra, 2000.
- ARMESTO, Victoria: Los hijos cautivos de Breogán: el rastro de Castelao en América, Sada: Ediciós do Castro, 1986.
- Henrique Monteagudo, Alfonso R. Castelao, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Comunicación Social e Cultura, Santiago, 2000.
- Luís Seoane, Castelao artista, Alborada, Bos Aires, 1969.
- Luís Soto, Castelao, a UPG e outras memorias, Edicións Xerais de Galicia, Vigo, 1983.
- Méixome Quintero, Carlos (2000): Castelao. Unha historia do nacionalismo galego. Vigo: Edicións do Cumio.
- MEJÍA RUIZ, Carmen: “El exilio de Castelao en Norteamérica: textos y documentos”, en Madrygal, vol. 7 (2000), p. 79-92.
- Monteagudo, Henrique (2000) (ed.): Obras [Castelao]. Galaxia.
- NÚÑEZ SEIXAS, Xosé Manoel / CAGIAO VILA, Pilar: O Exilio galego de 1936, política, sociedade, itinerarios, Sada: Ediciós do Castro, 2007.
- NÚÑEZ SEIXAS, Xosé Manoel: “Emigración e exilio en Alfonso R. Castelao: da “moura fartura” á “Galiza ideal”, en Estudios Migratorios, núms. 15/16, xuño-decembro 2003, p. 9-48.
- Ramón Máiz (coordinador), Castelao, Sempre en Galiza. Edición crítica, Parlamento de Galicia, Universidade de Santiago de Compostela, 1992.
- Seixas Seoane, Miguel Anxo (2019): Castelao. Construtor da nación. Tomo I: 1886-1930. Vigo: Galaxia.
- Seixas Seoane, Miguel Anxo (2020): Castelao. Construtor da nación. Tomo II: 1931-1939. Vigo: Galaxia.
- Valentín Paz-Andrade, Castelao na luz e na sombra, Ediciós do Castro, Sada, 1982.
- VVAA., Catálogo 50 Aniversario. Castelao, Fundación Caixa Galicia, 2000.
Publicacións periódicas
Estudios Gallegos (1915-1916) .
Revista Quincenal de Lenguaje, Fianza y Turismo
Suevia [1916] (1916-1916) .
Revista Gallega
Centro Gallego (1917-1925) .
Órgano de la Colectividad Gallega en Uruguay
Alma Gallega (1919-1927) .
Revista Mensual: Órgano Oficial de la Sociedad Casa de Galicia
Posteriormente varía a denominación aparecendo como Órgano Oficial de Casa de Galicia, Boletín de Casa de Galicia, Boletín Oficial de Casa de Galicia, Revista de Casa de Galicia etc.
América Galicia (1921-) .
N.º 21-22: Revista Mensual Hispano Americana
N.º 27: Revista Comercial Ilustrada Ibero-americana
Terra Galega (1921-) .
Boletín mensual: Órgao da Xuntanza Nazonalista Galega d'Habana e paladín do honor da Raza Céltiga
Roladas, As (1922-) .
Folla dos rapaciños galegos
Hogar Gallego (1922-) .
Publicación Oficial
Terra (1923-1923) .
Boletín de Cultura Galega: Idearium da I.N.G. n'América do Sul
Céltiga (1924-1932) .
Revista Gallega de arte, crítica, literatura y actualidades: Publicación quincenal editada por la "Editorial Céltiga"
Revista Gallega de arte, crítica, literatura y actualidades: Publicación quincenal editada por los talleres gráficos Virs
Galicia [Bs As 1926] (1926-) .
Revista del Centro Gallego de Buenos Aires. Mutualidad - Cultura - Beneficencia
Lar Galicián (1926-) .
Folla Galeguista
Unión Estradense (1928-) .
Instrucción-Fomento-Cooperación: Fundada el 8 de mayo de 1916: Adherida a la Federación de Sociedades Gallegas
Galicia [Montevideo 1929-30] (1929-1930) .
