Ramón Otero Pedrayo
Ourense, 5/ 3/1888 - Ourense, 10/4/1976Autoría: Patricia Arias Chachero
Intelectual completo e poliédrico, Otero Pedrayo converteuse no Patriarca das nosas letras
Edúcase o futuro escritor no seo dunha familia culta e abastada, entre Ourense e a aldea de Trasalba. Con dez anos ingresa no instituto e segue con entusiasmo as explicacións de Marcelo Macías, de Moreno López e de Padilla. Os bos resultados académicos que obtén explican que, en 1901, sexa elixido xunto a Cuevillas, compañeiro de estudos, amigo nos xogos, veciño e máis tarde irmán de angueiras políticas e culturais, para merendar con Emilia Pardo Bazán, de visita na cidade.
O 28 de maio de 1904 falece o seu pai e Otero convértese, subitamente, no home da familia. Apenas dous meses despois do enterro recolle, vestido de loito, o premio extraordinario que lle conceden no instituto.
En 1906, chega a Madrid para cursar estudos universitarios. Matricúlase en Filosofía e Letras e Dereito. Son anos pracenteiros, despreocupados. Lecturas, faladoiros e paseos ocupan o tempo dun mozo que se asemella moito ao Adrián Solovio que protagonizará Arredor de si.
Regresa a Ourense en 1911 coas dúas licenciaturas e disposto a preparar unhas oposicións que o convertan en profesor de ensino medio. Na cidade reúnese con Risco, Cuevillas e Primitivo R. Sanjurjo e non tarda en sumarse aos proxectos argallados polos amigos da infancia. En 1917 ve a luz La CenturiaNós, onde publica os primeiros artigos; «La confesión del hombre culto», no segundo número, e «Cartas espontáneas», no seguinte. Tres anos despois, no primeiro número de Nós, atopamos un artigo non asinado, titulado «Teixeira de Pascoaes e Nós» que, segundo os índices da colección redactados por Ben-Cho-Shey, debemos atribuír a Pedrayo. O primeiro artigo asinado, «Irlanda políteca no século XIX» aparece o 5 de decembro de 1921, a este sucederano moitos outros, fundamentalmente ensaios; entre eles o tantas veces comentado, «Ulyses, trad. de James Joyce», no número 32.
En 1921, coa oposición aprobada desde 1919 e tras varios destinos, acada praza en Ourense. En 1925 ingresa con Síntese Xeográfica de Galicia (1926) no Seminario de Estudos Galegos, no que un ano antes gañara un premio de narrativa con Pantelas, home libre (Lar, 1925). Comeza así a longa e produtiva andaina literaria de quen había ser chamado Patriarca das Letras Galegas. En 1928 a editorial Nós edita Os camiños da vida, a primeira gran novela do escritor e unha das obras fundamentais da literatura galega contemporánea.
Un ano despois ingresa na Academia Galega cun discurso titulado Romantismo, saudade e sentimento da raza e da terra en Pastor Díaz, Rosalía de Castro e Pondal (1931). Contéstalle o seu grande amigo da infancia, Vicente Risco. Coa publicación de Arredor de si consolídase a fama de home culto. A súa figura cobra peso na sociedade galega a través das intervencións públicas e dos innumerables artigos que asina nas páxinas de El Pueblo Gallego, Céltiga, A Nosa Terra e en xeral en canta publicación llo pedía.
Neste clima de enfebrecida actividade, a inminente chegada da República fai que algúns galegos, Otero entre eles, vexan a posibilidade de acadar a autonomía de Galicia. Iníciase un período de entusiasmo e traballo intenso. En 1930 percorre Ourense dando mitins de carácter nacionalista e anticaciquil. En abril do ano seguinte funda o Partido Nazonalista Repubricán d’Ourense para concorrer ás eleccións ás Cortes constituíntes. Entre 1931 e 1933 exerce como deputado en Madrid.
A actividade política intensifícase, e en decembro do 31 participa na fundación do Partido Galeguista, de cuxo primeiro Consello Executivo forma parte. Ante a inminente consideración da República como estado laico, Otero, católico, tenta que o nacionalismo conserve o maior grao posible de confesionalidade nas institucións. O 25 de outubro de 1931 o seu nome aparece asinando un documento, moi difundido na prensa do momento, que leva por título Afirmación católica dun grupo de nacionalistas. Pese a disentir das propostas do PG no tocante ao laicismo do estado, acatou as decisións da maioría e non abandonou o partido, participou lealmente na campaña do plebiscito do Estatuto e compartiu a alegría do triunfo acadado o 28 de xuño de 1936.
Tras o levantamento militar foi separado da cátedra e refuxiouse na casa de Trasalba. O retiro dura algo máis de once anos. Continúa escribindo en prensa pero faino normalmente baixo pseudónimo. A partir de 1946 comeza timidamente a asinar textos co seu verdadeiro nome. Un ano despois principia a redacción dos artigos de Parladoiro, unha sección periódica no xornal compostelán La Noche que supón a recuperación lenta e regular do escritor en lingua galega.
En 1947 viaxa a Bos Aires, convidado polo Centro Galego. A viaxe permítelle reencontrarse con vellos amigos exiliados, Castelao entre eles, e organizar a edición da monumental Historia de Galiza que patrocinará Manuel Puente.
Unha mostra máis do compromiso do escritor témola en 1949, cando nunha homenaxe ao poeta Lamas Carvajal, organizada en Ourense, ten a ousadía de utilizar o galego nun acto público. Están presentes diversas representantes de institucións afectas ao Réxime, que interpretan a actitude como unha afronta e unha aldraxe.
A piques de cumprir os sesenta e dous preséntase ás oposicións que o converten en profesor da Universidade de Compostela. Tras obter o voto unánime do tribunal, en outubro dese ano imparte a primeira clase das moitas que dará nos oito cursos que exerza como catedrático. Son tempos de ilusión e de contacto cos mozos.
O 25 de xullo de 1950 participa na fundación da editorial Galaxia, que presidirá ata a súa morte. García-Sabell, Fernández del Riego e Piñeiro convértense en amigos e compañeiros na construción dun novo proxecto que o ilusiona. En contacto permanente co círculo de intelectuais que alentan Galaxia, publica nas súas máquinas Por os vieiros da saudade (1952), e un traballo seu, «Na lembranza de Hölderlin», forma parte de Presencia de Galicia, o primeiro número dos cadernos da colección Grial. Pedrayo representa nestes anos a resistencia do galeguismo histórico.
En 1958 o grupo Brais Pinto inaugura a súa colección de versos co libriño Bocarribeira. Poemas pra ler e queimar, único poemario editado en vida polo autor.
Coa xubilación e o regreso á Ourense péchase unha etapa de vehemente actividade. Son anos de conferencias por toda Galicia, de ducias de artigos e prólogos, de traballo activo na renovación da Academia Galega, e de proxectos propios. Entre estes cómpre destacar O desengano do Prioiro (1952) e a colección de contos Entre a vendima e a castañeira (1957). En 1959 remata O señorito da Reboraina, a primeira novela en galego tras a Guerra Civil e a última que entregaría ás máquinas en vida. As homenaxes sucédense a partir dos anos sesenta. En 1975 recibe dos seus antigos alumnos o volume Teatro de máscaras, dezaseis pezas dramáticas breves asinadas en 1934, nas viaxes en tren que facía con Castelao para asistir ás Cortes.
Uns meses despois, o 10 de abril de 1976, falecía na súa casa da rúa da Paz.
Obra
Narrativa
En galego
En castelán
Ensaio
En galego
En castelán
Poesía
Teatro
Bibliografía
Como citar: Arias Chachero, Patricia : Ramón Otero Pedrayo. Publicado o 30/4/2020 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=2869. Recuperado o 23/05/2025
Ramón Otero Pedrayo
Ourense, 5/ 3/1888 - Ourense, 10/4/1976Autoría: Patricia Arias Chachero
Intelectual completo e poliédrico, Otero Pedrayo converteuse no Patriarca das nosas letras
Edúcase o futuro escritor no seo dunha familia culta e abastada, entre Ourense e a aldea de Trasalba. Con dez anos ingresa no instituto e segue con entusiasmo as explicacións de Marcelo Macías, de Moreno López e de Padilla. Os bos resultados académicos que obtén explican que, en 1901, sexa elixido xunto a Cuevillas, compañeiro de estudos, amigo nos xogos, veciño e máis tarde irmán de angueiras políticas e culturais, para merendar con Emilia Pardo Bazán, de visita na cidade.
O 28 de maio de 1904 falece o seu pai e Otero convértese, subitamente, no home da familia. Apenas dous meses despois do enterro recolle, vestido de loito, o premio extraordinario que lle conceden no instituto.
En 1906, chega a Madrid para cursar estudos universitarios. Matricúlase en Filosofía e Letras e Dereito. Son anos pracenteiros, despreocupados. Lecturas, faladoiros e paseos ocupan o tempo dun mozo que se asemella moito ao Adrián Solovio que protagonizará Arredor de si.
Regresa a Ourense en 1911 coas dúas licenciaturas e disposto a preparar unhas oposicións que o convertan en profesor de ensino medio. Na cidade reúnese con Risco, Cuevillas e Primitivo R. Sanjurjo e non tarda en sumarse aos proxectos argallados polos amigos da infancia. En 1917 ve a luz La CenturiaNós, onde publica os primeiros artigos; «La confesión del hombre culto», no segundo número, e «Cartas espontáneas», no seguinte. Tres anos despois, no primeiro número de Nós, atopamos un artigo non asinado, titulado «Teixeira de Pascoaes e Nós» que, segundo os índices da colección redactados por Ben-Cho-Shey, debemos atribuír a Pedrayo. O primeiro artigo asinado, «Irlanda políteca no século XIX» aparece o 5 de decembro de 1921, a este sucederano moitos outros, fundamentalmente ensaios; entre eles o tantas veces comentado, «Ulyses, trad. de James Joyce», no número 32.
En 1921, coa oposición aprobada desde 1919 e tras varios destinos, acada praza en Ourense. En 1925 ingresa con Síntese Xeográfica de Galicia (1926) no Seminario de Estudos Galegos, no que un ano antes gañara un premio de narrativa con Pantelas, home libre (Lar, 1925). Comeza así a longa e produtiva andaina literaria de quen había ser chamado Patriarca das Letras Galegas. En 1928 a editorial Nós edita Os camiños da vida, a primeira gran novela do escritor e unha das obras fundamentais da literatura galega contemporánea.
Un ano despois ingresa na Academia Galega cun discurso titulado Romantismo, saudade e sentimento da raza e da terra en Pastor Díaz, Rosalía de Castro e Pondal (1931). Contéstalle o seu grande amigo da infancia, Vicente Risco. Coa publicación de Arredor de si consolídase a fama de home culto. A súa figura cobra peso na sociedade galega a través das intervencións públicas e dos innumerables artigos que asina nas páxinas de El Pueblo Gallego, Céltiga, A Nosa Terra e en xeral en canta publicación llo pedía.
Neste clima de enfebrecida actividade, a inminente chegada da República fai que algúns galegos, Otero entre eles, vexan a posibilidade de acadar a autonomía de Galicia. Iníciase un período de entusiasmo e traballo intenso. En 1930 percorre Ourense dando mitins de carácter nacionalista e anticaciquil. En abril do ano seguinte funda o Partido Nazonalista Repubricán d’Ourense para concorrer ás eleccións ás Cortes constituíntes. Entre 1931 e 1933 exerce como deputado en Madrid.
A actividade política intensifícase, e en decembro do 31 participa na fundación do Partido Galeguista, de cuxo primeiro Consello Executivo forma parte. Ante a inminente consideración da República como estado laico, Otero, católico, tenta que o nacionalismo conserve o maior grao posible de confesionalidade nas institucións. O 25 de outubro de 1931 o seu nome aparece asinando un documento, moi difundido na prensa do momento, que leva por título Afirmación católica dun grupo de nacionalistas. Pese a disentir das propostas do PG no tocante ao laicismo do estado, acatou as decisións da maioría e non abandonou o partido, participou lealmente na campaña do plebiscito do Estatuto e compartiu a alegría do triunfo acadado o 28 de xuño de 1936.
Tras o levantamento militar foi separado da cátedra e refuxiouse na casa de Trasalba. O retiro dura algo máis de once anos. Continúa escribindo en prensa pero faino normalmente baixo pseudónimo. A partir de 1946 comeza timidamente a asinar textos co seu verdadeiro nome. Un ano despois principia a redacción dos artigos de Parladoiro, unha sección periódica no xornal compostelán La Noche que supón a recuperación lenta e regular do escritor en lingua galega.
En 1947 viaxa a Bos Aires, convidado polo Centro Galego. A viaxe permítelle reencontrarse con vellos amigos exiliados, Castelao entre eles, e organizar a edición da monumental Historia de Galiza que patrocinará Manuel Puente.
Unha mostra máis do compromiso do escritor témola en 1949, cando nunha homenaxe ao poeta Lamas Carvajal, organizada en Ourense, ten a ousadía de utilizar o galego nun acto público. Están presentes diversas representantes de institucións afectas ao Réxime, que interpretan a actitude como unha afronta e unha aldraxe.
A piques de cumprir os sesenta e dous preséntase ás oposicións que o converten en profesor da Universidade de Compostela. Tras obter o voto unánime do tribunal, en outubro dese ano imparte a primeira clase das moitas que dará nos oito cursos que exerza como catedrático. Son tempos de ilusión e de contacto cos mozos.
O 25 de xullo de 1950 participa na fundación da editorial Galaxia, que presidirá ata a súa morte. García-Sabell, Fernández del Riego e Piñeiro convértense en amigos e compañeiros na construción dun novo proxecto que o ilusiona. En contacto permanente co círculo de intelectuais que alentan Galaxia, publica nas súas máquinas Por os vieiros da saudade (1952), e un traballo seu, «Na lembranza de Hölderlin», forma parte de Presencia de Galicia, o primeiro número dos cadernos da colección Grial. Pedrayo representa nestes anos a resistencia do galeguismo histórico.
En 1958 o grupo Brais Pinto inaugura a súa colección de versos co libriño Bocarribeira. Poemas pra ler e queimar, único poemario editado en vida polo autor.
Coa xubilación e o regreso á Ourense péchase unha etapa de vehemente actividade. Son anos de conferencias por toda Galicia, de ducias de artigos e prólogos, de traballo activo na renovación da Academia Galega, e de proxectos propios. Entre estes cómpre destacar O desengano do Prioiro (1952) e a colección de contos Entre a vendima e a castañeira (1957). En 1959 remata O señorito da Reboraina, a primeira novela en galego tras a Guerra Civil e a última que entregaría ás máquinas en vida. As homenaxes sucédense a partir dos anos sesenta. En 1975 recibe dos seus antigos alumnos o volume Teatro de máscaras, dezaseis pezas dramáticas breves asinadas en 1934, nas viaxes en tren que facía con Castelao para asistir ás Cortes.
Uns meses despois, o 10 de abril de 1976, falecía na súa casa da rúa da Paz.
Obra
Narrativa
En galego
En castelán
Ensaio
En galego
En castelán
Poesía
Teatro
Bibliografía
Como citar: Arias Chachero, Patricia : Ramón Otero Pedrayo. Publicado o 30/4/2020 no Álbum de Galicia (Consello da Cultura Galega) https://consellodacultura.gal/album-de-galicia/detalle.php?persoa=2869. Recuperado o 23/05/2025
DOCUMENTACIÓN DE
Textos de Uxío Carré, Vicente Risco, Antonio Villar Ponte, Fernando Martínez Morás, Ramón Otero Pedrayo, Fermín Bouza Brey, Xosé María Álvarez Blázquez e Ricardo Carballo Calero publicados na edición facimilar de 1966 de Poseías galegas de Francisco Añón. Ver Documento
Añón, Francisco: Poesías galegas. (ed. facsimilar). A Coruña: Real Academia Galega, 1966; 101-141.
Fonte: Consello da Cultura Galega. Biblioteca.
Recensión de Nimbos publicada por Ramón Otero Pedrayo en La Noche. Ver Documento. Recensión
Fonte: Armando Requeixo
Capítulo sobre música e danza escrito por Emilio Pita para a Historia de Galicia dirixida por Otero Pedrayo. Ver Documento. Extracto de libro
Pita, Emilio: «Música e danza». En Otero Pedrayo, Ramón (dir.): Historia de Galiza. I. Bos Aires: Nós, 1962; 763-777.
Fonte: Biblioteca de Galicia. Xunta de Galicia
Otero Pedrayo escribe sobre Lúa de alén mar. Ver Documento. Artigo
Fonte: Otero Pedrayo, Ramón: «Poemas de un filólogo: 'Lua de alén mar', versos de Ernesto Guerra da Cal», La Noche, n.º 11976 -(1 de febreiro de 1960), p. 5-6.
Galiciana. Biblioteca de Galicia
Artigos de Otero Pedrayo e outros sobre Cuevillas. Ver Documento. Páxina de prensa
Ramón Otero Pedrayo, amigo desde a infancia de Cuevillas, lembra algún dos trazos do intelectual na sección «Artes y Letras» baixo o título «Hoy se jubila Florentino López Cuevillas». Completa a páxina o artigo «El ejemplo de Cuevillas» de José Ramón y Fernández e unha «Bibliografía de Cuevillas» co subtítulo
Fonte: La Noche vía GalicianaLleva publicados cerca de un centenar de trabajos.
Artigo de Ramón Otero Pedrayo polo pasamento do poeta Antón Zapata García, 1953. Ver Documento. Artigo
Fonte: Otero Pedrayo, Ramón: «En la muerte de un poeta», La Noche, n.º 10108 (12 de agosto de 1953), p. 1
Entrevista a Otero Pedrayo sobre a novela de Elena Quiroga Tumba loureiro, presentada ao premio Bibliófilos Gallegos. Cunha versión desta novela, titulada Viento del norte, gañaría o Premio Nadal en 1951. Ver Documento. Entrevista
Jareal: «Una opinión de peso sobre el tema literario de actualida: la novela del Premio Nadal y la de Bibliófilos Gallegos [Entrevista a Ramón Otero Pedrayo]», El Correo gallego: diario político de la mañana, 24562 (10 de xaneiro de 1951), 5.
Fonte: Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia.
https://biblioteca.galiciana.gal/
Artigo de Otero Pedrayo «Morto de pé». Ver Documento. Artigo
Relato sobre un vello canteiro que morre de pé, apoiado nunha parede. Na sección «Parladoiro» de La Noche, Otero recupera o uso da lingua galega na presa de posguerra.
Fonte: «Parladoiro: morto de pé», La Noche, n. 7944, portada. Vía Galiciana.
Portada da Guía de Santiago de Compostela de Ramón Otero Pedrayo, con fotografías de Ksado . Ver Documento
Otero Pedrayo, Ramón: Guía de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela: Editorial Compostela, 1943.
Fonte: Biblioteca do Consello da Cultura Galega
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Poida que neste momento nalgún recanto de Galicia estea morrendo un vello que leva consigo un caudal de palabras sonoras que xa ninguén fará coñecer. Poida que noutro naza, a estas horas, o home ou a idea que transformará en novo sentido a historia". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Non hai cousas vellas nin novas, hai soamente cousas vivas e mortas, e non as determina a idade senón o sopro interior que as anima". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Os poetas abrazaron a tristura da aldea galega, amaron as artes do esquecido pobo e, por unha marabillosa arroutada de intuición descubriron a esencia de Galicia e colocaron a súa patria no verdadeiro horizonte". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"O solo galego xorde antigo, insular e característico. É un poderoso macizo de rocas ígneas creadas polo lume astral. Lume sólido en pedra, envolto en vento, chuvia, ondas e sol occidental". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Paseando polos campos galegos, destácanse os perfís dominadores dos castros. O campesiño sente por eles un vago respecto e tamén un certo orgullo. Un castelo, un pazo, poden aparecer dislocados no horizonte, mais o castro non é nunca unha ruína". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Quen non coñeza máis que as cidades, non coñecerá Galicia. É preciso sentir este tecido de pequenas células vitais, de clans ou parroquias. Ten a envoltura humana unha espesura, unha continuidade semellante á do bosque". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Ocorreu coa arte románica algo semellante que coa prehistoria galega. Da mesma maneira foron desatendidos ou desprezados o dolmen celta como a curva expresiva e escultórica do século de Xelmírez". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"A Historia do mundo concreta a súa enerxía creadora nalgunhas cidades selectas e, se no mapa da conciencia moderna Roma é a forza, París a escola, Florencia a gracia e Londres a orde, Santiago é a fe". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Cita de Ramón Otero Pedrayo. Ver Texto. Cita
"Galicia non era só o barullo estéril da galopada feudal nin o preito dunha torre con outra torre. Eran o concello e o porto: chegaron incólumes á España grande e foi o centralismo o que apagou a súa gloriosa existencia lanzada a un futuro mellor". Otero Pedrayo en #citaNós.
Do Ensayo histórico sobre la cultura gallega (1930)
Contos.
I.
A SEREA
—¿E logo que hai de novo señora Delfina? ¿Quen é ese hóspede que ten no cuarto grande do balcón? —preguntou o sarxento da Garda Civil, pousando o vaso de Ribeiro e enxugando cun branco pano, dobrado en catro, os grandes bigotes de regramento.
—Pois a penas lle sei o nome —respondeu a dona da pousada, grande matrona de tres papadas, ventre cupular, mans mimosas de taberneira grasa que aínda gardaba da liviá mocidade un fondo verdecente nos ollos e baixo o pano colorado un loiro fructuoso de carrolo e orellas feitucas—.Mais ser élle de boa caste. Vostede ben o debe coñecer ¿Non se lembra do pazo da Mirteira, aquela casa grandísima con cinco alciprestes mouros e unha cheminea linda, aló, xa na montaña, por riba da regata das Fervenzas? Xa se me esqueceu o nome da parroquia... Vese ben o pazo dende a revolta da carreteira, pasada a ponte do Frouxán... ¡Xa fai anos que non pasei por alí! Sendo nena, iamos miña tía e mais eu a mercar as peras do pomar... Aínda hoxe acertaría coa nespereira que hai no medio dunhas carreiriñas de mirtos ben xeitosas... Pois ese señorito élle daquela caste. Din que vén de lonxe. A penas fala con ninguén. Poida que sufra dalgún mal de amores...
—Si, si. Ben me decato. Naquela parroquia, San Breixo das Touzas, hóubolle, aínda non vai para moito, unha boa niñada de rapineiros... Xa teño merendado no pazo.
Había un señor, velliño, moi divertido... El mesmo baixaba á bodega... Había tamén unhas señoras quentándose na cheminea. Ese mozo será neto do vello... Como é xente que nunca baixa á vila...
O sarxento sacou un pito do bolsillo da guerreira, considerou un instante a caída dos pantalóns grises sobre as botinas de elástico negras, facendo xogo co hule embazadodo tricornio e marchou pola rúa abaixo co contoneo un pouco grave e pintureiro de quen axiña será tenente.
A Delfina seguiu trasfegando a unhas botellas poliédricas que gardaban etiquetas de anisados o licor café oleoso e lixoso dunha xerra panzuda. Disfroitaba naqueles momentos da soidade da casa, sentíndose máis raíña que nunca, tralo mostrador de carballa roxa, remendado con folla de lata; entre as pipas de viño, postas como morteiros de guerra sobre pés cruzados, os caixóns de tabaco, libritos e fósforos, as medidas de capacidade para os líquidos, os estantes onde se ordenaban un mundo de cousas clasificadas cun inconsciente criterio decorativo os paquetes de velas, luxo das veladas longas das aldeas; os botes de especias lucindo etiquetas de violentas cores; as botellas tráxicas de borracheira de pesadelo e asasinato do ron; as inocentes de anises coas súas paisaxes xeadas do norte; o muiñiño nigromántico do café; as libras do chocolate postas coma volumes ou ladrillos, as pobres pastas de sopa; os carteis das compañías de navegación; as baterías de Skodas das graciosas; a pipa po derosa do aceite; a bronca melancolía do sal. Mais, na tenda, non só se despachaban adxectivos e epítetos de comer, beber e arder, ademais do verbo do viño e aceite.
No escaparate soñaban, coma nun aquarium, roxas langostas,complexas e finas, grandes pescados decorativos, de pintura veneciana, e todo o que Deus criou no mar, na mariña e na montaña: queixos frescos bos, amigos das camiñadas; perdices cor de serra; con solpor no colo; untos coma panzas; restras de chourizos, rosarios das devocións pantagruélicas; esfolados años virxinais de gusto primaveral; cachuchas de fociño curioso; orellas acenando pola gula, poderosas, feas e inquedantes coma os monstros do Pórtico da Gloria compostelán; xamóns pendurados, trofeo das campañas do inverno, consolo da vista, lembranza da lareira chea e afumada. Tódalas sazóns da campía, tódalas sazóns do mar e da praia sucedíanse, conforme o decorrer do Zodíaco, no escaparate, rei da rúa encostada, laxeada e resoante. A casa, grande, cómoda, esparramada, tiña renxente escaleira, grandes habitacións avigadas, con fiestras verdes, e as da parte traseira un espaciado balcón de pao sobre a horta mol, e a paisaxe dos montes, e un chisco de mar folgado en areais marelos, cinguidos por fatos de piñeirais.
O novo hóspede —don Leonardo— chegou xa tardeiro no serán chuviñento de outono. Viña mollado, e a esguía figura, apoiada nun caxato, cruzou entre as mesas dos bebedores na taberna. Xa no cuarto, don Leonardo, sen dar luz, deitouse no leito. Disfroitaba coa loita das patas de araña da choiva, teimando agarrar nos vidros a derradeira mariposa, lucente e asentada, do día. Pelexaban nel dous xéneros de impresións: paisaxes e xentes esperanzadas, un esforzo aldeán, un ensoño de vaguedades e confianzas de barcos con visións de malicia labrega, porcallada voluntaria de xentes e de ideas. O casino, o xulgado, o palco da música, os señoritos, o viño, a augardente. Forzas iguais que o afundiron nun morno equilibrio: “¿Sempre será así a miña Galicia?”, pensaba. “¿Terei que refuxiarme no narcisismo e na torre de marfín?”
Había libros encol da mesa, cuartillas brancas, unhas cartas de letra e posta lonxana. As mans da noite pesábanlle nos ombreiros, afundíndoo nun desespero tranquilo, xa preto da renunciación. Non se atrevía a confesarse derrotado, e por fuxir desta urxencia, agardaba con ansias a hora de cear a pesar da súa timideza.
Abaixo, os hóspedes tomaban a chiquita con amigos da vila. Pequenos curiais, amigos de debullar unhas latas de conservas, regando con viño as murmuracións de escribanía; señoritos irónicos, a forza de se decatar, sen valor e sen forza; comisionistas cantaruxando anacos de couplets destinxidos, de parva canallería. Outros, alí preto no casino, cumprían o deber de ler os xornais desérticos e espiñentos da provincia, ou cos dedos e os beizos lixados polo cigarro amargo, xogaban o dominó e ás cartas. As fiestras, outas ou baixas, na noite, deixaban translucir, cada unha, o seu pesadelo diante do inverno. Na vila, daquela hora, só había dúas cousas nobres e puras: un balbordo de mar e algunha cantiga mariñeira no peirao, no fantástico arboredo dos paos dos barcos.
No comedor dispuxéronse, arredor da longa mesa, os fixos e os de paso. O notario rosmaba coa criada porque lle cambiaran a servilleta. El ben coñecía a impresión dos seus beizos viñentos. Dous ou tres comisionistas comentaban, sen vergonza, as pernas das rapazas vistas no paseo dos arcos, con moita satisfacción do capitán de carabineiros, tamén el, home de mundo, afeito ó vivir libre. Unha rapariga da aldea, que viñera co seu pai, por un preito, comía con requintada cortesía, agarrando o pan coa servilleta. Había outras xentes enxoitas pola avaricia, a envexa, o mando, o negocio. Don Leonardo comía axiña, molesto ó sentir pousados nel ollos esculcadores, e non podía romper coa verba que quixera dicir. Entre cullerada e cullerada de sopa, pensaba a frase que aínda non saíra, cando o membrillo facía a volta da mesa e as mans manexaban enerxicamente o crebanoces e viña a ronda de cigarros de 0,60. “De fixo, son un desgraciado”, cavilaba don Leonardo, voltando ó seu cuarto. Mais, pola mañá cedo, tremaba de emoción pensando nas descubertas do día.
E chegou o cordoazo de San Francisco, os Santos, o inverno. O vento peiteaba a contrapelo os piñeirais; os charcos da praza gardaban todo o día un reflexo morno de luzada tristeira. Novenas. Un grande crego tronaba na eirexa, alumeada, contra as faldras curtas. Chegaban os autos de liña navegando na lama, cos motores acatarrados e os paquetes de xornais, cun ritmo lonxano de mundo. No casino, algún fidalgo da montaña emperrábase en perder a cotío. A curia rasgueaba letra porcesual nun bafo de tinta, friaxe, mala fe e porco piso salivado. O Notario non se falaba co Rexistrador. O xuíz dáballe esquinazo ó cacique. Un rapaz do pobo publicou un libro nunha imprenta de lonxe, e as tertulias do casino detiveron un instante o seu xogar para arrincarlle o pelexo ás tiras. Polas noites, estrondaba a farra dos esmorguistas: cambiaban os letreiros das tendas, arramplaban cos licores da Delfina para se emborracharen, nunha barca, no mar perigoso. A xente xa non se fixaba no don Leonardo: saía tódolos días polos arrabaldes e afixéronse a ouvir contar como se baña nunha deserta praia. Provisionalmente cualificárono de tolo, e ficaron satisfeitos.Gastaba horas largas ollando para o mar. Na tertulia máis empingorotada das señoras finas que non baixaban ó cine, un fidalgo vello falaba del:
—Ese rapaz leva algo en si e xa falará co tempo. Eu sei un pouco da súa traxedia. Ama, como eu amei, os labregos e os mariñeiros, as lendas antigas, e un porvir para Galicia. Eu amolecín neste noxento vivir. El non. Triunfará, pois sabe calar, desprezar e agardar. A min matoume este meu falar sen tino e o gusto do viño e da preguiza.
Houbo unha tempada de temporal duro salferido de naufraxios e mulleres despeiteadas e chorosas no peirao. Máis ben amolecía a indiferencia da vida. Ata que un día, á noitiña, dende a pousada da Delfina ata o salón das señoras e o despacho da rectoral correu pola vila unha nova estraña, inquietadora.
¿De onde xurdiu? A penas se podía determinar. Os feitos eran poucos, raros, mais sen explicación doada para a lóxica dominante da vila. Todo se sufincaba no que vira a criada da Delfina, a pousadeira.
Don Leonardo faltaba dela ía para tres días. ¿Morrería no mar? Ninguén cavilou nel. Mais, pola noite, despoixa de cear, baixo a chuvia desfeita, apareceu traendo nos brazos un longo vulto estraño, deitando auga, brillante como un ser mariño na pouca luz da taberna. El traía a cabeza espida, os cabelos apegados pola auga salgada, os ollos lucentes, outra voz e outro mando. Pechouse no cuarto e reclamou café e ron, baixando el mesmo a recollelo no mostrador. A criada ficou chea de asombro. Daquela hora non chegaba coche nin barco. Don Leonardo, o tolo que xa tiña unha lenda entre os pescantíns, traía aquilo da praia. E da conferencia entre a Delfina e a criada xurdiu a sentencia inapelable: don Leonardo trouxera á pousada a serea dos mares. De fixo estaban citados. Algúns mariñeiros ouvírana, con medo, cantar nas rocas verdes e perigosas. A especie, a pesar das risas de rúbrica do casino, foi percorrendo a vila. Había, dende os tempos lonxanos da navegación a vela, dos patróns heroicos, dos fidalgos temerarios e dos cregos carlistas, unha gran necesidade de marabilla na pequena poboación embestada. O sentido común e ata a cultura xeral quedaran vencidos. Ademais, elo explicaba o carácter de don Leonardo. El conquerira o amor da serea fermosa e cruel, só rendida pola tola adoración do mozo calado. El contaríalle cousas marabillosas nas furnas dos roquedos, entre o tecer e destecer dos brancos veos da escama batida. El non tivera medo, das augas traidoras, ó lucir dos ollos verdes do abismo, nin ó xogar enganoso da cabeleira salferida coma un mollo de sargazos, no curvar instantáneo da onda. Unha estrela tremando entre as néboas sinaloulle con dedos de luz o pazo mariño da súa amada. As píllaras celebran os esponsais voando en nube desfiada e os mouros corvos, asembleados no areal, contaban que o home pálido roubara a terrible deidade para se casar con ela e iren vivir xuntos no pazo da montaña.
O xefe dos carabineiros sospeitaba un alixo, o sarxento da Garda Civil un crime, o casino non sospeitaba ren, o abade, home lido, furaba os miolos lembrando cousas dos Santos Padres, lendas dos nobiliarios, páxinas do P. Feixoo. ¡Quen o sabe! ¿E con que rito será bautizada? Pois don Leonardo, fillo de boa caste, non se pode casar cun ser cáseque diabólico. E por un día enteiro, unha febre de misterio e unha quentura anterga fixeron subir o termómetro moral da vila, e un interese angustioso cinguía a habitación da solaina na pousada da Delfina. Tódolos hóspedes soñaron ou pensaron nos seus leitos ir nun barco negro e sen guía, levados por un vento invisible cara a un arquipélago de illas que, coma testas de monstros, xurdían das augas tempestuosas, ou cara a un Mäelstrom, circular abismo estrondoso de salaios de morte e naufraxio. Todos, máis ou menos, tiñan algo do mar, por máis que no seu vilego vivir o desprezaran, e agora, coa presencia da serea, racháballes o soño un cantar de fillas da onda salgada, fermosas e crueis. Cantiga doce de ouvir sen se ir decatando que chamaba á viaxe que non ten volta senón no tráxico tombar das ondas, cuspindo na praia espantallos de cadáveres de afogados... Nas señoras vellas xurdían anacos esquecidos de historias ouvidas ás súas avoas e ós capitáns do largo do tempo do escorbuto, das calmas chichas e dos pulpos que pechaban os estreitos e agarraban as naos. O notario, un pouco poeta, premiado nos seus anos mozos, sentía no pesadelo un decorrer de barcarola. Os cregos pregaban que a man de Deus, rachando as nubes, aquietara as augas. Do pobo —da Delfina, das criadas, dos mariñeiros, dos patróns, dos carabineiros, dos labregos...— non hai que falar. Todo el sabía con gozo, mesturado de medo, como a serea estaba alí, nun cuarto da pousada, collida nas redes do amor, ela que fuxía das máis fortes redes mariñeiras, abrazada cos brazos de escuma, cinguindo o corpo tentador, envolvendo en cabelos fresqueiros e recendentes, ollando coa luz das profundidades mariñas e azoutando apaixonada coa cauda de prata, sensual e xogantina, un home que era dono de namorala e tirala dos seus palacios de coral e xoias nas cavernas do fondo. O pobo sentía a marabilla e a satisfacción de ver cumprida realidade unha crenza súa. E todo o pobo, griseiro, indiferente e servo, pasaba unhas marabillosas horas mitolóxicas, das que só se experimentan algunha vez en moitos séculos, como se o mundo volvera ser novo e falara o mar, as pedras e as aves. Había outras estrelas no ceo e o mar saloucaba nos praiais a dor de verse privado —el, gran vello sinxelo e terrible— da súa raíña harmoniosa e belida.
—A sereíña non canta —dicían baixiño as mulleres nas portas— porque ten os beizos atafegados en bicar.
Mais, chegando a luzada do día, chegou con ela o sentido común, o tío serio e enloitado que corta os ensoños azados dos nenos, o enxoito dono da esperanza vulgar, o profesor de texto oficial, o tío Paco das rebaixas, o libro de contas da emoción. E tamén esbirrou solemnemente a cultura xeral, facendo o seu razoamento: serea non está nos libros de Odón de Buen, ergo, a serea non está clasificada porque non a hai. Cada un volveu ó seu oficio, e a pagar o seu trabuco ó goberno do costume. Só as masas mariñeiras tiñan ollos de noite e de misterio. A Delfina xa cavilaba a maneira de cobrar a entrada ós que quixeran ver a húmida contralto do mar. De paso farían gasto, pois, coa novidade, afróuxanse os bolsos, e podería despachar moitas botellas de dubidosas apócemas.
Conforme decía a mañá, houbo gran movemento nas outas esferas; o alcalde curado de espantos polo telegrafista, que non lle quixera cursar un parte, comunicando a nova ó Goberno Civil, axuntou as forzas vivas. O crego, os médicos, o boticario, o mestre deron os seus informes verbais un pouco confusos, e o do boticario, home sospeitoso de nigromancia, deixando marxe a tódalas interpretacións. Resultado da reunión foi o avanzamento do sarxento da Garda Civil, do de Carabineiros e do xefe dos villeus, en grande uniforme e andadura marcial para a pousada da Delfina: a serea non se suxeita ás leis nin sequera á xurisdicción do comandante da Mariña. É, en certo modo, cousa dos homes do mar e ten dereito a se namorar cando queira. Mais os tres, co oficio do alcalde e a autorización do xuíz, domeando a resistencia da Delfina, entraron na pousada e petaron, un pouco pálidos, na porta de don Leonardo. Fóra quedaba a enorme emoción da xente, tódolos oficios parados, baixo a chuvia terca do inverno.
Pouco durou a agarda. Abrindo calle pola xente saíron os tres uniformes e un trono de mil voces saudou a aparición de don Leonardo e da serea collida do seu brazo: loiros e clariños os cábelos anoábanse nun rodete sobre o colo branquísimo e facían un pórtico oxival alongado pola raia ó medio, a fronte, o doce debuxo da cariña na que ardía a tranquila luz verde dos grandes ollos sosegados e fondos. Un impermeable, como de algas mariñas, cubría e moldeaba un corpo lanzal e apoiaba a man engantada nun bastón claro de puño de marfín. O berro trasformábase en aplauso pechado que xa invadía a praza dos arcos denantes de chegaren os dous ó consistorio. Mil ollos asombrados procuraban a cauda e só atopaban o andar grave e firme dos pés calzados de fortes botinas de “sport”. Indiferente á chuvia, camiñaba cun ollar lonxano. Non se apagaran os aplausos cando os dous xurdiron no balcón do Auntamento. Don Leonardo fixo un gran ademán pedindo silencio e falou:
—¡Meus veciños! Eu non sei se esta muller que vos presento é ou non a serea dos mares. Eu faleille en terras afastadas, máis aló do circo polar onde as augas carrexan escintilantes icebergs e o sol brilla no horizonte ás doce da noite do verán. Ó falarlle e procurala pensaba nesta pobre terra de Galicia. Eu quíxena redimir da súa miseria moral, mais para elo non tiña forzas. Precisaba o apoio dunha fada ou serea do norte frío, do norte duro, sempre novo e purificador. Ela escoitou os meus rogos e veu cabo de min. Somos esposa e esposo. Imos vivir no pazo da Mirteira non para folgar na baixeza dos señoritos, senón para loitar pola felicidade da montaña e da mariña. Entre os dous darémosvos a forma dun novo vivir. Guiaremos e aconsellaremos ó labrego e ó mariñeiro, teimaremos ceibar a vila dos malos costumes noxentos e envilecedores. Quizais agora non comprendades o que vos quero dicir. Xa o veredes andando o tempo e o exemplo noso. ¡É preciso que nesta terra brille tamén o sol da media noite!
¡Viva a Serea! ¡Viva a Serea! —clamaba a voz infinda do pobo.
O certo é que dende aquela noite trocaron moito as maneiras da vila. Os señores da Mirteira baixan e ensinan “sports” novos, fan e dirixen escolas, traen conferenciantes, aconsellan outros tipos de vivenda, imprimen o seu ronsel nos mariñeiros e nas industrias do mar e do agro. Para a xente do mar ela segue sendo a serea, e un fato de rapaces que xa bolen moito presentan a candidatura do señorito da Mirteira para as próximas eleccións de Deputados.
II.
A CRIADA
Despoixa de tantas dicusións, incomodos, rifas, saloucos, contas e exemplos, a Balbina tivo licencia dos pais para baixar a servir na vila. Ben pensado, non lle faltaba razón á rapaza. A casa contábase entre as medianamente acomodadas do lugar. De outo e baixo, con bo servicio de curros e palleiras, vagantío de cortes (había unha onde daba a volta o carro baleiro collido pola cabezalla), dous anacos de nabeira e horta, algunha larganza de herdade onde cáseque tódolos anos, agás dos moi secos, rendía o froito o seu, unhas cavaduras de bacelos ben asoellados, e por remate touticeiras de bo roído para o gando e uns pés de carballo e castiñeiro no campo da festa. Só había escaseza de herba e sobra de renda. Aproveitábanse os cadabullos e regos das nabeiras para apañar mantenza boa, mais era cativo sitio e no inverno co chan queimado polas xeadas moi demorantes nas nabeiras sombrizas, pasábanse negras para xuntar un pouco de vianda. Ás veces, esgotada a palla e algún seco mercado ó vinculeiro, apelábase ata ó cosco dos xergóns para aviar polas longas noites as vacas e os bacoriños. A rapaza como ser, non podía ser máis dada cos pais, pero aquela comezón de envexa ó ollar as campas que a Xuliana da Encroba, as dúas netas do sacristán, a Maripepa da Costa, lucían nas festas e tamén os aforros que algunha mandaba para a casa, facían razoable o desexo da Balbina e a licencia dos pais.