Cultura Gallega - Información - Noticias
Galicia [Bs As 1930] (1930-) .
Publicación semanal editada por la Federación de Sociedades Gallegas
Portavoz de la Federación de Sociedades Gallegas
Revista Oficial del Centro Gallego de Avellaneda (1931-) .
Arenteiro, O (1931-) .
Publicación Oficial de la Sociedad Hijos del Partido de Carballino: Revista Oficial
Irmandino, O (1934-1936) .
Periódico galego: Órgano da Irmandade Galeguista do Uruguai
Alalá (1935-1935) .
Revista de Arte e Letras editada pol-a Coral Os Rumorosos
Alma Gallega (1935-1967) .
1935: Revista de «Casa de Galicia»
1936-1940, e a partir de 1944: Órgano Oficial de Casa de Galicia de Montevideo
Xullo 1941: Revista de Casa de Galicia
Galicia Libre (1937-) .
Semanario popular informativo
Nova Galiza (1937-1938) .
Boletín quincenal dos escritores antifeixistas
Nueva Galicia (1937-1938) .
Portavoz de los Antifascistas Gallegos
Galicia libre (1937-) .
Órgano de la agrupación de gallegos libertarios
Alma Gallega (1939-) .
Defensora del prestigio y de los derechos de los gallegos residentes en Cuba
Loita (1939-) .
Órgano de "Hermandad Gallega"
Abrente (1941-1941) .
Revista Galega
Fouce, A (1941-1944) .
Periódico galego
Ronsel (1941-) .
Revista editada por el Centro Orensano de Buenos Aires
Nosa Terra, A (1942-1972) .
Periódico galego
Saudade (1942-) .
Verba Galega nas Américas
Lugo (1943-) .
Órgano oficial del Centro Lucense de Buenos Aires
Publicación del Centro Lucense de Buenos Aires
Vocero del Centro Lucense de Buenos Aires
Órgano del Centro Lucense
Loita (1943-) .
Periódico mensual de información
Segunda Época do Boletín Galego de Información: Editado pola Comisión Galega do P.C. de Hespaña
Orensano, El (1944-1945) .
Periódico galego
Orzán (1945-1957) .
Revista del Centro Coruñés de Buenos Aires
Galeuzca (1945-1946) .
Galiza - Euzkadi - Catalunya
Opinión Gallega (1945-) .
Galiza (1947-) .
Órgano do Bloque Repubricán Nazonal Galego
Vida Gallega en Cuba, La (1949-1960) .
Órgano Oficial de la Sociedad de Beneficencia Naturales de Galicia
Irmandino, O (1958-1961) .
Órgao da Irmandade Galeguista d'o Uruguai
Ecuador 0º, 0', 0 (1965-1965) .
Revista de poesía universal
Irmandade (1965-) .
N.º 1-2: Boletín mensual de la Hermandad Gallega de Venezuela
N.º 24-26: Periódico de la Hermandad y para la Hermandad: Apolítico, Cultural, Social, Deportivo y Benéfico
N.º 28-36: Hermandad Gallega de Venezuela
Nova Galicia (1966-) .
Revista de Cultura y Política
Triviana (1971-) .
Órgano oficial informativo del Centro Viana-Trives y Partidos Valdeorras-Verín
Aturuxo (1974-) .
Celta Social (1977-) .
Órgano del Centro Gallego de Toronto
Boletín Casa de Galicia (1977-) .
Centro Galego de Barcelona (1978-) .
Boletín interno da sociedade
Cultura (1981-) .
1981: Boletín dos Grupos Terra Nai e Pascual Veiga ó coidado do Departamento de Cultura
1982: Voceiro do Departamento de Cultura Casa de Galicia en Bilbao
Semente (1982-) .
Boletín da Sociedade A Nosa Galiza de Xenebra
Semente (1982-) .
Voceiro
Centro Galego de Lucerna (1984-) .