E unha mañá baixou coa súa nai á carreteira. Custáballe bágoas despedirse das dúas ovellas, e o can vello e tristeiro, porque non lle cheiraba ben aquel madrugar, foi coa nai e coa filla ata o comezo da costa. Non conviña que fora soíña a coroa da casa. Ía a nai cavilando: “¡Despoixa de todo, para o que gana con nós! Fartarse de sachas e non poder botar un farrapo novo. Os irmáns xa dan abasto ás cunqueiras e aínda que o maior camiñara para servir o rei, xa o pequeno bota tanto corpo coma el”. Baixaban a modiño, moi curiosiñas as dúas levando cada unha o seu queipo de ovos para facer un pouco de rianxo. Enriba xogaba o sol no orballo dos novos cen teos. Mais a ribeira estaba calcada de néboa. Aínda non espallara o día cando pé tras pé entraban polas rúas da capital. A Balbina estivera nelas poucas voces. Marabillábase dos grandes saldos que se anunciaban nos escaparates dos tendeiros e dos guapos mozos que vestidos de militares lle botaban ó pasar olladas de brincadeira e fiadeiro. Xa na porta de cidade, despacharon o rianxo a unha regateira gata e desvergoñada coma unha corza. Logo, foron procurar á señora María a Prisca. Era da súa parroquia e vivía dunha tendiña ou posto agarimado baixo a arcada orgullosa dunha casa de señores na praza. Era vella, alta, espatelada, peito de táboa rasa, ollos pequeniños e negros furadores e implacables, pel desa cor indiferente das vellas criadas solteiras e enxoitas e maduras dos cóengos e das vellas señoras de porqué. Como sufría moito dos pés que levaba embanastados en grandes zapatelas cuadrículas, de orillos, as señoras solteiras, beatas e ricas a quen servira moitos anos, puxéranlle aquel posto ó que lle baixaban tódolos días a taciña do caldo e algunha lamberetada. Un pouco porteira e un pouco comerciante de agullas, fíos, espelliños, alfineteiros, dedais, fitas, navallas, tixeiras, caixas de xabón de olor e outros humildes artigos de luxo para criadas e mozas con tendencia a imitar as costureiras, a señora María Prisca era sobre todo o repertorio de tódalas casas da cidade no tocante ás relación de amos e criadas, a conselleira, guía e sibila de tódalas serventas, o estanque onde vertían tódalas murmuracións, a oficina de colocacións e de información e por máis unha especie de embaixadora e de correo para os seus veciños na cidade, sen que se lle puidese achacar ningún recoveco de alcaiotería, polo menos segundo os datos recollidos para composición desta verdadeira historia. Sabía o xenio de tódalas señoras, as rarezas de tódolos solteiros con casa aberta, o que se guisaba en tódalas cociñas de leña e de carbón, os estilos de cada interior, onde mandaba o señor ou a señora, os despotismos das amas de cría, as preferencias dos antigos criados que aínda dispoñen nalgunhas casas, o contido de tódalas cestas que ían da praza, o ciclo evolutivo de tódalas criadas segundo os seus remates: de criadas vellas, de casadas, de doncelas de hotel, de mozas da vida, de casadas con amos viúvos ou solteiros serodios, sen contar as que volven a desaparecer na aldea e das que van para as Américas.
Aconsellaba costureiras, noivos e confesores segundo os gustos das súas clientes que eran tódalas criadas agás algunha pizpereta doncela modernista ou algunha sabia cociñeira técnica e especializada. Por primeira providencia a María Prisca soltoulles á nai e á filla o consabido sermón de rúbrica sobre o mal estado da profesión, as esixencias das señoras, o crecedeiro número de casas con cera, sen esquecer, pois era boa cristiá, os perigos de perdición representados polos noivos, os señoritos, as terceiras, os bailes, o cine e a sombra das arboredas municipais. Logo, baixando ó asunto concreto, remexeu nos fastos arquivos da memoria e presentou a psicoloxía, a lóxica, a ética e a economía de tres casas vacantes de servicio. Nunha había nenos, noutra eran de tropa e sempre andaban de aquí para acolá, na terceira só había dous rapaces e a Balbina estaría ben de neneira e de camiño, coa señora que era moi dada, podía aprender en poucos meses o oficio de criada para todo namentres non se especializaba como cociñeira ou serventa de sala andando o tempo e se a rapaza tiña pao para elo.
E alí quedou a Balbina vestida cunha blusa cor cereixa, zapatiños duros que lle mancaban os pés e un delantaliño dado pola señora. O primeiro serán perdeuse co neno nos brazos ou da man polas rúas da vila e morta de sono morría porque chegara a hora de cear. Despoixa de ben examinada pola criada antiga que lle lambeu as mellores porcións que deixaran os amos nas fontes e non lle deixou pingo do vaso de viño que trouxo da mesa, a rapaza deitouse nun catre nun cuartiño a carón da despensa, de onde saía un cheiro podre de patacas e os ratos traballaban toda a noite. A Balbina era linda, pequeneira, feituca, loiriña rizosa, branca coma unha estriga nas partes non queimadas polo sol que eran docemente meladas como unha froita temperá. Cecais soñou e chorou coa hora do empardecer na aldea cando voltaba da fonte coas compañeiras cruzando polas pedras esvarantes do regueiro e na sombra das nogueiras onde sempre había dúos de paxaros, agardaba por ela un mozo serio e lanzal que lle falaba de camiñar xuntiños para as Américas, cecais tivo unha saudade do baril lume da lareira na grande cociña e do pracer de sentir apegadas á cariña as azas molladas da noite ó saír cun candil de aceite a darlles ás vacas un mangado de trevo apañado por ela, ceibe e cantariña, no fresco cadabullo da nabeira. Espertou dúas ou tres veces cun pesadelo acrecentado polos ruídos de borrachos e autos que viñan da rúa, e só tardeiro lle enxoitarían os ollos nun sono de pedra.
E foron decorrendo meses e anos. A Balbina rubindo de neneira a criada completa pasou por moitas casas e só subía á súa parroquia na festa do Patrón. Figuraba unha señorita. Mantiña a distancia ós mozos da aldea e na capital despachaba noivos soldados e artesáns co xesto de sacudir un alfombrón dende o balcón. Doutorouse nas grandezas e miserias do oficio. Pola mañá, a grande ledicia do mercado, da abacería, das tendas de ultramarinos, coa cesta feituca aganchada no brazo, a verba pronta, a conversa algareira coas amigas, as paseatas e tertulias, falando das casas e dos amos, dos noivados e dos mancebos líricos que despachan o aceite e o arroz cun movemento de poetas premiados de xogos florais, cando a beleza loira e forte dunha moza lanzal ou a gracia de gatiña dunha doncela fina fai medrar a riqueza do ouro mate da balanza de Toledo que figura feita de libras esterlinas. Xa muller granada, no cheo desenrolo do corpo roxo e randeante, e a quente luz do verán nos ollos riseiros, a Balbina, conqueriu o doutoramento da carreira entrando a servir na casa brasonada dos arcos. Asombraba máis de media ducia de casiñas sinxelas de procuradores, empregados e pequenos propietarios na rúa estreita, laxea da de lousas usadas, só enxoitas no cerne do mes de agosto, pola que pasaban coma as figuras cronométricas dos antigos reloxos os cóengos de figura paisana encadernada en Teoloxía, e onde a risada cavernosa sempre asustada dela mesma do tolo veciño atopaba un longo ecoar inquedante. Había na casa un salón belo coma un minué e empoeirado polo tempo coma unha perruca Luís XV, con grande sillería cor de cereixa a madeira traballada, marelo o raso, cos sillóns postos uns diante dos outros como estiveron na derradeira conversa do doutoral e do fidalgo colexial de Fonseca na hora do século dezaoito marcada polo reloxo barroco de bronce sostido en caudas retortas de sereas. Había unha librería disposta en localidades ó xeito dos teatros antigos: os teólogos e xuristas nos palcos, Mad de Sevigné na platea, os científicos (Buffón era o máis novo) consentidos no anfiteatro e enriba no paraíso, algúns novelistas románticos. Presidía unha tese doutoral, latina, imprentada en seda, encol do presentimento cristián en Platón e Virxilio e abaixo noutro cadriño unha carta do autor rematada nestas liñas: “Pois o doce Virxilio foi o cisne compañeiro da miña xuventude”. As habitacións, un pouco campesías polo vagantío, estaban na parte traseira e daban a un xardín de roseiras de pazo, o seu correspondente alcipreste e catro araucarias piramidais facéndose etiqueta arredor do estanque redondo, no que sempre había no fondo un delicado lixo verde de vidro veneciano. Unha sebe de mirtos pedagóxicos e vellos ocultaba a vulgaridade de catro pezas de horta e do tanque de lavar. A señora, había tanto tempo que non saía máis que á misa da mañá e a visitar o camposanto, que non sabía das rúas novas da vila e chamaba cos vellos nomes —Figueiral, Inquisición, Arco da pedra— as alcumadas dende a revolución cos apelidos dos heroes do liberalismo e dos alcaldes de elección popular. Era a Sibila das compotas, a Parca das familias ilustres, a Profetisa do Remate do Mundo, a Porfiroxeneta das elegancias antergas.Só tiña no mundo, agás das cotorras tecidas en cadros pola súa nai morta ó saber o exilio de Carlos X e dun gato que ela coidaba, descendente en liña directa daquel gatiño gris da Umbría que cando morreu o seu dono León XII, Papa, fuxiu e fixo tres voltas de circunnavegación pola cúpula de San Pedro, un neto, o señorito Paulos, dezaoito anos feitos, grandes ollos cor dos pensamentos cultivados á sombra, fillo dunha filla que morrera lonxe, nas colonias, e da que non se podía falar na casa pois fuxira para casar cun oficial de infantería cando na liñaxe os peores matrimonios foran polo menos con Dragóns de Sant-Iago. Por orde dos avós, morto o oficial de vómito, ó pouco tempo da súa dona, fora recollido por un servidor da casa, o señor Ambrosio, que o trouxera de Cuba manténdoo a biberón e agora era porteiro e mordomo da casa gobernándoa con catarrenta voz dende unha especie de confesionario posto no grande portal escuro e fidalgo onde os pobres non se atrevían a entrar por parecerlles a porta do asilo. A Balbina entrou a un tempo de doncela e de cociñeira. Pouco traballo. O señor Ambrosio só comía papas por mor da dentamia, a señora, confituras que ela facía e algún chocolatiño; o señorito, sopa de fideos, emulsión Scott e viños quinados. Mais por gardar o rango da casa, a criada levaba ó brazo unha soberbia cesta de outo bordo e dous pesos para a compra que ela empregaba en mantenzas para si e para mandar polas rianxeiras á casa da nai. Tanto que na aldea os labregos vellos opinaban que a Balbina debía estar cun cóengo, pois ela non voltou ás festas apegándoselle de seguida o señorío da casa e medrándolle a gula das cousas boas: pola noite soñaba coa cesta e como desfacer ó día seguinte os pesos en xamón, chocolatadas, embutidos de ave e boa vitela, manxares nin sospeitados polas mangoleteiras ó uso dos burgueses.
O señorito Paulos coidaba que o autor máis moderno fora Chateaubriand, e consideraba as viaxes do capitán Cook as derradeiras descubertas xeográficas. Sempre moi maliño, nin lle daba o sol, nin tiña amigos. Aprendera cun crego un pouco de Nebrija, e a avoa cavilaba darlle a carreira de Xurisprudencia, xa que a estreitura do peito do mozo e o medo que pillou albiscando unha noite as velas da alcoba dun veciño defunto, facíano pouco doado para a nobre profesión das armas. Mais no Instituto, a revolucionaria Lei Moyano puxera moitas cadeiras de Química, de Historia Natural e doutras ciencias que a señora equiparaba coa Alquimia, coas Bruxerías e nunca tiña arranque para levalo ó exame de ingreso.
O rapaz sufría dunha saudade. El mesmo non se decataba diso. Cando o outono esmorecía as roseiras, sospeitaba bosques salaiantes e triunfais regatos agurgullando nas penedías. Ás veces, un airiño de primavera facíao pensar en campos dourados de centeos e unha vez dende a mansarda da casa chorou ollando, nun raio de sol, a gracia dunha aldeíña co seu campanario e os seus fumes postos na cima dos montes. Coidaba que tódalas pastoras eran inocentes, que os labregos choraban de emoción na hora do solpor e que había lobos e bandidos, pagáns feroces nas serras e sabios vellos falando en fermosos apólogos. A súa saudade precisaba un motivo para estoupar.
Á Balbina deulle un serán luminoso e recendente do abril por lavar a roupa no tanque. Os avións voaban en xiros fantásticos arredor da torre da Catedral. Respiraban un aire tan ledo que daba desexos de chorar. O Paulos, sentindo o bater da roupa no tanque, mirou polos mirtos. A Balbina, despeitugada, cos brazos espidos, fortes, brancos e amimosados, tiña a cabeleira envolta no pano mariñán disposto en roda, e cos ollos brillantes e a faciana colorada coma unha azucrada e doce pavía cantigaba:
Loureiro, loureiro verde
¿onde tendes a raíz?
Debaixo do lavadoiro
onde lava Beatriz.
O Paulos só vira preto de si un labrego: un feo e carraxento cabezaleiro de testa acaracochada, pernas trencas e mans como poutas enrugando os prorrateos. Agora a Musa aldeá cantigaba diante del na figura gloriosa da Balbina e as pompas do xabón voaban a procurar a doce brancura do roibo carrolo e as guedelliñas de ouro que fuxían loucas por baixo do pano. Non tivo o Paulos senón o medo que a avoa escoitara aquel cantar escandaloso. Non era de temer, pois tocáballe aquel día almibarar os tarros de doce de noz. E sen unha dúbida, coa sinxeleza con que un paxaro fuxindo da gaiola pica o primeiro froito do pomar, abrazou á Balbina coméndolle os brazos e as meixelas con bicos famentos.
Ela nin se repuxo, nin se estrañou. Lucía nos ollos do rapaz unha paixón tan nova que foron amantes coa sinxeleza dos pastores dos tempos eglóxicos. Mais nela, muller feita, serena, ordenada cosmicamente na súa podente fisioloxía, o amor tiña o matiz case piadoso de salvar un pobre ser feito para ser acariñado, unha cousa mimosa, doce, delicada, que se podía crebar, que pola súa rica febleza era preciso coidar aínda nos inconscientes momentos dos abrazos apaixoados que facían renxer escura unha acusación os sofás do grande salón etiqueteiro e devolvían cor de vida ás sereas do reloxo e desfollaban na faciana do mociño roxas roseiras de primavera. A Balbina coidaba nas agardas ansiosas que no seu cuartiño de criada ía entrar un príncipe de lenda e cando o Paulos se puña moi pálido, envolvíao coa onda loira da cabeleira despeiteada como nun baño de sol da campía.
Unha noitiña, a Balbina e o Paulos fuxiron. Foi ela quen o roubou para darlle a vida. A avoa, o porteiro, as mulas vellas do coche, os libros da Biblioteca, desfixéronse como as moblaxes comestas do verme ó franquear as fiestras ó aire ceibe. Eles, os fuxitivos, acoubaron, nun pazo escanastrado da casa do Paulos. De seguida floreceron os eidos e o Paulos debullou con fame de vida a beleza dos agros. Ás veces a Balbina tiña un remordemento. Logo, á súa maneira cavilaba: “As grandes castes fidalgas teñen as súas raíces na terra e á terra han voltar para vivir”. E soñaba ser ela o berce dunha nova tonalidade valente, dun sangue rexenerado que ó longo dos tempos florecía en renovos infindos ó largo das xeracións.
O demais da historia non ten importancia. Quedémonos co choutar decisivo do mozo e da Balbina. Con todo, non estará por demais sinalar o feito de que a Balbina en canto se foi afacendo ó señorío e envellecendo moito máis axiña que o seu home adquiriu, por caso estraño, moitas das manías da avoa de Paulos e procuraba imitala ó seu xeito e ata facía doces e teimaba xuntar tertulias de graves eclesiásticos, e que o Paulos, é moi grande a ingratitude dos homes, andaba coma un can tralas mozas e
foi un dos derradeiros señoritos da aldea, segundo eles son pintados nas novelas de hai trinta anos.
III
O FIDALGO
Unha mañá houbo grande escándalo na rúa silenciosa, parsimoniosa, como poboada de avaros e de costumes ríxidos. Era unha mañá da primavera. Polo aire tépedo, riba dos tellados, únicos que disfroitaban da ledicia do sol endexamais coñecido do zapateiro do soportal, nin das laxes do chan, trazaban circos atolados de chíos as rondas dos avións. Unha gran figura de home rexo e vello apareceu na galería dun pisiño último, unha disforme escopeta apuntou ó ceo, e ¡¡pum, pum!!, os tiros fortes, sonoros, bravos coma no monte, fixeron tremar os pobres vidros lixados dos pisos, o atacado de parálise no seu sillote, as señoras de clases pasivas, os funcionarios diante do chocolate, a vella e a súa calceta, a nena lectora de novelas, os gatos aburguesados e as criadas xubiladas que van á novena e viven dun legado dos amos mortos fai moito tempo. Medo, estrañeza, rebumbio, fantasías. Total, un xuízo de faltas e unha grande escamación na vecindade cando o fidalgo se apeitaba ó sol na súa alta galería.
Imos lembrar en cadriños pequeneiros, feitos segundo as informacións dignas de confianza, a historia daquel señor. Ela xustificará dentro da súa lóxica, para el a única, co seu finar tráxico cumprido, co finar do século XIX. Sen xuízo nin crítica, sen interpretación nin eséxese. Vaian por dediante dúas notas psicolóxicas: só unha vez soubo o que fora unha doenza; endexamais fixo un razoamento. E ninguén dubida que foi un gran señor.
1835. Escena: grande bodega no Ribeiro. Pipas centenarias xa cando o da francesada. Frades cobrando as rendas. O grande sol outonizo vén render preitesía na porta ó viño poderoso, novo, pechado nas panzas disformes. Un fidalgo de brancas barbas e ollos ledos ten no colo un neno xa medrado. Cachicáns, xornaleiros, un capelán da casa fan circo respectuoso arredor. O Fidalgo foi colexial en Fonseca, tivo grandes dúbidas, demorouse moito nos clásicos, turráballe moito a caste. E por todo isto non se quixo ordenar. “Domine, non sum dignus”. Maorazgo gardou unha metódica claustral no pazo de inverno, no pazo de verán, no pazo do outono, no pazo da primavera. Xuntaba sete lugares, presentaba sete curatos. Pazo na rúa Nova. Irmás en Santa Clara. Capitán das xentes dun val na Independencia. Soá ergueita —por caste e por estudos— non foi cortesán con Fernando, nin polo amor ó escano das súas sete cociñas e o pasear maino polas salas resoantes non foi coronel na guerra dos Andes. Casado tardeiro, cando xa os parentes afiaban a dentamia para a farta herdanza, mimaba o filliño cun amor de vello. Con el nos brazos só tiña un medo: a doenza ou a revolución. Para as doenzas tiña os rescritos dos frades do San Francisco, para a Revolución armaría unha tropa de fieis montañeses. Os do Bocelo, os de Friol. Non encetados como o cerne dos carballos. Agora asiste á trasfega do viño. Da maior pipa xorde unha roxa fonte recendente: mans lixeiras levan as olas, e as olas van caendo na boca sen dentes doutras cubaxes. Enche a bodega e o serán o rumor de dous ríos en camiños.
O neno, por raro caso, está quieto. O pai goza con esta atención do rapaz. Olla o neno con pracer o correr da poderosa canilla. Un xogo. Un decorrer que aquece a inquedanza infantil. Logo o cano vai amolecendo, xa non fai aquel forte arco cor de lume, xa se creba e devece. De seguida para. Entón o neno estrala en choros. El quere ollar sempre aquela cousa fermosa que foxe. Se fora grande colleríaa coas mans coma a unha serpe esvaradiza. O pai trema, inquire, logo se decata e manda autoritario:
—Abride tódalas canillas —os homes, asombrados, temendo o castigo divino, dubidan obedecer: non hai outras pipas dispostas. O señor manda enoxado. Todos coñecen o imperio da voz terrible do amo. Coas mans tremerosas, facendo ás escondedelas o sinal da cruz —eles non son responsables—, abren as pipas. A grande palabra do Fidalgo ecoa na bodega:
—Que meu fillo, meu herdeiro, a flor da miña caste disfroite.
E corren as pipas, as do branco, as do tinto, as da Encosta, as do Bacelar, as da Teixugueira, como corrían as fontes de Versalles no Grande Século. Un ruxir de Dioivo na bodega, unha colleita antiga polo chan de sábrego facendo un lago de naumaquia ofrecida á crueldade inconsciente dun Nerón neniño. O viño figura sangue bañado no asombro do sol, emborracha o ambiente da bodega, os homes, o capelán, refoxen os pantalóns, tínxelles o viño as pernas. Pernas de perdiz. O neno ri, berra, bate as mans de gozo. Canso dorme nos brazos do pai cando o enorme suspirar da cubaxe baleira enche a bodega do sentimento dunha fatalidade. Os homes coa noite e co remordemento van para a cociña, camiñan para os lugares, dicindo:
—¡Que gran cabaleiro é don Fulano!
A exclamación na voz do pobo e na envexa do señorío vai dicindo moitas leguas á redonda:
—Que gran cabaleiro, que gran cabaleiro...
1845. Pola cheminea baixa fungando e salferindo as brasas o aire invernizo na luzada. O capelán quenta as mans, pasea inquedo, ás veces asómase á porta da alcoba. Arrodeado de curmáns e irmáns, o fidalgo loita coa morte no grande leito. A brancura da barba mestúrase coa brancura das sabas. Os ollos fixos no crucifixo, mais tamén ás veces cruzados por unha impaciencia e unha dor. A de todos. O capelán —un frade exclaustrado— sobe a quentarse na cheminea e a ollar polos vidros. Penosamente a mañá fría nace nunha paisaxe de cotos brancos. Saíron moitos propios a procuralo. E vén o día, e vén a morte, e don Xohán, só el, non vén.
Todo está amañado nos bufetes do despacho: os pergameos, os títulos, o testamento. El Señor con grande concurso de fieis visitou solemnemente o pazo. Había panos de encaixe en tódalas mesas, altariños dourados, e mangados de flores, por milagre no corazón do inverno e da montaña. Na cociña os caseiros nin se atreven a falar. O Fidalgo nun pulo que ningunha forza puido dominar, ó chegar El Señor, botouse do leito, el tan sen forzas, e comungou axeonllado no chan, cos brazos en cruz, como un Rei cristián. E o fillo non chegaba, derradeiro cáliz de amargura na agonía do fidalgo. Pola media mañá, os pasos mainos da morte cruzaron a sala de volta da alcoba, cando xa fixera a súa angueira. Unha vella mangoleta ollouna, á Morte, de carranchapernas na solaina para baixar ó xardín e proseguir a xeira gadañadora.
Están chamados os cregos de tres arciprestádegos, o señorío de sete xurisdiccións, e virán os pobres de vinte parroquias. Os rosarios enchen o pazo como unha marea suplicante. Coa noite afírmase a chama dos grandes cirios. Como as portas non se pechan, ninguén sente chegar o novo señor. O capelán quérelle rifar, mais cala dediante da lanzal figura do mozo. Chega de botas altas, tabardo montesío, cunha grea de cans que ouvean a coro á morte. O fidalgo salfire chicotazos ós cans, manda que atendan o cabalo na corte e con xesto de gran señor, ispe a cabeza e axeónllase para bicar as manciñas do morto. O capelán lembra a data: “Feira en Monteseixo” e ollando para o fidalgo: “Facies pecaminosa”. Toda a noite vela, rexo, silencioso, ergueito. Polas once cantan o enterro setenta cregos, un pobo de xente bole nos patios, non collen as bestas nos pesebres nin o señorío nas salas. Don Xohán recibe os pésames con triste e sosegada dignidade. Hai nas facianas unha seguridade despoixa da terrible visita da morte, pois o don Xohán será bo seguidor da caste...
O poñente arrempuxado pola noite foxe de seguida cando aínda había xente nas mesas. Trepan mulas e cabalos de cregos e señores polos camiños da montaña. As linguas, ó partir, son outra volta algareiras e bravas. É preciso cruzar chairas temerosas de lobos denantes de se acougar no lume dos pazos. A noite come rosario de probes enfiados polos atallos da serra. Todos sen erguer as mesas déitanse cedo no pazo.
Mais o fidalgo non dorme. Tampouco pensa. Un instante chora pensando máis que na man do pai, na man do amigo que se puña no ombreiro confiada. Logo, ouve remexer na cámara onde morreu seu pai. Érguese e olla dende o escuro da porta. Aínda se queiman cabos de cirios.
Unha rapaza, boa agradecida á casa, filla de caseiros, cos brazos nus, un pouco asustada, levanta as roupas do leito, arregla a habitación. O fidalgo entra como un falcón botándose sobre a caza. Ela, estrañada, non concibindo o sacrilexio, nin se atreve a loitar. Don Xohán, sen escoitar a acusación das pregarias acuguladas na estancia, nin ollar os ollos espantados da mociña, apértaa e bícaa, con gulosidade feudal, sobre o leito aínda gardador da forma dun corpo.
1855. No salón etiqueteiro da Rúa Nova algunhas donas agardan impacientes. O coro das señoras maiores tamén agarda. Mais don Xohán non aparece. Pola porta só entran señoritas coñecidas. As de sempre. Noutro sarao, a elegancia montesía de don Xohán deixou sementadas flores de esperanza polo xardín das vidas femininas. Don Xohán ata a mañá deita onzas e onzas na mesa de xogo. Ouros borbónicos, do tempo das Indias, ouros constitucionais, ouros de cuño estraño. Dous séculos de historia española pódense ilustrar coas redondas pezas de ouro. O seu reflexo fai medrar o afiado dos perfís, sensibiliza as mans pálidas, afonda as meixelas, atiza a lapa dos ollos. Só don Xohán fica impasible, sereno, ledo coma un cazador no monte. Leva trasfegadas moitas xerras de viño pois el despreza os licores finos e as bebidas da cidade. Os parasitos extreman a súa admiración. Don Xohán, gardando unha superioridade sen decatarse diso, vai botan do na mesa, en onzas como soles, centos de tegas de centeo, parellas de bois, ornato dos feirais e pasmo dos labregos, sembraduras, nabeira, toradas de vello carballo dos que rexistran coma arquivos nos fermosos circos do seu tronco o maino e seguro decorrer das sazóns, moios de viño, dereitos de señorío. De súpeto, un home forte, valente de Sar, pousa a farpa na marea das onzas e pasea a ameaza dun pistolón sobre os peitos dos xogantíns. Sangue callado nos corpos. O home ten historial de mortes, é seguro coma un navallazo xitano, a súa historia anda nos carteis dos cegos. Desprezou ó señorito; el só estima ós homes do oficio. Limpamente don Xohán agárrao polo pescozo, aparta o pistolón e o tiro ridículo vaise cravar nunha viga do teito. De seguida, a media ducia de bofetadas de ritual. O valente está no chan e ten olladas de súplica. Moitos pensan acudir á xustiza. ¡Unica
ocasión para collelo! Hai berros:
—Á cadea, á forca.
O brazo de don Xohán debuxa un grande ademán amparador:
—Non se toque un pelo do home derrubado, está baixo o meu poder.
Logo dille:
—Anda, serás meu criado. Boa paga e farra. Mais honradeza, e coidadiño con roubar un chavo nin levar unha faca. Se non, xa sabes quen é don Xohán. O fidalgo ten lenda en Sant-Iago. Vive cos estudantes. Polo día, moi gomoso, pasea polos arcos, dá o brazo a vellas misias moi sabedoras de elegancias que lle gaban o tipo e o maorazgo e lle falan de xenealoxías, rubindo as escaleiras das Praterías. Ten mesa farta, bodega franca, bolsa aberta. Polos atallos da serra, recuas de mulas lévanlle en pelexos os seus viños mellores da Avia. No baixo da casa organízanse as farradas e as tunas, as xoguetas e as falcatrúas contra o sosegado comercio da cidade. O mesmo lle afunde a chistera a un vello canonista que volta da novena ou dirixe a Van Spen nos soportais, que se santa na mesa dos títulos e desenvurulla as pólas das árbores xenealóxicas. No piso da casa hai habitacións reservadas; nelas estarrícase como unha cobra roxa ó quente da cheminea sobre as alfombras e peles de luxo, a criolla das Antillas, preguizosa e sensual, queimada por furiosas agardas que don Xohán amolece cun bico. Roubouna ó seu pai, vello tratante en carne humana en Cuba. A criolla ten tódolos antollos; cando comesta dos celos destroza unha cristalería, ó día seguinte loce na cámara outra máis fermosa. Para ela hai criados que procuran nas vilas as cousas de máis prezo e traen polo aire as flores e os froitos mimosos de Portugal. Algún día o pai lle pasará a conta. Don Xohán pagaralla se non lle fende a testa dun tiro. El é así, e ninguén o discute.
1865. Un medo no coro dos parasitos e no bufón, antigo curial de vila que na borracheira dos máis —a don Xohán non hai viño que se lle suba ós miolos— parodia tódalas eminencias de Sant-Iago, dende o cardeal ata a bruxa da Tafona, un medo no avogado e nos administradores. Don Xohán toma estado. As vodas son de rumbo endexamais ouvido. Don Xohán namorouse dela unha mañá ó entrar na pequena eirexa das freiras para facer algunha barbaridade, desque a viu, sinxeliña e fermosa, tan modestiña e composta, don Xohán impuxo silencio ós seus sicarios e só pensou en servila. Ela tiña medo del. Na primeira conversa, conqueriuna. ¡Non, todo eran calumnias das malas linguas!
Dona Rosina vive e goberna no pazo da beiramar. Algúns pazos foran debullados, enteiriños, por don Xohán. Mais el sempre se reserva as moblaxes; e da montaña e da ribeira, dos pazos vendidos a disbarate, chegan retablos dourados de capelas, leitos taraceados, arcaces de fino labor, armas antigas, retratos de frades estáticos, de terribles señores, de donas de opulenta beleza coma membrillos outonizos. No pazo de beiramar converxen tódolos ríos de ascendencia de don Xohán, e don Xohán no medio das moblaxes preciosas coida ser dono de tódolos pazos herdados.
Nos derradeiros do ano, a carón da cheminea, dona Rosina dá peito ó primeiro filliño. Xa os criados e as doncelas están no leito. ¿A quen se semella o rapaz? ¿A aquel xeneral da sala? ¿Ó mociño lindo que leva un uniforme de dragón da Independencia e afirma as manciñas de doncela sobre un pesado sabre?
Dona Rosina vai percorrendo tódolos retratos da liñaxe para se distraer; fóra, a virazón abanea os piñeirais e vai arrincar o cedro do xardín, que eles trouxeran da súa viaxe de noivos. E don Xohán non chega. Sempre está de caza. Ninguén coma el coñece os montes da Galiza. Conta historias arrepientes de lobos, de porcos bravos, historias ledas de perdices polas costas esvaradizas de penica. O crego vello de Fontefera, en terras de Lugo, gábase de ter morto cincuenta lobos. Don Xohán en poucos invernos sufrindo as inclemencias nivosas, gañoulle o partido matando sesenta e sete. Testas de lobo para o seu brasón como os de Moscoso.
Morre o lume e entra silandeiro don Xohán. Vén pálido, mais determinado. ¿Que lle pasará? Sen bicar o fillo, don Xohán pon á altura dos ollos da dona asombrada unha cousa que trae agarimada no pasamontañas: un neniño, lindo, rosado, branco como un anxeliño, empanado en pobres roupiñas lixadas. Don Xohán di sen vacilación:
—Rosina, é meu fillo. A nai morreu. ¡Entrégocho para que fagas del o que queiras!
Os dous nenos figuran sorrir un ó outro. Diante da espaventada faciana da señora, don Xohán franquea a fiestra á noite negra:
—Aí tes o patio. Están os cans famentos. Se tes corazón guíndao embaixo.
A señora, sen unha fala, axiña, como cómpre, ispe o outro peito e os dous nenos beben, tranquilos, ditosos,do mesmo leite. Ó día seguinte, D. Xohán con cabalgada de criados vai á feira de Pontevedra. Ó voltar pola noitiña vai chamando nas portas dos lugares e deixando nos regazos das doces labreguiñas de ollar rendido, das bravas pescas de falas mimosas, ducias de panos sedáns, dengues de terciopelo, corais e pratas barrocas para os fermosos colos e para as lindas orelliñas, duros ás mancheas para liberar as terras hipotecadas polos patróns, para pagar as menciñas das avoas tolleitas nos leitos.
1875. A xente segue dicindo:
¡Que gran cabaleiro!
Medra cada día a admiración dos cabaleiros e dos cregos, a envexa dos señores da vila, a fame dos curiais e dos prestamistas. Por tódalas carreteiras, as que soben entrenzadas arredor dos montes, as espalladas no vagantío das chairas postas ó sol, as que namoradas da fermosura das rías van seguindo o encaixe da costa, salfiren alegrías gozosos os coches de don Xohán. Séntense de lonxe crebando ben de mañá o ensoño dos piñeirais. Levan catro, seis, oito cabalos, mercados nas feiras de Zafra e de Sevilla e Xerez. Non collen polas rúas de Sant-Iago e ó entrar nas prazas das vilas espállase un aire de festa. Moitas veces vai só don Xohán guiando a xubilosa tropa dos cabalos: leva no pescante a escopeta e unha boa moza, pimpante e orgullosa, ó seu carón.
Nas mesas dos cregos sentado entre os arciprestes e priores mantén o ritmo dos muelles debullando con método probado e con fidalga limpeza, dende a sopa, densa, condesación sabia de causas boas, ata a longa coda dos postres. A gran sinxeleza da alma de don Xohán trasparéntase no falar, no enxuiciar simple e claro das cousas, collendo sempre polo camiño do medio e lucindo en temas de caza, de viños e de trato social, unha mestría completa. Unha boca que endexamais dixo verbas de dúbida e un corazón tan recto que os abades severos, moitas veces escandalizados pola sementeira de pecados que don Xohán facía a rego nas parroquias, non podían por menos dicir:
—Don Xohán peca coa sinxeleza dun neno e de fixo non acouga o mal na súa alma de neno.
Gran neno mimado pola fortuna, polas mulleres, pola saúde. Ningunha emoción, ningún problema. Mellor que cos homes, fala sen palabras nun diálogo de olladas e xestos co can das perdices. Os animais, os pobres e coitados animais, senten por don Xohán un amor particular. O seu asubío e a súa voz poden máis nos cans que o asubío e a voz dos criados. Fixo unha viaxe longa, no medio do inverno, por ver nun pazo da montaña o pobre “Soult” can de palleiro, bo servidor, leal amigo, que estaba a morrer. Deitado no estrume dunha corte, nin tiña azos para se achegar a un consolo de sol que lucía na porta. Cando sentiu trepar o cabalo e percibiu ese olor particular, cecais feito de volátiles esencias de carácter que os cans poden percibir nos homes, de don Xohán, Soult, erguendo as pobres orellas muchadas, meneando un anaco do rabo, chegouse á porta a zorro, sentíndose outra volta cachorro, ouvindo unha harmonía de noites estrelecidas baixo a fiestra do amo, maxinando doces soños, ós seus pés na alfombra da sala. Don Xohán non se afastaba do can, os ollos prisioneiros dos seus nun diálogo non maxinado por ninguén. Caendo a noite e o frío, os caseiros, respectuosos, trouxeron lume, e don Xohán debeuse percatar dunha súplica nos ollos do can, pois sen dubidar meteulle na testa un tiro certeiro.
¡Gran cabaleiro! —murmuraban os labregos sospeitando en don Xohán unha dignidade superior, cando vían o gando dos lameiros parar de pacer e ficar cos ollos extasiados, húmidos da terneza que noutrora inspiraban os grandes xefes pastores, ou as pombas envolvendo en agarimos azados a figura do fidalgo, na solaina, co primeiro sol churrusqueiro da mañá, ou os bois baixándolle a poderosa testa serva para apañarlle na man as roibas espigas, ou o pavo real facéndolle a roda maxestuosa de cortesanía.
Don Xohán percorre no seu coche as carreteiras da beiramar. Non soamente por folgar. Agora son outros os tempos. Don Xohán, que nunca soubera o que tiña nin contaba as voltas dos cartos, fíxose home de negocios. El de por si non se mete en nada. Ten servidores listos, algúns señoritos da vila, que traballan todo o negocio das contratas de camiños. Don Xohán admira eses homes de empresa, calculadores, que saben trazar as curvas, e sufincar as pontes, e engaiolar os enxeñeiros, e entenden das fianzas e dos prazos. Don Xohán sempre pronto a se marabillar, sorrí e paga. Ás veces, as cousas non marchan ben. Ó mellor hai que variar un trazado, hai que mercar a conciencia dun funcionario, pódese perder, non se sabe ben por que, o importe dunha fianza. Os conselleiros do asunto son agora seus amigos. Algúns con moitos fillos e poucos ingresos andan mal de fondos. Don Xohán, con delicadeza, para non ofendelos, failles chegar ós bolsos rolos de billetes. Moita xente ten envexa dos compañeiros de don Xohán; levan gabáns novos, trepan con autoridade denantes descoñecida neles, algúns erguen casiñas novas, outros, máis humildes, póñenlles tendas ós seus familiares. Un serán, por caso raro, don Xohán demora na casa. Está ó fresco con dona Rosina; os rapaces pequenos enredan no xardín. A maior logo haberá que póla nun internado na capital. Dona Rosina fala de algo que lle roe no peito; ela ben quixera aproveitar aquela presencia do seu home na casa.
—Dispensa o que che digo; non me gusta esa xente con quen andas. Non me teñen boa cara. ¿Ti para que procuras negocios? ¿Non estariamos máis descansados coidando das terras? Teño medo a que con tanta cavilación che veña unha enfermidade. ¡Tes unhas canas no pelo...!
Don Xohán escoita, en silencio. E sorrí. Non, os seus amigos son todos boas persoas, homes para se ma tar por eles; é preciso que os cartos bulan polo mundo, hoxe xa non se vive, como denantes, nos pazos. Don Xohán vai ensarillando as súas razóns, sen grande fe nelas e sorpréndese dunha acordanza estraña. Non había moito estivera coa Bibiana, muller xa serodia, boa moza no seu tempo, a quen don Xohán sacara con namoros de sachar leiras e agora, grosa e coidada, rexía un fato de mozas da vida na cidade. A Bibiana gardaba a mellor lei ó fidalgo. E dixéralle máis claramente o mesmo pensamento da señora:
—Eses teus amigos son unha tripulación de ladróns. Fartan a fame á conta túa. Se segues tan parvo deixarante máis pelado que unha pelica vella. ¿E logo non ves
como engordan? Ti es señor, vive no teu e déixate de manter zumezugas e de negocios.
Estraña confluencia de opinións. Chega o mordomo a falar ó señor: mañá feira de Soutoledo. A mellor para mercar a parella de bois. Fan moita falla. Don Xohán bota man á carteira. Logo, escudriña nas gabetas e nos caixóns. Por primeira vez na vida non ten diñeiro. O sol, onza de ouro como as que el sementou ás mancheas, vaise poñer na comba dos montes. O fidalgo cazador sempre olla para o ceo, como o mariñeiro para o mar. No ceo vibra quieto, feroz, dominador, un miñato.O rei no solpor. Adivíñase un medo pechado no branco pombal. Don Xohán agarra a escopeta e baixa polos eidos de millo medrado. Está agora o miñato riba dos grandes piñeiros mansos. O fidalgo admírao un instante. ¡Está tan fermoso! Logo tira. Cae o paxaro dando voltas, un anaco para nunha ponla, derrúbase pesado no chan. Os ollos, o pico, as farpas. Don Xohán ó voltar para a casa vai pensando por primeira vez: “Quizais logo haxa grandes pagos dalgunha obra”. ¿Terá que acceder ás falas melosas do Estornelo sobre hipotecar a casa de Sant-Iago?