Maio-Xuño 1984: Galicia na Suíza
Nadal 1984: Voceiro do Nadal
Maio 1986: Arte e Cultura de Galiza na Suíza
Maio 1990: Arte e Cultura de Galiza na Suíza: Voceiro Cultural Galego
Galicia [Caracas 1984] (1984-) .
Voz da Lareira, A (1984-) .
Voceiro da Casa de Galicia
Guieiro [1984] (1984-) .
Órgano Oficial de Prensa do Patronato da Cultura Galega: Publicación trimestral interna
Esmorga (1985-) .
Galego, O (1988-) .
Voceiro da Xuventude de Galiza-Centro Galego de Lisboa
Anduriña (1991-) .
Portavoz de la Peña de Galicia del CEOC-California
Arxela (1994-) .
Voceiro da Asociación Cultural "Cova da Serpe"
Artigos Castelao
CASTELAO. (10/1922) O cruceiro. Alma Gallega. 1ª (extraordinario), 35.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
MASIDE, C. CASTELAO. (9/1924) Castelao y Maside. Céltiga. 1ª (1), 39.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (10/1924) Caricaturas de Castelao. Céltiga. 1ª (2), 47.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
MASIDE, C. CASTELAO. (10/1924) Caricaturas de Castelao y Maside. Céltiga. 1ª (3), 29.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
MASIDE, C. CASTELAO. (11/1924) Humoristas gallegos. Céltiga. 1ª (4), 29.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CEBREIRO, Á. MASIDE, C. CASTELAO. (11/1924) Caricaturas de Castelao, Maxide y Cebreiro. Céltiga. 1ª (5), 31.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (12/1924) O Rifante. Céltiga. 1ª (6), 27.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
MASIDE, C. CASTELAO. VIDALES TOMé, I. (12/1924) Humoristas gallegos. Céltiga. 1ª (6), 31.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (12/1924) O alquilador. Céltiga. 1ª (7), 27.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. VIDALES TOMé, I. (12/1924) Humoristas gallegos. Céltiga. 1ª (7), 31.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (1/1925) O cego de Castelao. Céltiga. 1ª (8), 27.
Ver poesía Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CEBREIRO, Á. MASIDE, C. CASTELAO. (1/1925) Humoristas gallegos. Céltiga. 1ª (8), 30.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (1/1925) O aparello. Céltiga. 1ª (9), 27.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
MASIDE, C. CASTELAO. VIDALES TOMé, I. (1/1925) Humoristas gallegos. Céltiga. 1ª (9), 34.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) O monte. Céltiga. 1ª (10), 6.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) O Crime. Céltiga. 1ª (10), 6.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) A cova. Céltiga. 1ª (10), 7.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) As rosas. Céltiga. 1ª (10), 7.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) O feitizo. Céltiga. 1ª (10), 7.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) O miragro. Céltiga. 1ª (10), 7.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) A procesión. Céltiga. 1ª (10), 8.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) O corpo santo. Céltiga. 1ª (10), 8.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) Siñales do ceo. Céltiga. 1ª (10), 8.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) Terra e fala. Céltiga. 1ª (10), 8.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1925) O profundador. Céltiga. 1ª (11), 27.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (6/1925) Frente á estatua de Montero Rios. Céltiga. 1ª (12), 14.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (7/1925) A estrela do apóstolo. Céltiga. 1ª (14), 6-8.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (8/1925) Juan Quinto. Céltiga. 1ª (15), 11.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (11/1925) Castelao, académico. Céltiga. 1ª (22), 3.