1885. Unha oficina polo serán. Chovía nos vidros lixados. Fedor de colillas. Traballo extraordinario. Medo á chegada dun novo xefe. Testas encol das mesas. Don Xohán na súa. Como fidalgo é moi dado. Nin lle parece mal que un antigo zapateiro, que lle fixo nun tempo moi boas botas de caza, lle fale dende a mesa veciña:
—Ola Juan.
Don Xohán tiña unha serra de expedientes riba da mesa. O balduque vai estralar coma as fitas dun corsé de xove posto en corpo de xamona. Don Xohán non sabe por onde comezar. Cecais pensa: “¿Vivirá o Leandro, o meu caseiro de Ribacova? ¿Casaría a Florinda? Xa debe ter vinte anos”. Soña no corpo de palla de centeo da nai da Florinda e no lume, mantido coas leñas de don Xohán, do seu fogar. Tempo das resacas. “¿Como estará a bodega do Ribeiro? O novo amo desfaría aquela pipa vella, de carballo. Bo serán para pasala co estilador”. Trémanlle diente dos ollos as partidas dun reparto. Boeno. Inda hai cigarriños. Agora os seráns do outono son máis longos que denantes.
Don Xohán saíndo da oficina non quere mirar un grupo de rapazas que pasan. El ben coñece a figura da súa filla, a máis elegante. Leva ó seu carón un noivo. Un empregado de almacén. Don Xohán cruzando diante do casino por pouco cólleno os cabalos dun coche. O cocheiro para, baixa, dille:
—Señorito, dispense.
Foi servidor de don Xohán. Dentro do coche a figura do prestamista parece unha sardiña en lata. Fai que non ve a don Xohán. Ten medo dunha labazada.
—Boh, o caso é que teño pazo fidalgo con escaleira de corte e escudos, en Compostela —pensa acochándose coma un zorro.
Don Xohán, con dous retirados, pasea baixo os arcos da rúa. Horas sen remate. Mais el figura non se decatar. As fillas estarán cosendo e non convén estorbalas. Na hora da cea todos están ledos arredor da mesa limpiña. Dona Rosina ten os cábelos brancos. Dille ó seu home:
—Ti figuras un polo ó meu lado.
As rapazas reciben un recado urxente: cómpre rematar os volantes e as mangas dun vestido, para o baile, denantes das once. E sen probar migalla de queixo, póñense a coser. Don Xohán non pode ser dono de contar unha tristura. Non é ren de particular. Na xerriña só fican dous dedos de viño da taberna. No comedorciño hai un oco. Alí estaba o fermoso taburete taraceado. Agora non está. Don Xohán e dona Rosina fálanse cos ollos. Ela ponlle na man un cartucho de pesos. Don Xohán asomado á fiestra considera as luces da cidade na noite. A rúa escura fai unha volta. Máis aló hai un calexón e no calexón unha taberna soa da polos bos calos que prepara. A taberneira foi e aínda é moito de don Xohán. Hai pouco mandáralle unha empanadiña de peixe. Tamén ten para el outros peperetes.
Hai un demo de portuguesi ña que dá xenio vela. Cansouse de servir. Don Xohán sofre cavilando:
—Terei que ir pola outra rúa e rubir polas escaleiras... Non se pode chamar a atención nestas rúas de xente devota.
Don Xohán é moi franco. Endexamais ocultou ren do seu vivir. ¡Quen lle volvería os abertos camiños da aldea! Colle o grande chambergo para saír. Dona Rosina, ó despedilo na escaleira, dille baixiño:
—Lémbrate que mañá hai que pagar os réditos do Estornelo.
Dentro, as fillas cantan, traballando, ó son da Singer. Don Xohán di:
—Tes razón; está a noite moi fría. Voume deitar.
1900. Todos viñan admirados da resistencia física e do señorío de don Xohán. Había cazadores elegantes, políticos, xente de Madrid. Don Xohán no monte e na mesa parecía o convidador. Os seus tiros precisos estraban de perdices a penica das encostas. Os cans facíanlle festas atoladas. Os labregos —xa ningún había do seu tempo— pensaban: “¡Que gran cabaleiro!” O seu vello tabardo impuña un tono na antesala. Estaban nun pazo arreglado e repintado á moda. O amo non sabía ler os escudos. Don Xohán descifrounos e contou historias da casa.
—Por aquí —dicíalle ó amo— estaba o segredo. A forza de rebulir nas paredes dun cuarto escuro, don Xohán puido facer que unha pedra se correse. Gran emoción na compañía. Saíu un bafo de vellez. Mais non había tesouro. Había un mollo de pergameos e un grande tarro cheo de mel. Don Xohán colleuno con respecto e levouno ó comedor. ¡O símbolo dos bos tempos, a honradeza da tradición, o tesouro da casa, o mel suave das avoas, das abellas que zugan nos xardíns antigos e locen como pintas azadas de ouro no fondo de gules dos escudos!
Don Xohán comeu e bebeu como un prior guerreiro.Toda a historia dun século, as liñaxes e as parroquias, as colleitas e as fames, a carlistada e a Revolución, os estudantes clásicos, as farras épicas, as belezas dos salóns elegantes, os comezos dos políticos, os bandidos e os aforcados, Pepa a Loba e Xan Quinto, as flotas a vela e as cazatas feudais, pasou pola súa charla. Algúns que ben o sabían, picábano para que fixera outras confesións. Mais o fidalgo nin tivo unha verba para os falseiros amigos, nin para os rapineiros vestidos cos anacos do seu manto de señor. Cunha ledicia vagamente outoniza figuraba don Xohán unha torre antiga e lanzal onde aniñaran os paxaros da campía.
Nos postres un mozo preguntoulle polo tempo romántico.¿Sería poeta? Non. Coñecera moitos poetas e moitas musas. Mais só sabía unha poesía:
—É a miña poesía favorita —e recitouna—: Y en triste adiós mi juventud perdida / mandaba a mis cabellos /pensando que ya nunca volverían / hermosas manos a jugar con ellos —e todos estaban emocionados, e ninguén pensou en rir da cursilería.
Nos últimos do ano don Xohán fai unha tremenda descuberta: tamén o seu corpo está suxeito á dor. Un dente de rato róelle no estómago. Hai dous días que sente dores feroces na vexiga. Non sabe que cara lle pór ó médico. Só coñecera os médicos en sociedade. Don Xohán só atura dous días no leito. Unha néboa inverniza enterra a cidade doente nunha masa de algodón hidrófilo. Dona Rosina non se arreda do leito. Unha mañá don Xohán está descansado e figura reflexionar. Dona Rosina vai á misa. Cando volve hai xente na escaleira, as fillas berran e choran como tolas, hai un fedor de pólvora no pobre pisiño. Don Xohán fixera o primeiro e derradeiro razoamento sobre si: estaba doente, non podía pensar a dor e pegárase sinxelamente un tiro como fixera moitas veces cos cans vellos ou enfermos. Sen remordemento, sen vaidade, sen pecado. No cemiterio, a lousa humilde de don Xohán, modesto funcionario xubilado, está asombrada polo monumento de mármore do prestamista. En sete parroquias da Galiza aínda o sol do serán bica ó morrer sete alciprestes que de neno don Xohán axudara a plantar.
-----------------------
De Contos do camiño e da rúa
Ramón Otero Pedrayo
1ª edición, 1932.
Texto de Seara a partir de:
Editorial Galaxia, 2003
Stories.
I.
THE MERMAID
"So what's new, Miz Delfina? Who's that guest of yours in the big room with the balcony?" asked the sergeant of the Civil Guard, setting down his glass of Ribeiro wine and wiping his standard big mustache with a white handkerchief folded in four.
"Well, I hardly know more than his name," responded the lady who ran the inn, a huge matron with three chins, a rounded belly, the soft hands of a stout tavern keeper who still had a youthful green glint in her eyes from her madcap youth and beneath her red scarf an attractive creaminess of nape and well-shaped ears. "But in my opinion, he comes from good stock. You must know him, surely. Don't you remember the Mirteira manor house, that immense mansion with five dark cypress trees and a beautiful chimney, way off in the mountain. above the Fervenzas waterfall? I've forgotten the name of the parish... You can see the manor house quite well from the curve in the road, after the bridge at Frouxán... It's been years since I've been there! When I was a girl, my aunt and I went there to buy pears from the orchard... Today I bet I could still find the medlar tree growing in the middle of some lovely myrtle hedges... Well, that fellow is from that category. They say he's from far away. He hardly speaks with anybody. Maybe it's a problem of the heart..."
"Yes, yes. I can see that. In that parish, San Breixo das Touzas, not so long ago there was quite a passel of thieves... I've eaten in the manor house before. There was a little old man, quite amusing... He'd go down to the wine cellar himself... There were also some ladies warming themselves by the fire. That young man is probably the old fellow's grandson... But it's folks who never come down to the village...
The sergeant took a cigarette out of the pocket of his jacket, thought a moment about how his gray pants sagged over his black elastic boots, matching the dull patent leather of his tricorn, then headed off down the street with the rather serious and picturesque swagger of someone who would soon be a lieutenant.
Delfina kept pouring the oily, dirty coffee liqueur from a round jug into some polyhedric bottles with labels saying anise. She appreciated having those moments in the house to herself, and felt more like a queen than ever, behind the blond oak counter, mended with tin, among the wine barrels, placed like mortars atop crossed feet, cigarette packs, notebooks, and matches, the utensils for measuring volumes of liquids, the shelves where a world of things classified according to an unconscious preference for the decorative: the packages of candles, a luxury of long village nights; the tins of spices with their bright colors; the tragic bottles of drunken nightmares and assassination by rum; the innocent anisettes with their frozen northern landscapes; the wizard of a coffee grinder; the pounds of chocolate sitting like books or bricks, the cheap soup pastas; the posters from the shipping companies; the attractive Skodas batteries; the big barrel of oil; the hoarse melody of the salt. But not only adjectives and epithets concerning eating, drinking, and burning were sold in the store along with the verb of wine and oil. In the window, as if in an aquarium, slept purple, complicated, delicate lobsters, in the style of Venetian paintings, and everything God had created in the sea, the coast or the mountains: good, uncured cheeses, hiking friends; partridges the color of the highlands; sunset on laps; salt pork like bellies; strings of sausages, rosaries of Pantagruelian devotion; skinned virginal lamb tasting like spring; pig heads with odd-looking snouts; ears waving from gluttony, strong, ugly, and unnerving like the monsters of the Portico of Glory in Compostela; hams strung up, trophy of winter campaigns, comfort for the eyes, memory of the wood-filled, smoky hearth. All the flavors of the fallow fields, all the flavors of the valley, of the sea and the beach coming one after another, according to the order of the Zodiac, in the window, king of the sloping street, paved and clattering. The house, large, comfortable, spread out, had a creaky staircase, big bedrooms with beams, with green windows, and the ones in the back area, with a roomy wooden balcony over the simple garden, and the mountain scenery, and a bit of calm sea with yellow sand, ringed by clumps of pines.
The new guest - Don Leonardo - arrived late on a drizzly autumn afternoon. He was soaked when he arrived, and his slender figure, supported by a cane, walked among the tables of drinkers in the tavern. In his room at last, Don Leonardo, lay on the bed without turning on a light. He amused himself with the way the spider-legged rain struggled to grab the last butterfly of the day, colorful and resting on the glass. Two kinds of thoughts battled inside him: landscapes and people with hope, the village identity, a dream for the future and the trust in ships, with visions of farmers' malice, the willful trickery of people and ideas. The casino, the court, the music stage, the well-off young men, wine, homemade brandy. Factors of equal strength that lulled him into a placid sense of balance. "Will my Galicia always be like this?" he thought. "Can I only find peace in narcissism and the ivory tower?"
There were books on the table, blank white writing paper, some letters with handwriting and stamps from a distant place. The hands of the evening weighed upon his shoulders, making him sink into an calm despair, and he had almost given up. He didn't want to admit he felt depressed, and to distract himself from this heavy feeling, he anxiously awaited the hour for supper despite being a reserved man.
Downstairs, the guests were having a glass of wine with friends from town. Little priests, fond of dissecting tins of food, dousing the small talk of notaries with wine; ironic young men, because they had understood it all, weakly, with no courage; commissioners humming bits of outmoded couplets of unscrupulous stupidity. Others, next door in the casino, fulfilled their duty of reading the dry, thorny newspapers of the province or, their fingers and lips stained by bitter cigarettes, played domino or cards. At night, all of the windows, tall or low, allowed the nightmare of winter to seep in. In the town at that hour there were only two things that were noble and pure: the roar of the ocean and an occasional sea chanty on the wharf, from the ghostly grove of the ships' masts.
The regular guests and the ones just passing through took their seats along the long table. The notary complained to the maid about having his napkin changed. He was well aware of the impression his wine-soaked lips gave. Two or three pensioners unashamedly commented on the legs of the girls seen strolling along the archways to the great satisfaction of the captain of the cavalry, he too being a man of the world, accustomed to a free life. A lass from the village who'd come with her father because of a legal case, ate with refined manners, picking up her bread with the napkin. There were other people, skinny from avarice, envy, power, business deals. Don Leonardo ate quickly, bothered by the feeling that there were watchful eyes on him, and he couldn't express what he wanted to say. Between spoonfuls of soup, he was thinking about the phrase that still hadn't come out when the quince jam made the rounds of the table and hands noisily gripped the nutcracker and then came the round of 60-cent cigars. "I am so unfortunate," thought Don Leonardo as he was returning to his room. But early in the morning he was shivering with emotion thinking about the day's discoveries.
Then came the barrage of San Francisco, the month of All Saints, winter. The wind combed the pine trees in the opposite direction; the puddles in the square held the dull reflection of a sad glare all day. Novenas. A big priest blustered in the church, illuminated, against short skirts. The buses arrived navigating the mud, with coughing engines and packages of newspapers, with a far-off rhythm of the world. In the casino, there was a noble from the mountain who insisted on losing every day. A curia scratched a processual script in a fog of ink, cold, bad faith, and a dirty , spit-covered floor. The Notary did not speak with the Registrar. The judge turned a cold shoulder to the local boss. A lad from town published a book in a distant press, and the gatherings in the casino stopped playing for a bit to flay him. At night the noise of merrymakers echoed: they changed the signs of the stores, went off with Delfina's liqueurs so they could get drunk, in a boat, in the dangerous sea. People didn't notice Don Leonardo: he went out of town every day and they got used to hearing him talk about swimming on a deserted beach. They deemed him crazy and were happy with that. He spent long hours looking out at the sea. In the fanciest soirée of the fine ladies who did not go to the movie theater, an old lord spoke of him:
"That young man has something on his mind and he'll tell it in time. I know a little about his tragedy. He, like I, loved the farmers and the sailors, the ancient legends, and a future for Galicia. I became soft because of this worthless life. He didn't. He will triumph, because he knows how to keep quiet, be scornful, and wait. The way I had of speaking bluntly and my liking for wine and laziness has been my downfall.
There was a period of bad storms scattered with shipwrecks and frantic, sobbing women on the wharf. Life's indifference wore people down. Until one day, early in the evening, a new, unsettling piece of news traveled through town from Delfina's inn to the salon of the ladies and the office of the rectorate.
Where had it come from? It was hard to say. There were few facts, odd ones, but without an easy explanation according to the pervasive logic of the town. Everything was based on what Delfina, the innkeeper's maid, had seen.
Don Leonardo had been absent for three days.. Had he perished at sea? Nobody gave him a thought. But at night, after supper, beneath the limping rain, he appeared carrying in his arms a long, strange package, dripping, shiny like an animal from the sea in the dim light of the tavern. His head was bare, his hair was plastered to his head by the salty water, his eyes were bright, his voice was different, his physical strength different as well. He shut himself in his room and ordered coffee and rum, going down himself to get it from the counter. The maid was astonished. At that hour no cars or ships ever arrived. Don Leonardo, the madman who already had a reputation among the local fishermen, had brought that thing from the beach. And from the discussion between Delfina and the maid the conviction arose: Don Leonardo had brought the mermaid of the sea to the inn. They had planned the tryst, for sure. Some sailors had heard her singing on the dangerous green rocks and felt afraid. The story, despite the customary laughter of the casino, spread through town. From distant times of navigating by sailboat by heroic officers, brash nobles and followers of the Carlist priests, there had been a great need for something marvelous in the small dull-witted population. Common sense and culture in general had been lost. Moreover, that explained Don Leonardo's character. He had conquered the love of a beautiful, cruel mermaid, only defeated by the quiet young man’s worship of her. He must have told her marvelous things in the grottoes of the rocks, amid the weaving and unraveling of the white veils of beaten foam. He hadn't been afraid of the treacherous waters, nor the shine of the green eyes in the abyss, nor even the deceptive play of the drizzly hair like a bundle of sargasso, the rapid curving of the wave. A star shimmering in the mist showed him his beloved's underwater manor with fingers of light. The plovers celebrate the nuptials flying on a ragged cloud and the black crows, assembled on the sand bar, told how a pale man had stolen the terrible deity so he could marry her and they would go together to live in the manor house on the mountain.
The head of the cavalry suspected contraband, the sergeant from the Civil Guard a crime, the casino suspected nothing, the abbot, a learned man, wracked his brains trying to recall things about the Holy Fathers, legends of noble lines, pages written by Father Feijóo. Who knows! And what rite was required to baptize her? Because Don Leonardo, who is from a good line, cannot marry an almost diabolical being. And for a whole day, a fever of mystery and an ancient moral fire made the town's moral temperature rise and an anxious interest girded the balcony of Delfina's inn. All the guests dreamed of or thought from their beds about going in a black ship and without a guide, carried by an invisible wind toward an archipelago of islands that, like the heads of monsters, arose from the tempestuous waters, or towards a Maelstrom, a circular, thundering abyss of moaning caused by death and shipwrecks. More or less all of them had something of the sea, despite looking down on it because of their rude village way of thinking. And now, with the presence of the mermaid, their sleep was broken by the song of beautiful and cruel daughters of the salted wave. A sweet song to listen to, not realizing it beckoned to a voyage with no return except in the tragic pounding of the waves, spitting out scarecrow-like cadavers of those who had drowned onto the beach... From the old women came forgotten bits of stories heard from grandmothers and captains from the long period of scurvy, dead calm, and the octopuses that blocked the straits and gripped the ships. The notary, a bit of a poet, who had won awards as a youth, felt a dripping of a boat song in his nightmare. The priests prayed that the hand of God, tearing the clouds apart, would calm the waters. No need to talk about the town - about Delfina, the maids, the sailors, the officers, the cavalry, the farmworkers. Everyone knew, their enjoyment mixed with fear, how the mermaid came to be there, in a room in the inn, captured in the nets of love, embraced by arms of sea foam, encircling the tempting body, wrapping in cool, fragrant hair, her eyes with the light of the deepest sea and flapping her silver tail, sensual and playful, at a man who knew how to love her and take her from her palatial home of coral and jewels from the caverns of the seabed. The townspeople understood the marvelous situation and the satisfaction of seeing a belief of theirs become reality. And the whole town, grayish, indifferent and with a servant mentality, enjoyed some marvelous mythological hours, the kind experienced but once in many centuries, as if the world had been made anew and the sea, the stones, and the birds could speak. There were different stars in the sky and along the beaches by the sea - a great yet simple and terrible old man - sobbed with the pain of seeing that he had lost his harmonious, his lovely queen.
"The little mermaid doesn't speak: murmured the women in the doorways, because her lips are drowned by kissing."
But when the morning light appeared, with it came common sense, the serious uncle dressed in black and cuts short the hopeful dreams of children, the dried-up master of simple hope, the professor of the official text, the uncle Bill of the markdowns, the ledger of emotions. And general culture also sniffed solemnly at this reasoning: there is no mermaid in the books of the Darwinist Odón de Buen, thereby, the mermaid isn't classified because it doesn't exist. They all returned to their professions, in order to pay the tribute to the government as usual. Only the fisherfolk had eyes for the night and mystery. Delfina was already thinking about how to charge an entry fee to people who wanted to view the contralto of the sea. When they did, they'd also spend money, because with novelty, purse strings loosen and a lot of bottles of potions of uncertain ingredients could be sold.
Like it was reported in the morning, there was a lot of activity in other areas; the mayor comforted by the telegraph operator, who didn't want to send a telegram telling the Civil Government the news, called the town leaders together. The priest, the doctors, the apothecary, the teacher gave rather muddled spoken testimonies, and the apothecary's - he was a man suspected of witchcraft - leaving room for all sorts of interpretations. The result of the meeting was the advancement of the sergeant of the Civil Guard, the Cavalry and the head of the local police, in formal dress and marching in military fashion to Delfina's inn: the mermaid isn’t subject to the law even under order by the commander of the Navy. In a certain sense, it’s a matter for the men of the sea and she has the right to fall in love at any time. But the three of them, with the order of the mayor and the judge's authorization, outranking Delfina's resistance, entered the inn and, a bit pale, knocked on Don Leonardo's door. Outside, the great commotion of the people continued, all work stopped, beneath the stubborn winter rain.
The wait was brief. Making their way through the crowd the three uniformed men strode out and the thunder of a thousand voices greeted the appearance of Don Leonardo and the mermaid holding on to his arm: her hair, blond and shiny, was coiled in a knot on her snowy neck and formed a long ogival portico along the center part, her forehead, the sweet shape of her face where the gentle green light of huge, calm, deep eyes was shining. A raincoat that seemed like it was made of ocean kelp, covered and outlined a slender body and a gloved hand rested on a light-colored cane with an ivory handle. The shouting turned into enthusiastic applause that already reached the square with its arches before the two arrived at the consistory. A thousand astonished eyes searched for her tail but found only the serious, firm step of feet wearing sturdy shoes. Indifferent to the rain, she walked along with her expression distant. The clapping didn't stop when the two of them appeared on the balcony of the Town Hall. Don Leonardo made a great sign with his hand requesting silence and spoke:
"Neighbors! I don't know if this woman I'm presenting to you is the mermaid of the sea. I spoke to her in a far-off land, beyond the Arctic circle where the waters carry sparkling icebergs and the sun shines along the horizon at midnight in the summer. When I spoke to her and sought her out I was thinking about this poor land of Galicia. I wanted to save it from its moral misery, but I didn't have enough strength for it. I needed the help of a spirit or mermaid from the cold north, from the hard north, forever new and purifying. She listened to my pleas and came to me. We are husband and wife. We will live in the manor at Mirteira, not to loll about in the useless manner of young masters, but to fight for the happiness of the mountain and the coast. Between the two of us we will give you a new way of life. We will guide and advise the farmer and the sailor, we will devote ourselves to freeing the village from the bad habits it has, repulsive and evil. Maybe you don't understand now what I'm trying to tell you. With time and our example you will understand. The sun must also shine on our land at midnight!
"Long live the Mermaid! Long live the Mermaid!" clamored the people without stopping.
The truth is that from that night on the ways of the village changed a great deal. The lords of Mirteira come down and teach new "sports," they create and direct schools, they bring in speakers, advise them regarding other sorts of housing, leave their mark on sailors and the industries of land and sea. For the seafolk she continues to be the mermaid, and a group of lads with hope for the future already plan to present the lord of Mirteira as a candidate.
II.
THE SERVANT
After many arguments, upset feelings, quarrels, sobbing, reasons, and examples, Balbina got permission from her parents to go down into town to work. When you think about it, the girl made sense. The house was among the better off in the area. It had an upper and a lower floor, was well furnished with corrals and stables, an open space with sheds (there was one where where the empty cart pulled by its beam pole turned around), two plots for turnips and vegetables, a bit of land inherited where almost every year, except for the driest ones, there was an abundance of fruit, vines with bunches of grapes that drank in the sun, and finally, hills with good pastures for the livestock and some oak and chestnut trees in the festivities area. There was only a dearth of grass and an excess of rent. The rich clumps of earth and irrigation trenches in the turnip patches were well-employed, making for good sustenance, but it was a small space and in the winter with the ground burned off by the long-lasting frosts on the shady turnip patches, it was a struggle to produce a little food. Sometimes, when the straw was used up and more dry straw had been purchased from the heir, they even turned to the corn husks from the mattresses to feed the cows and suckling pigs during long nights. As for the girl, she could have behaved better with her parents, but that longing she felt when she saw the new finery that Xuliana da Encroba, the two granddaughters of the sexton, and Maripepa da Costa wore to the celebrations as well as the savings some sent home, made Balbina's desire sound reasonable and she won her parents over.
So one morning she went down to the road with her mother. She wept when saying farewell to the two sheep, and the old dog, sad because he didn't like the smell that early morning had, went with mother and daughter to where the coast began. It wasn't good for the light of the home to go by herself. "It's for the best, considering what she earns with us! Working in the garden all day and she still can't ever get new clothes. Her brothers are already established as potters and even though the older one were to go off to serve the king, the younger one is already as big as he is." They went down slowly, both very clean and neat, each carrying a basket of eggs to make a simple little meal. Above them the sun behind the mist over the young rye. But the shore was lined with fog. The day hadn't begun yet when, putting one foot in front of the other, they entered the streets of the capital. Balbina had only been there a few times. She marveled at the high prices that were listed in the shop windows and at the good-looking lads dressed as officers who sent her playful, come-hither glances as they went by. Now at the entry to the city, they gave the food to a vender, sly and brash as a roe deer. Then they went to look for Mrs. María a Prisca. She was from their parish and had a little shop or stand huddled beneath the proud archway of a house of some rich folk on the square. She was old, high, battered, flat-chested, her tiny black eyes were piercing and implacable, her skin the indifferent color of old unmarried servants, dry and worn out, that the priests and well-off ladies had. Because her feet hurt her a lot she had them encased in big square slippers with side stitching. The religious, rich spinster woman she'd served for so long had given her that stand and every day would take her a cup of broth and something to nibble on. Part doorkeeper and part vender of needles, threads, pin cushions, thimbles, knives, scissors, boxes of scented soap and other humble luxury items for maids and servant girls who tended to imitate the seamstresses, Mrs. María Prisca was most of all the center for information of all the houses in the city regarding the situation of masters and servants, the advisor, guide and sybil of all the servant girls, the repository of all their gossip, the office for employment offers and information as well as a sort of ambassador and messenger for her neighbors in the city, which is not to say she had a whit of the Celestina about her, at least according to the information that was gathered to write this true story. She knew the personality of all the ladies, the oddities of all the bachelors with no woman in the house, what food was prepared in all the wood and coal ovens, the interior decor of every house, where the man was boss and where the woman, the despotic nature of the wet-nurses, the preferences of old servants that some houses still had, the contents of every basket that returned from the market, the evolutionary cycle of all the servants according to how they ended up: as old servants, maids, hotel maids, ladies of the night, married to widower gentlemen or aged bachelors, not to mention the ones who disappear again into the village or those who leave for America.
She gave advice to seamstresses, couples in love, and confessors according to the preferences of her clients who were all the maids except for some modern feather-headed gal or a wise cook with good technique and skills. As her first advice, María Prisca gave mother and daughter the familiar classical sermon on the poor state of the profession, the ladies' demands, the growing number of houses with floors to be waxed, not forgetting, since she was a good Christian, the dangers of going too far in the case of couples in love, the masters, the matchmakers, the dances, the cinema, and the shadows of the town arbors. Then, turning to the matter at hand, she reached into the vast files of her memory and presented the psychology, the logic, the ethics, and the economics of three house that were without service. There were children in one, in another there was a passel of them and they were always running around everywhere, in the third there were only two and Balbina would do well caring for them and at the same time, with the lady - who was quite a good homemaker - she could learn the servant trade in a few months, would be able to do general tasks while gradually specializing as cook or serving maid and if she was cut out for that sort of work.
And Balbina ended up there, dressed in a cherry-colored blouse, stiff shoes that hurt her feet and a little apron the lady gave her. The first afternoon she got lost with the little boy, carrying him or holding his hand while walking along the streets of the town, dead on her feet because it was supper time. After she'd been questioned by the old servant who'd gobbled up the best portions left by the masters on the serving dishes and hadn't left a drop in the wine glass she brought from the table, the girl lay down on a cot in a tiny room beside the pantry, which gave off the smell of rotting potatoes and where mice scrambled about all night. Balbina was pretty, slight, nicely shaped, had curly blond hair, her skin was fair as flax on the parts that weren't burned by the sun and that were as soft and sweet as early fruit. Maybe she dreamed and cried about the sunset in her village, when she would return from the spring with her friends, crossing over the slippery stepping stones of the stream and in the shade of the walnut trees where birds always sang in pairs, and a serious, slender lad waited for her who talked with her about going to America together. Perhaps she she felt a longing for the big warm fire on the hearth of the large kitchen and the pleasure of feeling the night's damp wings on her face when she went out with an oil lamp to give the cows a handful of clover she'd gathered, feeling free and singing, from the cool, fresh earth of the turnip patch. She awoke two or three times with a nightmare made worse by the noise of drunks and cars that went along the street, and only when it had gotten very late did her eyes dry and she slept like a rock.
Months and years went by. Balbina, ascending from child care to official maid served in many houses and only returned to her parish on its saint's day festivities. She looked like a young lady. She kept her distance from the village lads and in the city she refused to accept soldiers or artisans, shaking them off like one shakes a rug from the balcony. She earned a degree in the grandeur and drawbacks of the trade. In the morning, the happiness of the market, the shop, the general stores, with the neat little basket hanging from her arm, quick-witted, happy conversations with her friends, strolls and social gatherings, discussing houses and their masters, engagements and the lyrical youths who dispatched oil and rice with the rhythm of poets who'd won awards in floral games, when the strong, blond beauty of a slender lass or the catlike grace of a lovely maiden makes the wealth of dull gold of the Toledo scales made from sterling silver. Now a fully grown woman, her golden, lithe body at the peak of its development, the warm light of summer in her smiling eyes, Balbina achieved her doctorate when she went to serve in the house with the arched façade. It cast a shadow over more than half a dozen prosecutors, shopkeepers, and small land owners on the narrow street, paved with well-worn stones, only dry in the middle of August, along which clerics with a farmer's build bound in Theology went by like the clockwork figures of antique clocks, and where the cavernous laughter afraid of its own sound of the mad neighbor echoed long and uneasily. In the house there was a salon as lovely as a minuet and as dusty with time as a Louis XV wig, with immense, cherry-colored choir stalls made of carved wood, with yellow tapestry, the large chairs facing one another like they were in the last conversation of the doctoral and the collegiate noble of Fonseca with the time in the eighteenth century marked by the baroque clock made of bronze supported by the twisting mermaid tails. There were bookshelves arranged in different spots like in the ancient theaters: the theologians and jurors in the high boxes, Madame de Sevigné in the orchestra seats, the respected scientists (Buffón was the youngest) in the amphitheater and up above, in paradise, a few Romantic novelists. This was presided over by a doctoral thesis, in Latin, published with silken covers, on the Christian premonition in Plato and Vergil, and beneath it in another small notebook a letter from the author that ended with these lines: "Because sweet Vergil was the swan that accompanied my youth." The rooms, a bit rustic due to their lack of furnishings, were in the back area and looked out on a garden of manor house rosebushes, the usual cypress, and four pyramid-shaped araucaria trees smartly adorning the round pond, at the bottom of which were delicate green specks of Venetian crystal. A hedge of pedagogical old myrtle hid the vulgarity of the four garden plots and the washing tank. It had been some time since the lady of the house went out anywhere except to morning mass and to visit the cemetery; she wasn't familiar with the new streets of the town and referred to them by their old names -- Figueiral, Inquisición, Arco da Pedra --the nicknames given them since the revolution using the surnames of the heroes of liberalism and the mayors elected by the people. She was the Sybil of the compotes, The Parca of the illustrious families, the Prophetess of the End of the World, the Porphyrigenitus of past elegance. The only thing she had in the world, besides the parrots woven in portraits by her mother when she heard about the exile of Carlos X and a cat she had, descendant in direct line of the little gray kitten from Umbría who when its master Pope León XII, fled and circled the cupola of Saint Peter three times, was a grandson, master Paulos, eighteen years of age, with large eyes the color of pansies grown in the shade, son of a daughter who had died far away, in the colonies, and of whom it was forbidden to speak in the house because she had run off to marry an officer of the infantry when according to her lineage the worst marriages were at least with Dragoons of Santiago. By order of the grandparents, when the officer died of the vomit, soon after his wife, the boy was taken by a servant of the house, Mr. Ambrosio, who had brought him from Cuba feeding him with a bottle. He was now doorman and butler of the house, running it with a hoarse voice from a sort of confessional cubicle by the great dark noble entrance where the poor dared not enter because to them it looked the door to the asylum. Balbina entered as both servant and cook. Not a lot of work. Mr. Ambrosio only ate porridge because of his teeth, the lady only sweets that she made herself, along with some chocolates, and the master, noodle soup, Scott's Emulsion (cod liver oil) and wine with quinine. Still, to keep up appearances in the house, the servant hung a proud basket with high sides on her arm and had two pesos for shopping that she used to buy things for herself and to send send things to her mother's house with the women who sold vegetables. She sent so much that in the village people thought she must be working for a priest, because she didn't return to the festivals and became quite fond of good things: at night she dreamed about the basket and how the next day she'd spend the pesos on ham, chocolates, potted chicken and good beef, exquisite items that the fast tongues with bourgeois taste couldn't even imagine.
Master Paulos thought Chateaubriand was the most modern author and that the voyages of Captain Cook were the last geographic discoveries. Always sickly, he never went out in the sun and had no friends. With a priest he'd studied a bit of Nebrija, and his grandmother considered sending him to study Jurisprudence, since his narrow chest and his fear one night when he caught sight of the candles in the window of a neighbor who had died, showed he wasn't cut out for the noble profession of the military. But in the Institute, the revolutionary Law of Moyano had established a number of chairs in Chemistry, Natural History, and other sciences that the lady of the house thought were equivalent to Alchemy and Witchcraft and she never got around to taking him to the entry exam.
The boy suffered from melancholy. He didn't realize it. When autumn dimmed the rosebushes, he thought of moaning forests and gurgling streams on hilltops. At times, a springlike breeze made him think of golden fields of grain and once, from the mansard of the house, he cried while contemplating the beauty of a little villa in the sunlight, with its bell-tower and the smoke arising along the mountain tops. He thought all the shepherdesses were innocent, that the farmworkers cried with emotion when the sun set and that there were wolves and bandits, ferocious pagans on the hilltops and wise old men giving beautiful apologues. His melancholy needed a reason to burst free.
Balbina had a sunny, fragrant April afternoon to do the washing in the tank. The swallows flew in fantastic gyres around the Cathedral's tower. They created such a happy scene that it made one weep. Paulos, hearing the slapping of the clothing in the tank, looked toward the myrtle. Balbina, whose blouse was open at the top and her arms were naked, strong, white and shapely, had wrapped her hair in a coastal style kerchief that went around her head. With her eyes twinkling and her face reddened like a sweet, juicy peach, she was singing:
Laurel, green laurel
where is your root?
Under the washing tank
where Beatriz washes.
Paulos had only been near one farmer: an ugly, angry farmer with a worm-eaten head, bowed legs and hands like claws scratching some accounts on a piece of paper. Now the rural Muse was before him in the figure of Balbina and the soap bubbles floated up in search of the glowing nape of her neck and the golden locks that were escaping at will from beneath the headscarf. Paulos feared that his grandmother would hear that scandalous song. There was nothing to fear, because that day she was adding syrup to the moulds of walnut pudding. And without hesitating, with the simplicity of a bird that escapes its cage feasts on the first fruit of the orchard, he hugged Balbina, devouring her arms and cheeks with hungry kisses.
She didn't resist, nor did it seem strange to her. In the lad's eyes there glowed a passion so youthful that they became lovers like the shepherds of olden times.
III.
THE NOBLE
One morning there was a big ruckus in the silent, parsimonious street, residence of stingy people with strait-laced habits. It was a spring morning. The swallows were tracing mad, twitter-filled circles full of chirping in the warm air above the rooftops; they were the only ones who could enjoy the joy of the sun's joyfulness, which was, never seen by the shoemaker by the doorway, nor by the stones of the pavement. The large figure of a stiff old man appeared on the balcony of the top floor, his clumsy-looking rifle aimed at the sky, and bang, bang!! the loud, echoing, angry shots like the ones heard in the hills rang out, causing the poor, dirty windowpanes of the apartments, the paralytic fellow in his chair, the ladies of the gentile classes, the employees who prepared chocolate, the old woman and her knitting, the little girl reading novels, the bourgeois cats and retired servants who go to mass and survive on a pension left to them by long-dead masters, to shudder. Fear, puzzlement, murmurings, tall tales. For most, a verdict of ill conduct and a great agitation among the residents when the noble stood facing the sun in his lofty gallery.
We're going to recount the story of that man in brief vignettes, told in accordance with trustworthy sources. The logic of the story, and it's the only one that's known, will justify his tragic ending, coinciding with the end of the nineteenth century. No judgment or criticism is intended, no interpretation or explanation. Two notes must be considered beforehand, however: he had only been taken ill once; he never gave any explanation for it. And nobody doubts that he was a great master.
1835. Scene: a large wine cellar in Ribeiro. Barrels that were already were a hundred years old when the Napoleonic invasion took place. Friars collected fees for land rental. The big autumn sun arrives to pay homage at the gate to the strong, new wine imprisoned in the deformed bellies. A noble with a white beard and twinkling eyes holds a child who is no longer a baby on his lap. Foremen, day workers, a chaplain from the house form a respectful circle around him. The noble had studied in Fonseca and had been prone to questioning; he spent a lot of time reading the classics, was drawn to the stories of his class. Even so, he had never wanted to be ordained. Domine, non sum dignus, Lord I am not worthy. Primogeniture maintained a cloistered existence in the winter manor house, the summer manor house, the autumn manor house, the spring manor house. Seven sites were joined, and there were seven curates. A manor house on New Street. The Clarissa Sisters. Captain of the people in a valley during Independence. Strong backbone - because of lineage and studies - not a courtier of King Fernando, not for love of the benches of his seven kitchens and calm strolling through the echoing halls, not a coronel in the Andean war. Married late, when relatives were sharpening their teeth for a fat inheritance, he spoiled his son with an old man's love. With his son in his arms, he was only afraid of one thing: illness or revolution. For illnesses he had the prescriptions of the friar of Saint Francis, for the Revolution he'd arm a troop of loyal mountaineers. The ones from Bocelo, the ones from Friol. Not begun like the core of an oak tree. Now he's watching the decanting of the wine. A fragrant golden fountain spurts from the largest barrel: agile hands carry off the pots and the pots are emptying into the toothless mouths of other volumes. The murmuring of two rivers along the roads fills the wine cellar and the afternoon.
The boy, for once, is still. The father is pleased with the boy's attention. The boy is entertained watching the strong stream flowing from the large spigot. A game. A draining away that excites the child's restlessness. Then the spout starts to slow down, it no longer has that strong flame-colored arc; now it slows down and and weakens. It quickly stops. Then the boy bursts into tears. He wants to watch that lovely fleeting thing forever. If he were grown, he'd catch it in his hands like a slippery snake. His father shivers, is uncertain, then notices and orders:
"Open all the spouts." Frightened, the men, fearing divine punishment, aren't sure if they should obey: there are no other barrels available. Angry, the master orders them to do it. They all know the force of the mater's terrible voice. With trembling hands, surreptitiously crossing themselves - they aren't responsible - they open the barrels, The noble's loud declaration echoes inside the wine cellar:
"Let my son, my heir, the scion of my line enjoy himself."
And so the barrels flow, the ones with white wine, the ones with red wine, the ones from Encosta, from Bacelar, from Teixugueira, just as the fountains of Versailles flowed during the Great Century. A roar of diluvium in the wine cellar, an ancient harvest running along the sandy floor, forming a flooded lake offered up to the unconscious cruelty of a baby Nero. The wine resembles blood bathed in the sun's amazement, inebriates the atmosphere of the wine cellar, the men, the chaplain; pants are rolled up, the wine stains their legs. Partridge legs. The little boy laughs, shouts, claps his hands with glee. Weary, he falls asleep in his father's arms when the loud whisper of the empty bottles fills the wine cellar with the sense of fatality. With the arrival of the evening and great regret the men head to the kitchen and walk toward their homes, saying:
"What a grand gentleman Don What's-His-Name is..."
The exclamation in the voice of the people and the envy of the noble class spreads throughout the region:
"What a grand gentleman, what a grand gentleman..."
1845. The wintry air comes down the chimney making the coals hiss and spark in the fire. The chaplain warms his hands, paces uneasily, at times goes to the bedroom door. Surrounded by cousins and siblings, the noble is fighting death in the great bed. The white of his beard blends with the white sheets. His eyes are focused on the crucifix, but at times also reveal impatience and pain. What they all feel. The chaplain, an exclaustrated friar - goes up to warm himself by the hearth and to look through the windows, The cold morning is born, painfully, over a landscape of white mountaintops. Many people went out to look for it. And they see the day, they see death, and Don Xohán, he is the only one they don't see.