Ver nota breve Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (12/1925) Cousas da vida. Céltiga. 1ª (24), 5.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (1/1926) Un ollo de vidro. Memorias d'un esquelete. Céltiga. 1ª (26), 29.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (1/1926) Un ollo de vidro. Memorias d'un esquelete. Céltiga. 1ª (26), 29.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1926) Un ollo de vidro. Memorias d'un esquelete. Céltiga. 1ª (27-28), 81.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1926) O enterrador, meu amigo. Céltiga. 1ª (27-28), 81.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (2/1926) A danza. Céltiga. 1ª (27-28), 81.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (3/1926) Un ollo de vidro. Memorias d'un esquelete. Céltiga. 1ª (29-30), 49.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (3/1926) O oitocentista. Céltiga. 1ª (29-30), 49.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. TORRES, M. (4/1926) Página humorística. Céltiga. 1ª (31), 21.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (4/1926) Un ollo de vidro. Memorias d'un esquelete. Céltiga. 1ª (31), 33.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (4/1926) A namorada. Céltiga. 1ª (31), 33.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (4/1926) O poeta. Céltiga. 1ª (31), 33.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (4/1926) Un ollo de vidro. Memorias d'un esquelete. Céltiga. 1ª (32), 33.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (4/1926) O vampiro. Céltiga. 1ª (32), 33.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela;
CASTELAO. (11/1927) O retrato. Alma Gallega. 1ª, 21-22.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (11/1927) Peito de lobo. Alma Gallega. 1ª, 22.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (11/1927) O segredo. Alma Gallega. 1ª, 23.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1930) Habla Castelao. Galicia [Bs As 1930]. [1ª] (185), 1.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (8/1936) O Cego. Centro Social Betanzos. 1ª, 43.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (11/1942) Do libro de Castelao «Sempre en Galiza». Nosa Terra, A. (432), 7.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1942) Cousas da vida. Alborada. 1ª (118), 25.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1942) Humorismo gallego. Alborada. 1ª (118), 38.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1942) Humorismo gallego. Alborada. 1ª (118), 72.
Ver humor gráfico Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (5/1944) Los cruceros. Acción Gallega. 2ª (6), 8.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (5/1944) Los cruceros (continuación). Acción Gallega. 2ª (7), 8.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (5/1944) A Marquesiña. Acción Gallega. 2ª (8), 8.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (5/1944) Sempre en Galiza. Acción Gallega. 2ª (9), 3.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (6/1944) O deber esquecido. Acción Gallega. 2ª (13), 1.
Ver opinión Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (7/1944) Gran discurso de Alfonso R. Castelao. Acción Gallega. 2ª (17), 4.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1944) Verbas de chumbo. Nosa Terra, A. (433), 5.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (9/1945) Homenaje a Luis Companys, en el cuarto aniversario de su muerte, por Radio Ariel de Montevideo. Alborada. 1ª (128), 9-10.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (9/1945) La Saudade. Alborada. 1ª (128), 37-38.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (10/1945) Sempre en Galiza. Fragmento do gran libro de Castelao do mesmo título. Nosa Terra, A. (442), 1.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (7/1946) Telegrama de Castelao ao Intendente de Montevideo. Nosa Terra, A. (449), 2.
Ver carta Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (7/1946) Do libro «Sempre en Galiza». Nosa Terra, A. (449), 7.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (3/1947) Carta de Castelao. Alborada. 1ª (134), 8.
Ver carta Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1947) [sen título]. Betanzos. 1ª (42), 17.
Ver opinión Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (12/1948) O Horreo. Betanzos. 1ª (43), 27.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (10/1949) O noso republicanismo. Alborada. 1ª (143), 58.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (1950) Os bos e xenerosos. Monte Louro. 1ª, 15.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (1950) Os patriotas. Monte Louro. 1ª, 16.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (1950) O «Rifante». Monte Louro. 1ª, 17.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (1/1950) O chaviño. Airiños. 1ª (10), 10.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (1/1950) O Rifante. Airiños. 1ª (10), 10-11.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (4/1950) A vaca (de «Sempre en Galiza»). Alborada. 1ª (145), 19.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (7/1950) De «Cincuenta Homes Por Dez Reás». Alborada. 1ª (146), 11.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (7/1952) «Cousas» de Castelao. Orzán. 1ª (5), 12.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (1/1954) O problema da lingoa. Opinión Gallega. 1ª (147), 1.
Ver artigo Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (4/1954) Pensamiento vivo de Castelao. Opinión Gallega. 1ª (148), 6-7.