Everything is prepared in the chambers of the law office: the papers, the titles, the will. The Master with a large contingent of faithful followers made a solemn visit to the manor house. There were lace tablecloths on all the tables, gilded altars, and bouquets of flowers, a miracle in the middle of winter in the mountains. In the kitchen the farmhands don't dare to speak. The noble gave no sign of movement or effort, but when the Master arrived, he jumped out of bed, despite being so weak, and took communion on his knees, his arms crossed like a Christian king. But his son hadn't arrived. The final bitter chalice for the dying noble. Around mid-morning, the soft steps of death as they left the bedroom crossed the hall, having completed their task. A sinister old woman there saw it, saw Death striding through the sunroom in order to go down to the garden and continue the work of wielding the scythe.
The priests of three bishoprics and the nobles of seven jurisdictions, have been summoned, and the poor will come from twenty parishes. The rosary fills the manor like an obsequious tide. At nightfall the great candles are lit. Because the doors are not shut, nobody notices the arrival of the young noble. The chaplain starts to scold him, but falls silent when he sees the haughty figure of the young man. He's wearing high boots, a rustic overcoat, and is accompanied by a pack of dogs howling in a bloodcurdling chorus. The noble cracks his whip at the dogs, orders his horse to be led to the stable and, with the gesture of a great noble, bares his head, kneeling to kiss the small lands of the dead man. The chaplain remembers the date: It was a holiday in Monteseixo and, looking at the noble, he says "Facies pecaminosa". Guilty expression. He keeps vigil all night long, silent, straight-backed. Around eleven o'clock seventy priests sing the burial hymn, an entire village stirs on the patios, the beasts do not fit in the stables, and the nobility doesn't fit in the halls. Don Xohán accepts the condolences with a sad, tranquil dignity. People's faces look assured, since Don Xohán will do well by his lineage...
The sunset, urged on by the evening, disappeared quickly, when there were still people seated at the tables. Mules and horses of priests and nobles go back up the paths along the mountain. Their tongues as they leave are once more merry and wild. One crosses plains full of wolves before coming to rest by the fire of the manor houses. The evening is like a rosary of the poor strung along the shortcuts in the highland. Everyone, without clearing away the tables, goes to bed early in the manor.
Yet the noble does not sleep. Nor does he think. He cries briefly, pondering, not his father's hand but the hand of the friend that rested affectionately on his shoulder. Then he hears a noise coming from the room where his father died. He gets up and looks from the darkness of the doorway. Candle ends are still burning. A girl, a good family servant, daughter of tenants, her arms bare, a bit frightened, removes the bedclothes, puts the room in order. is cleaning the room. The noble enters like a falcon going after its prey. Caught off guard, not understanding the sacrilege, she doesn't dare resist. Don Xohán, without heeding the prayers filling the room nor looking at the frightened eyes of the girl, embraces her and kisses her with feudal gluttony, atop the bed which still has the shape of a body.
1855. In the fancy dining room of Rúa Nova, some women wait impatiently. The chorus of elderly women awaits as well. But Don Xohán doesn't appear. Only young ladies whom he knows come through the door. The usual ones. In the other soiree, the rustic elegance of Don Xohán had planted flowers of hope in their lives. Until morning Don Xohán places coin after coin on the game table. Bourbon gold, from the period of the Indies, constitutional gold, oddly minted gold. Two centuries of Spanish history can be read in the round pieces of gold. Their gleam makes profiles grow sharper, makes hands grow pale, causes cheeks to become hollow, sharpens the fire in eyes. Only Don Xohán remains impassive, serene, happy as a hunter in the mountains. He has finished off many pitchers of wine because he dislikes the fine liqueurs and drinks of the city. The parasites' interest grows. Don Xohán, with a superior air of which he is unaware, keeps tossing on the table coins as big as suns, fields of rye, pairs of oxen, showy adornments, the astonishment of farmworkers, seeded lands, a vegetable garden, trunks of old oaks whose lovely rings, like an archive, register the gentle, certain passing of the seasons, barrels of wine, the privileges of a noble line. Suddenly a strong, brave man from Sar rests his claw on the heap of coins and points a threatening pistol at the chests of the players. The blood in their bodies runs cold. The man is linked to past deaths, he's as sure in his aim as a gypsy knife, his story is told by the signs of the blind. He looked down on the noble, respecting only men of his profession. Don Xohán deftly grabs him by the neck, pushes the pistol aside and the ridiculous shot is buried in a ceiling beam. Immediately afterward, half a dozen of the usual slaps. The brave fellow is on the floor and his eyes plead for mercy. Many think they should summon the forces of law and order. It's the only chance to have him arrested! There's shouting:
"To jail with him, let him hang."
Don Xohán's arm makes a great protective sweep:
"Let nobody touch a hair on the head of this beaten man, he's under my power."
Then he says to him:
"Come, you shall be my servant. Good wages and diversion. But you must be honorable and make sure you don't steal a coin from me nor carry a knife. Otherwise, you know full well who Don Xohán is."
The noble has a reputation in Santiago. He lives with students. During the day, very slicked back, he strolls along the arches, offers his arm to old spinsters knowledgeable in terms of elegance, climbing the steps of the Praterías. His table is abundant, his wine cellar open, his pockets are for spending. Teams of mules bring him skins full of the best wines of Avia along the shortcuts through the highland. In the lower level of the house gatherings and musical sessions are organized, card games and ways of cheating the everyday commerce of the city. He just as easily removes the cloak of an old priest returning from the novena or turns to Van Spen in the arches, as he sits at the table of the titles and works out the branches of family trees. In the living quarters of the house there are reserved rooms; stretching out in them like a reddish brown cobra beside the warm hearth, on luxurious carpets and furs is the creole woman from the Antilles, lazy and sensual, angry at having to wait but mollified by Don Xohán with a kiss. He had stolen her from her father, an old slave trader in Cuba. The creole has many caprices; when she's driven by jealousy to break a window pane, the next day there's another in its place, even more beautiful. There are servants who go into town for her to get the most expensive items and they bring flowers and delicious fruits from Portugal in the blink of an eye. One day her father will send him the bill. Don Xohán will pay it if he doesn't split the father's head open with a bullet. That's how he is, and nobody disputes it.
1865. Fear of the chorus of parasites and the buffoon, the old curial of the town that is the drunkenness of the majority - there's no wine that gets Don Xohán drunk - is a parody of all the eminences of Santiago, from the cardinal to the witch with her Oven, fear of the lawyer and the administrators. Don Xohán is getting married. The wedding is a decision they never expected. Don Xohán fell in love with her one morning when entering the little church of the nuns to do something barbaric, from the moment he saw her, simple and lovely, so modest and well-behaved, Don Xohán hushed his henchmen and thought only of serving her. She was afraid of him. He conquered her in the first conversation. No, those were all insults of evil-wishers!
Dona Rosina lives and rules in the manor house by the sea. Some mansions were completely dismantled by Don Xohán. He always keeps the furnishings, however; and from the hills and the shore, from the mansions sold for a song, golden altarpieces from chapels arrive, carved bed frames, finely crafted chests, ancient weaponry, portraits of ecstatic friars, terrible lords, ladies of opulent beauty looking like autumnal peaches. In the manor house beside the sea all the rivers of Don Xohán's lineage converge, and Don Xohán in the midst of all the precious furnishings thinks he's the owner of all the inherited mansions.
At the end of the year, beside the hearth, Dona Rosina is nursing their firstborn. The servants and maids are already in bed. Whom does the boy resemble? That general in the living room? The pretty lad who's wearing a dragoon's uniform from the war of independence and is resting his girlish hands on a heavy sword?
Dona Rosina studies all the portraits of the line tin order o entertain herself; outside, the sharp wind makes the pine trees sway and is about to tear up the cedar in the garden, the one they brought back from their honeymoon. And Don Xohán hasn't returned. He's always off hunting. Nobody knows the Galician hills as well as he does. He tells horrifying tales of wolves, wild pigs, gay stories of partridges along the slippery sides of the cliff. The old priest from Fontefera in the area of Lugo brags about having killed fifty wolves. In a few winters, suffering the intense cold, Don Xohán beat his record, killing sixty seven. Wolves' heads for his coat of armor like the Moscoso had.
The fire dies away and Don Xohán enters silently. He's pale but determined. What's wrong? Without kissing his son, Don Xohán holds something he has brought bundled in his overcoat up to the face of his frightened wife. It's a little child, lovely, rosy, as white as a little angel, wrapped in poor, dirty rags. Don Xohán says without hesitating:
"Rosina, this is my son. His mother is dead. I'm giving him to you and you can do what you wish with him!"
The two babies seem to smile at one another. Facing the frightened expression of the woman, Don Xohán opens the window to the black night:
"There's the patio. The dogs are hungry. If it's your wish, throw him to them."
The woman, without a word, as was her custom, quickly bares her other breast and the two little ones drink comfortably, happily, of the same milk.
The next day, Don Xohán with a cohort of servants goes to the fair in Pontevedra. On returning early in the evening he goes knocking on doors of the hamlets and leaves in the laps of the gentle peasant girls with obedient eyes, bold fishmongers with lilting voices, dozens of silk scarves, velvet smocks, coral and baroque silver for lovely necks and sweet ears, coins by the handful to free the lands mortgaged by the masters, to pay the medicines for the lame grandmothers lying in bed..
1875. The people still say:
"What a great gentleman!"
Every day the admiration of the gentlemen and clergy grows, as does the envy of the lords of the town, the hunger of local priests and the loansharks. Along all the roads, the ones that braid up through the hills, spreading through the open spaces of the sunny fields that, enamored of the beauty of the inlets, trace the lacy coast, Don Xohán's contented cars scatter their joy. They can be heard from a distance breaking the sleep of the pines in early morning. They're bringing four, six, eight horses, purchased at the fairs in Zafra and Sevilla and Jerez. They don't take the streets of Santiago and when they enter the town squares they spread a festive air. Often Don Xohán goes alone guiding the spirited team of horses: in the driver's seat he has his shotgun and an attractive, spirited, proud lass sits beside him.
At the tables with the priests sitting between the archpriests and the priors he maintains the rhythm of the loading docks discussing with proven method and the cleanliness of a noble, from the soup, thick, wise combination of good things, to the long coda of deserts. The great simplicity of Don Xohán's soul is visible in his speech, in his simple, clear evaluation of things, always choosing the middle road and impressive in topics of hunting, wine, and social behavior, complete mastery. A mouth that never uttered words of doubt and a heart so good that the hard abbots, often scandalized by the field of sins that Don Xohán spread through the parishes, couldn't help but say:
"Don Xohán sins simply, like a boy, and certainly evil doesn't abide in his childlike heart."
A big child spoiled by fortune, by women, by health. No feelings, no problems. More than with the men, he speaks without words in a dialogue of facial expressions and gestures with the dog who hunts partridges. Animals, the poor, suffering animals, have a special love for Don Xohán. His whistle and his voice control the dogs better than than they do the whistles and voices of the servants. He went on a long trip in the middle of winter to see the poor mutt Soult, a good servant and loyal friend, who was dying, in a manor house on the mountain. Lying on the manure of a shed, he didn't have the strength to crawl as far as a warm ray of sun by the door. When he heard the horse coming up and caught the special scent of Don Xohán, perhaps arising from the volatile essences of character that dogs can sense in men, Soult, sticking up his poor, faded ears, wagging a stub of a tail, reached the door quickly, feeling like a puppy again, listening to the music of starry nights beneath the master's window, imagining sweet dreams by his feet on the living room rug. Don Xohán wouldn't leave the dog, his eyes trapped in the other's in a dialogue nobody could imagine. When night fell and the cold set in, the caretakers, who were kindly, brought fire, and Don Xohán must have seen a plea in the eyes of the dog, because with little hesitation he put a bullet right in its head,
"A great gentleman!," murmured the farmers, thinking that Don Xohán had a superior dignity, when they saw the livestock in the meadows stop their grazing and stare at him contentedly, damp with the tenderness once inspired by the great leaders of the shepherds, or the doves wrapping the figure of the noble in winged affection on the balcony with the first burning sun of the morning, or the oxen lowering their powerful, meek heads to nibble the blond stalks of wheat, or the peacock strutting majestically in courting style.
Don Xohán travels the roads along the shore in his car. It's not only for enjoyment. Times are different now. Don Xohán, who never knew what he had nor counted the change for his money, has become an entrepreneur. He doesn't get involved in anything on his own account. He has intelligent servants, some well-off men from the town, who take care of all the business of the settling up on the highway. Don Xohán admires those businessmen, calculating, who know how to follow the curves, build the bridges and flatter the engineers and understand finances and deadlines. Don Xohán is always ready to be surprised, smiles and pays. Sometimes things don't go well. Maybe a part of a road needs changing, or the conscience of an official needs to be bought, the cost of a down payment might be lost, for reasons unknown. The advisors in the matter are now his friends. Some, with a lot of children and little income are in financial trouble. Delicately, so as not to offend them, Don Xohán makes rolls of bills reach their pockets. Many people are jealous of Don Xohán's friends, who have new overcoats, rise in status with authority like they never have; some build new houses, other, less well off, he gives stores to the members of their families. One afternoon, oddly enough, Don Xohán is at home. He's enjoying the cool air with Rosina; the little boys are playing in the garden. The oldest one will have to be sent as an intern to the capitol. Dona Rosina speaks of something that's been gnawing at her; she wants to take advantage of that presence of her husband in the house.
"Forgive me for telling you this; I don't like the people you're keeping company with. They don't seem like good people to me. Why are you looking for business deals? Wouldn't we be better off tending to the land? I'm afraid that you get sick from so much preoccupation. Your hair is turning gray!"
Don Xohán listens in silence. Then he smiles. No, his friends are all good persons, men he'd die for; money needs to be circulating, nowadays one can't live in manor houses like they used to. Don Xohán keeps offering his reasons, without great faith in them and is surprised by an odd memory. Not long ago he'd been with Bibiana, an older woman now, good-looking when in her prime, whom Don Xohán had taken away from hoeing fields with his sweet talking and now, fat and cared for, she governed a bevy of ladies of the night in the city. Bibiana was good to the noble. And she'd had, more clearly, the same thought as his wife:
"Those friends of yours are a crew of thieves. They're relieving their hunger at your expense. If you continue to be so stupid you're going to end up as fleeced as a sheep. Can't you see how fat they're getting? You're the noble, live like it and stop supporting the bloodsuckers and their affairs."
It was a strange meeting of the minds. The butler comes to talk with the master: tomorrow's the fair in Soutoledo. The best one for buying a pair of oxen. We really need them. Don Xohán gets his purse. Then he looks in the files and drawers. For the first time in his life he has no money. The sun, gold coin like the others he sowed by the handful, is about to set in the curve of the hills. The noble who hunts always looks toward the sky, like the sailor toward the sea. In the sky a buzzard vibrates calm, ferocious, dominant. The king of the sunset. There's a snipe hiding in the white dovecote. Don Xohán grabs his shotgun and goes down through the fields of high corn. Now the buzzard is above the great stone pines. The noble admires it for a moment. It's so beautiful! Then he shoots. The bird falls, spinning, is stopped for a moment by a branch, crashes heavily to the ground. The eyes, the beak, the claws. As he returns to the house Don Xohán begins thinking for the first time: "So maybe there are some big payments due on a construction project." Will he have to give in to the sweet talking of Estornelo to mortgage the house in Santiago?
1885. An office in the late afternoon. It was raining against the dirty window panes. The stink of cigarette butts. Extraordinary work. Fear of the arrival of a new boss. Heads on the tables. Don Xohán's head on his. He's easy-going for a noble. He doesn't think ill of it when an old shoemaker, who once made him good hunting boots, addresses him this way from a nearby table:
"Hi there, Juan."
Don Xohán had a jagged line of files on the table. His dimmed wit breaks like the cords of a corset of a young girl on the body of a fat woman. Don Xohán doesn't know where to begin. Maybe he thinks: "Is Leandro still alive, my caretaker from Ribacova? Did Florinda get married? She must be twenty now." He dreams about the blond body of Florinda's mother and the fire, kept going by Don Xohán, in the fireplace. Time of hangovers. "What's up with the wine cellar in Ribeiro? The new owner must have done away with that old oak barrel. It's a good afternoon for spending it with the distiller." The hands dealt in a card game shimmer before his eyes. Good. There are still cigarettes. The afternoons in the fall are longer now than they once were.
Leaving the office, Don Xohán doesn't want to look at a group of girls who are going by. He's recognized the figure of his daughter, the most elegant. She has a boyfriend at her side. A store employee. When Don Xohán is crossing in front of the casino the horses of a coach nearly run him over. The driver stops, alights, and says:
"So sorry, Sir."
He was once Don Xohán's servant. Inside the coach the figure of the loan shark looks like a sardine in a tin. He pretends not to see Don Xohán. He's afraid of a beating.
"Well, the fact is I've got a noble manor house with a split-level stairway and coats of honor, in Compostela," he thinks, bowing, sly as a fox.
Don Xohán, with two retired fellows, strolls beneath the arches of the street. Endless hours. But he doesn't seem to notice. His daughters must be sewing and it wouldn't be right to disturb them. At suppertime they are all happy around the clean table. Don Rosina's hair is white. She says to her husband:
"You look like a spring chicken next to me."
The girls receive an urgent message: they have to finish the ruffles and sleeves of a dress for the dance, before eleven. Then, without tasting a bit of cheese, they start sewing. Don Xohán is not one to tell a sad story. It's nothing important. In the little pitcher there are only a couple of inches of wine from the tavern. In the dining room there is an empty space. The beautiful inlaid ottoman was there previously. It no longer is. Don Xohán and Dona Rosina give each other telling glances. She puts a roll of coins in his hand. Looking out the window, Don Xohán studies the lights of the city at night. The dark street curves. Beyond it there's a narrow side street and on the street a tavern famous for the good tripe it serves. The woman who runs it was and still is close to Don Xohán. Just recently she sent him a fish empanada. She also has other delicacies for him. There's a devilish little Portuguese lass, it's a pleasure to see her. She got tired of serving. Don Xohán suffers as he thinks:
"I'll have to take the other street and go up the steps... One can't attract attention along these streets with their devout residents."
Don Xohán is very frank. He never hid anything about his affairs. If only he still had the open paths of the village!
He gets his big broad-brimmed hat to go out. Dona Rosina, when she says good-by on the stairs, tells him:
"Remember that tomorrow's the day to pay the interest for Estornelo."
Inside their daughters are singing and working to the sound of the Singer. Don Xohán says:
"You're right. It's cold tonight. I'm going to bed."
1900. Everybody is amazed by the physical resistance and dominion of Don Xohán. There were elegant hunters, politicians, people from Madrid. Don Xohán in the forest and at the table seemed to be the one inviting them. His accurate shots filled the cliff of the coast with partridges. Dogs crowded around him as if they were mad. The farmworkers - there were none left now from his time - thought: "What a great gentleman!" His old heavy overcoat set the tone in the hallway. They were in a manor house that had been fixed up and repainted in the latest fashion. The owner didn't know how to read the coats of arms. Don Xohán deciphered them and told stories about the house.
"Over here," he said to the owner, "is where the secret was."
Making an effort to move shakily along the walls of a dark room, Don Xohán managed to make a stone move. Everybody was excited. A waft of age floated out. Yet there was no treasure. There was a packet of parchment and a big container of honey. Don Xohán picked it up carefully and took it to the dining room. The symbol of the good times, the honor of the tradition, the treasure of the house, the fine honey of the grandmothers, of the bees that drink in the old gardens and shine like golden-winged salamander on the field of gules of the coats of arms!
Don Xohán ate and drank like a prior from the war. The story of an entire century, the family lines and the parishes, the harvests and the famines, the Carlist Wars and the Revolution, the classic students, the epic sprees, the beauties of the elegant salons, the beginnings of politicians, bandits, and those who were hung from the gallows, Pepa the Wolf Girl and Xan Quinto, sailing fleets and feudal hunting, it all was part of his conversation. Some who knew it all well, urged him on to make more confessions. But the noble had no words for his false friends nor for the scavengers dressed in pieces of his lordly cloak. With his slightly autumnal gaiety Don Xohán seemed like a slender, ancient tower where birds from the valley had made their nest.
Finally a youth asked him about the romantic period. Was he a poet? No. He'd met many poets and many muses. But he knew just one poem:
"It's my favorite poem," and he recited it: And with sad farewell my lost youth/sent to my hair/expecting they would never return/beautiful hands to caress it. They were all touched and nobody thought to laugh at the lack of good taste.