Ver narrativa Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (11/1958) Unha páxina de CASTELAO: ¿Ten Galiza un idioma propio?. Finisterre. 1ª (9), 4.
Ver recensión Fonte da dixitalización: Arquivo da Emigración Galega. Consello da Cultura Galega;
CASTELAO. (11/1976) Para que a nosa terra sexa nosa vota o Estatuto castelao. Teima. , 9.
Ver ilustración
CASTELAO. (12/1976) [Ilustración de Cabanillas por Castelao]. Teima. (3), 4.
Ver ilustración
CASTELAO. (12/1976) [Ilustración pertencente a "Galicia mártir", de Castelao]. Teima. (3), 5.
Ver ilustración
CASTELAO. (1/1977) Un pequeno exemplo. Teima. (5), 11.
Ver artigo
CASTELAO. (3/1977) [Debuxo de Castelao: Eu non quería morrer alá, ¿sabe miña nai?]. Teima. (16), 13.
Ver ilustración
CASTELAO. (6/1977) [Ilustración de Castelao relativa á cachela de San Xoán]. Teima. (29), 26.
Ver ilustración
CASTELAO. (7/1977) [Imaxe de O paraíso feixista, obra de Castelao]. Teima. (31), 11.
Ver ilustración
CASTELAO. (7/1977) [Ilustración de Castelao relativa á Patria Galega, do ano 1958]. Teima. (32), 36.
Ver ilustración
CASTELAO. (3/1978) Castelao hoxe: «Estamos fartos de ser unha colonia». Nosa Terra, A. (8), 7.
Ver entrevista Fonte da dixitalización: Fundación A Nosa Terra;
CASTELAO. (7/1978) “Sen Título”. Nosa Terra, A. (26), 7.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Fundación A Nosa Terra;
CASTELAO. (7/1978) Alba de groria. Nosa Terra, A. (26), 9.
Ver relatorio Fonte da dixitalización: Fundación A Nosa Terra;
CASTELAO. (6/1987) [Nenos]. Andaina. 1ª época (12), 9.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Colectivo Andaina de Mulleres;
CASTELAO. (6/1987) [Muller]. Andaina. 1ª época (12), 10.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Colectivo Andaina de Mulleres;
CASTELAO. (6/1987) [Muller e home na mesa con champán]. Andaina. 1ª época (12), 11.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Colectivo Andaina de Mulleres;
CASTELAO. (3/1989) Do Álbum Galiza mártir, de Castelao. Area. (05), 15.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Mulheres Nacionalistas Galegas;
CASTELAO. (10/1998) Denantes morta que aldraxada . Andaina. 2ª época 1ª xeira (22), 24.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Colectivo Andaina de Mulleres;
CASTELAO. (3/2007) [Caciques, dúas imaxes]. Andaina. 2ª época 2ª xeira (46), 43-44.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Colectivo Andaina de Mulleres;
CASTELAO. (12/2008) "Cousas da vida", Faro de Vigo, 04/10/1931 [viñeta]". Andaina. 2ª época 3ª xeira (50).
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Colectivo Andaina de Mulleres;
CASTELAO. AGUIRRE, M. (2010) ["Duelo". Poema autógrafo de Mirta Aguirre no seu exemplar de Galicia mártir de Castelao]. Festa da palabra silenciada. (26), 72.
Ver ilustración Fonte da dixitalización: Feministas Independentes Galegas;
Libros do ccg sobre Castelao
Alba de gloria.
2018 | Castelao, Autoría.
O exilio galego: actas do congreso e repertorio biobibliográfico.
2007 |
Cousas da vida no Faro de Vigo (1926-1933).
2001 | Clodio González Pérez, Edición. Castelao, Autoría.
Os dous de sempre.
2001 | Henrique Monteagudo, Edición. Castelao, Autoría.
Contos de Castelao.
2000 | Castelao, Autoría. Santi Prego, Locución. Avelino González, Locución. Cándido Pazó, Locución.
Nas voces de Santiago Prego, Avelino González e Cándido Pazó