At the end of the year Don Xohán makes a tremendous discovery: his body is also subject to pain. A mouse's tooth gnaws at his stomach. For two days he has had a terrible pain in his bladder. He doesn't know how to face the doctor. He has only known doctors in social settings. Don Xohán can only stand being in bed for two days. A wintery fog buries the ailing city in a mass of wet cotton. Dona Rosina doesn't leave his bedside. One morning Don Xohán appears to be resting and thinking. Dona Rosina goes to mass. When she returns there are people on the steps, her daughters are screaming and crying like madwomen, there's the stench of gunpowder in the meager dwelling. Don Xohán had made the first and last decision about himself: he was ill, he could not endure the pain and had simply shot himself in the same way as he had done so often with old or sick dogs. Without remorse, without vanity, without sin.
In the cemetery, the simple tombstone of Don Xohán, modest retired civil servant, is surprised at the marble monument of the loan shark. In seven parishes in Galiza the late afternoon sun still kisses the seven cypresses that Don Xohán helped to plant as it is dying.
DOCUMENTACIÓN SOBRE
Fiel colaborador na Sección «Artes e Letras», Baldomero Cores publicou numerosos artigos, entre os que podemos atopar «El pensamiento de Otero Pedrayo: su investigación del paisaje».. Ver Documento. Artigo
Cores Trasmonte, Baldomero: «El pensamiento de Otero Pedrayo: su investigación del paisaje», La Noche: único diario de la tarde en Galicia, 11498 (25 de xaneiro de 1958), 3.
Fonte: Galiciana: Biblioteca de Galicia
Colaboración de Alexandre Raimúndez no libro Homaxe da Galicia Universal a Otero Pedrayo. Ver Documento. Artigo
Raimúndez, Alexandro: «O exempro de Ramón Otero Pedrayo». En Ramón Otero Pedrayo: Homaxe da Galicia Universal. Caracas: [s.n.], 1958; 23.
Fonte: Biblioteca do Consello da Cultura Galega
Noticia sobre o ingreso de Manuel Gómez Román na Real Academia Galega o 30 de decembro de 1951. Otero Pedrayo responde ao discurso do arquitecto vigués. Ver Documento. Artigo
«Intelectuales gallegos en Vigo», El pueblo gallego: rotativo de la mañana, 4382 (30 de decembro de 1951), 6.
Fonte: Biblioteca Pública de Pontevedra Antonio Odriozola / Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia.
https://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta/registro.do?id=3952 [Descarga: 2023-02-02]
A semana cultural de Porto, celebrada en abril de 1935, contou cunha ampla representación de membros do Seminario de Estudos Galegos. Ver Documento. Artigo
«Seminario de Estudos Galegos: La semana cultural de Oporto», El pueblo gallego: rotativo de la mañana, 3441 (17 de abril de 1935), 9.
Fonte: Biblioteca Pública Antonio Odriozola / Galiciana. Bibliotea Dixital de Galicia
http://galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/gl/consulta/registro.do?id=3952
Artigo «La obra de Ramón Otero» por Augusto María Casas. Ver Documento. Artigo
Artigo publicado en Vida Gallega o 20 de outubro de 1926
Fonte: Vida Gallega vía Galiciana. O orixinal foi recomposto dixitalmente nunha única columna para facilitar a súa lectura.
Artigo «Bibliografía Regional». Ver Documento. Artigo
Breve nota dando conta da aparición do proxecto de Galaxia
Fonte: Vida Gallega vía Galiciana. Composto dixitalmente a partir de dúas páxinas consecutivas do orixinal.
Ligazóns de interese
Luz na terra. O Seminario de Estudos Galegos, unha institución de alta cultura, exposición conmemorativa do centenario do SEG. Cidade da Cultura, 4 de xullo de 2023 a 7 de xaneiro de 2024
Fonte: https://www.cidadedacultura.gal/gl/evento/luz-na-terra-o-seminario-de-estudos-galegos-unha-institucion-de-alta-cultura [Consulta: 2023-08-31]
Sitio web conmemorativo do centenario do Seminario de Estudos Galegos, elaborado polo Consello da Cultura Galega
Fonte: Consello da Cultura Galega
http://consellodacultura.gal/area2.php?arq=4372 [2023-03-08]
O Seminario de Estudos Galegos (1923-1936) en Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia
Fonte: http://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta_aut/registro.do?id=35606 [Consulta: 2022-12-28]
Acceso á publicación Arquivos do Seminario de Estudos Galegos. Galiciana
Fonte: Galiciana. Biblioteca Dixital de Galicia
https://biblioteca.galiciana.gal/gl/consulta/registro.do?id=401088 [Consulta: 2022-12-30]
«Aurelio Aguirre por Otero Pedrayo», por Ramón Torrado en galiciaconfidencial.com, (18 de abril de 2022)
Fonte: http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/195646-aurelio-aguirre-otero-pedrayo [Consulta: 2023-05-12]
Catálogo en liña da exposición Galicia, de Nós a nós, coordinada por Afonso Vázquez-Monxardín e Ana Acuña. Cidade da Cultura, 2 de outubro de 2020 - 17 de xaneiro de 2021
Fonte: https://www.cidadedacultura.gal/gl/evento/galicia-de-nos-nos
A revista Nós en Galiciana-Biblioteca Dixital de Galicia
Fonte: https://revistanos.galiciana.gal
Especial web do CCG Ramón Otero Pedrayo. Mestre da cultura galega
Otero Pedrayo no blog de Os libros de Ánxel Casal
Reprodución íntegra das cartas remitidas por Otero Pedrayo ao seu decano, Abelardo Moralejo, entre 1950 e 1976
A transcrición é de José Luis Moralejo Álvarez. Documento publicado en La Voz de Galicia en 2013.
Fonte: La Voz de Galicia (5 de maio de 2013)
https://tinyurl.com/4dvuh69z [2023-03-08]
Artigo de Luís Pousa, publicado en La Voz de Galicia, con motivo da recuperación de trinta cartas remitidas por Otero Pedrayo a Abelardo Moralejo entre 1950 e 1976
Fonte: La Voz de Galicia (5 de maio de 2013)
https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2013/05/05/epistolario-inedito-otero-pedrayo/0003_201305G5P37991.htm [2023-03-08]
51 páxinas das nosas Letras
Catálogo da exposición organizada polo Parlamento de Galicia en 2013 para conmemorar o 50 aniversario do Día das Letras Galegas
Fonte: Parlamento de Galicia
https://www.parlamentodegalicia.es/sitios/web/Publicacions/51%20paxinas%20das%20nosas%20letras.pdf [consulta: 2022-12-30]
Historia do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento, de 1944 a 2004
Pardo de Guevara y Valdés, Eduardo (dir.): O Instituto de Estudos Galegas «Padre Sarmiento»: Sesenta anos ó servicio de Galicia (1944- 2004). Santiago de Compostela: CSIC, Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento (IEGPS), 2005. http://hdl.handle.net/10261/225007
Fonte: CSIC.
https://digital.csic.es/handle/10261/225007
Web da Fundación Otero Pedrayo
Epístolas de
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Seoane. 1947
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Seoane. 1948
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1949)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1949)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1949)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1949)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1949)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1949)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1950)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1950)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1950)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Camilo José Cela. 1952
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Camilo José Cela. 1952
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1954)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1954)
Carta de Otero Pedrayo a Seoane. 1954
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Camilo José Cela. 1954
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Camilo José Cela. 1954
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1954)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1955)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1955)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1955)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1955)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1955)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1956)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1956)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1956)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1956)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1957)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1957)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1957)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1957)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1957)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1957)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1958)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1959)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1959)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1959)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1959)
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Camilo José Cela. 1959
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1960)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1960)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1960)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1960)
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Lois Tobío Fernández, 1961.
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Lois Tobío Fernández, 1961.
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1961)
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Lois Tobío Fernández, 1961.
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1961)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Lois Tobío Fernández, 1961.
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Lois Tobío Fernández, 1961.
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1961)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Lois Tobío Fernández, 1962.
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1962)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1963)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1964)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1964)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1965)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1966)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1966)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1966)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1966)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1966)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1966)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1967)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1967)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1968)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1969)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1969)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1969)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1970)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Ramón Otero Pedrayo a Ramón Baltar. 1971
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1972)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1972)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1973)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1973)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1974)
Carta de Otero Pedrayo a Carballo Calero (1974)
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Carta de Otero Pedrayo a Fraguas
Videos
Antonio Fraguas conversa sobre o Seminario de Estudos Galegos
O 12 de outubro de 1923 un grupo de mozos universitarios trasládanse a Ortoño, parroquia natal de Rosalía, para constituír o Seminario de Estudos Galegos (SEG). Antonio Fraguas incorporaríase ao SEG uns anos máis tarde, en 1928, presentando unha investigación sobre o castro de Soutolongo. Neste vídeo vídeo divulgativo (6´ 32´´) conversa sobre o nacemento do Seminario de Estudos Galegos e os obxectivos cos que se fundou. A peza foi realizada por Acuarela Comunicación en 2019, ano no que a Real Academia Galega lle dedicou o Día das Letras Galegas a Antonio Fraguas.
Fonte: LInguaGalegaTV
https://www.youtube.com/watch?v=R6VmoRrlAys [Consulta: 2023-01-02]
Homenaxe a Noriega Varela. Conferencia de Ramón Otero Pedrayo
Fonte: Arquivo Sonoro de Galicia. Consello da Cultura Galega. Colección As nosas voces
https://www.youtube.com/watch?v=ssuTlgVkxmc&t=1137s [Consulta: 2023-01-20]
As publicacións do Seminario
O Seminario de Estudos Galegos desenvolveu unha importante produción escrita, nomeadamente no que respecta a achegas científicas, aínda que no seu seo tamén se editaron contribucións literarias. Neste breve vídeo divulgativo (2´ 35´´) o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (IEGPS) ofrécenos unha panorámica das publicacións do Seminario, que testemuñan o firme compromiso deste grupo de intelectuais co uso do galego no ámbito académico e científico.
O reloxo do Seminario
Vídeo divulgativo (2´ 05´´) sobre o reloxo do século XVIII doado ao Seminario de Estudos Galegos (SEG) polo intelectual, político e mecenas galego Juan Arias Sanjurjo. A peza forma parte da serie de vídeos sobre a historia e o patrimonio documental e artístico do SEG, que o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento está a difundir este ano 2023.
Audios
Conferencia de Ramón Otero Pedrayo sobre Valentín Lamas Carvajal
Homenaxe de Galicia a Don Ramón Otero Pedrayo
Conferencia de Otero Pedrayo sobre Feijoo
Conferencia de Otero Pedrayo Ramón Cabanillas
Ourense, as súas terras e as súas xentes 02: Conferencia de Ramón Otero Pedrayo (primeira parte)
Ourense, as súas terras e as súas xentes 03: Conferencia de Ramón Otero Pedrayo (segunda parte)
Ofrenda a Rosalía de Castro no Centro Galego de Buenos Aires 05:Discurso de Ramón Otero Pedrayo na Ofrenda a Rosalía de Castro no Centro Galego de Bos Aires
Discurso de Otero Pedrayo: Ourense, as súas terras e xentes
Suárez Picallo e Otero Pedrayo en Bos Aires
R. Otero Pedrayo: A paisaxe galega, as súas leis e tipos
A Serea / A Criada / O fidalgo [Fragmentos]
Publicacións periódicas
Centro Gallego (1917-1925) .
Órgano de la Colectividad Gallega en Uruguay
Emigrado, El (1920-1940) .
Ata n.º 14: Periódico Independiente
A partir do n.º 15: Órgano de las sociedades de emigrados y agricultores
1931: Engádese «Periódico Galleguista»
1935: Propiedad de la Soc. «Hijos del Ayuntamiento de La Estrada» en Cuba
Despertar Gallego, El (1922-1930) .
Órgano mensual de la Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales en Buenos Aires
A partir do n.º 23: Órgano oficial de la Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales en la República Argentina
A partir do n.º 120: Órgano oficial de la Federación de Sociedades Gallegas en la República Argentina
Boletín de la Sociedad Cultural y Agraria del Distrito de Mugía (1923-) .
Alborada (1925-) .
Órgano de la Sociedad Agraria y Cultural Hijos del Partido de Corcubión
Órgano de la Asociación Benéfica Cultural del Partido de Corcubión
N.º 66-74: Revista cultural e informativa de la Asociación Benéfica Cultural del Partido de Corcubión
N.º 118-161: Órgano y propiedad de la Asociación Benéfica Cultural del Partido de Corcubión
N.º 172: Publicación de la Asociación Benéfica, Cultural del Partido de Corcubión
A partir do n.º 185: Revista de la Asociación Benéfica Cultural del Partido de Corcubión
Galicia [Bs As 1926] (1926-) .
Revista del Centro Gallego de Buenos Aires. Mutualidad - Cultura - Beneficencia
Galicia [Bs As 1930] (1930-) .
Publicación semanal editada por la Federación de Sociedades Gallegas
Portavoz de la Federación de Sociedades Gallegas
Revista Oficial del Centro Gallego de Avellaneda (1931-) .
Galicia Nueva (1931-1931) .
Semanario Popular de la Colectividad Gallega en el Uruguay
Alma Gallega (1931-) .
Revista Quincenal Ilustrada
Galicia [Madrid 1932-33] (1932-1933) .
Revista Mensual Ilustrada
Lar (1934-) .
Revista mensual de la Asociación Gallega de Beneficencia y Mutualidad
Revista del Hospital Gallego
Raza Celta (1934-1935) .
Órgano del Comité Autonomista Gallego de Montevideo
Alma Gallega (1935-1967) .
1935: Revista de «Casa de Galicia»
1936-1940, e a partir de 1944: Órgano Oficial de Casa de Galicia de Montevideo
Xullo 1941: Revista de Casa de Galicia
Cultura Gallega (1936-1940) .
Publicación quincenal: Literatura, Arte, Historia, Geografía, Gráfica, Informativa
1939: Mensuario Regional Español de Literatura, Arte, Historia, Geografía, Gráficos e Informaciones de Galicia y de la Colonia Gallega de Cuba
Loita (1939-) .
Órgano de "Hermandad Gallega"
Nosa Terra, A (1942-1972) .
Periódico galego
Saudade (1942-) .
Verba Galega nas Américas
Lugo (1943-) .
Órgano oficial del Centro Lucense de Buenos Aires
Publicación del Centro Lucense de Buenos Aires
Vocero del Centro Lucense de Buenos Aires
Órgano del Centro Lucense
Orensano, El (1944-1945) .
Periódico galego
Opinión Gallega (1945-) .
Lareira (1951-) .
Publicación de Lar Gallego de Valencia
Mundo Gallego [1951-52] (1951-1952) .
Revista de Galicia en América
Mundo Gallego [1952-53] (1952-1953) .
1ª Época: Revista de Galicia en Madrid
2ª-3ª Época: Órgano Oficial del Centro Gallego de Madrid
4ª Época: Revista del Centro Gallego de Madrid
Alborada (1952-1956) .
2ª época ata a actualidade: Órgano del Centro Gallego de Barcelona
Airiños do Carballiño (1954-) .
Ilustración Gallega (1954-) .
Revista de Galicia para España y América
Libredón (1956-) .
Órgano oficial del Centro Gallego de Santander
Voz de Breogán, La (1957-1958) .
Órgano Oficial de "Juventud de Galicia"
Irmandino, O (1958-1961) .
Órgao da Irmandade Galeguista d'o Uruguai
Vieiros (1959-1968) .
Revista do Padroado da Cultura Galega de México
Ruada (1960-) .
Revista anual de Lar Gallego
Abrente (1960-) .
Casa de Galicia de Valladolid
Orientación Gallega (1962-1965) .
Galicia en Mar del Plata (1963-) .
Órgano oficial del Centro Gallego de Mar del Plata
Ecuador 0º, 0', 0 (1965-1965) .
Revista de poesía universal
Irmandade (1965-) .
N.º 1-2: Boletín mensual de la Hermandad Gallega de Venezuela
N.º 24-26: Periódico de la Hermandad y para la Hermandad: Apolítico, Cultural, Social, Deportivo y Benéfico
N.º 28-36: Hermandad Gallega de Venezuela
Correo de Galicia (1965-) .
El periódico para los 600.000 hogares gallegos del Río de la Plata
Suplemento Gallego de El Diario Español (1979-1982) .
Suplemento Dominical
Artigos Ramón Otero Pedrayo
OTERO PEDRAYO, R. (12/1930) Notable conferencia de Otero Pedrayo | Galicia [Bs As 1930]. [1ª] (187), 10.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1931) A universidade i-o caciquismo | Galicia [Bs As 1930]. [1ª] (190), 1.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1931) A residenza de estudantes | Galicia [Bs As 1930]. [1ª] (191), 1.
OTERO PEDRAYO, R. (2/1931) La universidad gallega y la residencia de estudiantes | Galicia [Bs As 1930]. [1ª] (193), 1.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1934) Paz do oucidente | Galicia [Bs As 1930]. 2ª (345), 3.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1934) A pseudo Galiza | Galicia [Bs As 1930]. 2ª (346), 3.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1934) A Casa Nova | Galicia [Bs As 1930]. 2ª (347), 3.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1934) A historia das ideas éticas | Galicia [Bs As 1930]. 2ª (348), 3.
OTERO PEDRAYO, R. (8/1935) La antigua Brigantium | Centro Social Betanzos. 1ª, 42-43.
OTERO PEDRAYO, R. (4/1944) Paisaje geográfico de Galicia | Acción Gallega. 2ª (1), 8.
OTERO PEDRAYO, R. (4/1944) Paisaje geográfico de Galicia (continuación) | Acción Gallega. 2ª (2), 8.
OTERO ESPASANDíN, X. OTERO PEDRAYO, R. (4/1944) Adolescencia | Acción Gallega. 2ª (2), 8.
OTERO PEDRAYO, R. (4/1944) Paisaje geográfico de Galicia (continuación) | Acción Gallega. 2ª (3), 8.
OTERO PEDRAYO, R. (5/1944) O feitizo de Murguía | Acción Gallega. 2ª (8), 1.
OTERO PEDRAYO, R. (6/1944) A Cachoeira das Tellas | Acción Gallega. 2ª (13), 8.
OTERO PEDRAYO, R. (8/1946) O ser inmorredoiro de Galiza | Nosa Terra, A. (450), 3.
OTERO PEDRAYO, R. (10/1950) A casiña de Rianxo | Alborada. 1ª (147), 40-41.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1954) Castelao no seu espello e amor | Opinión Gallega. 1ª (147), 1.
OTERO PEDRAYO, R. (4/1954) Nuestra campesina y marinera | Opinión Gallega. 1ª (148), 1.
OTERO PEDRAYO, R. (1/1958) Facsímil de la carta que nos envió Otero Pedrayo | Voz de Breogán, La. 1ª (2), 7.
OTERO PEDRAYO, R. (11/1958) Adonde vai meu romeiro ... | Voz de Breogán, La. 1ª (7), 2-3.
OTERO PEDRAYO, R. (8/1962) La antigua Brigantium | Betanzos. 1ª (58), 22-23.
IGLESIAS IGLESIAS, L. LORENZO FERNáNDEZ, X. RISCO, V. OTERO PEDRAYO, R. PARGA PONDAL, I. PITA, E. (11/1962) Nova Historia de Galiza | Orientación Gallega. 1ª (7), 3.
OTERO PEDRAYO, R. (12/1962) No empardecer aldeán | Orientación Gallega. 1ª (8), 8.
ÁLVAREZ BLáZQUEZ, E. ÁLVAREZ BLáZQUEZ, X. BEIRAS, X. BOUZA BREY, F. CARBALLO CALERO, R. CARRé ALVARELLOS, L. CASARES, C. CHAMOSO LAMAS, M. DóNEGA, M. FERNáNDEZ DEL RIEGO, F. FERNáNDEZ LóPEZ, A. PENZOL, F. FERREIRO, C. FOLE, Á. FRAGUAS, A. FRANCO GRANDE, X. GARCíA DOMíNGUEZ, "BOROBó", R. GARCíA-SABELL, D. GóMEZ ROMáN, M. ISLA COUTO, X. LORENZO FERNáNDEZ, X. LUGRíS, R. RISCO, V. MARTíNEZ-RISCO Y MACíAS, S. MASIDE, X. NAYA PéREZ, J. OTERO PEDRAYO, R. PARGA PONDAL, I. PIñEIRO, R. RíO BARJA, F. SACO, C. SIXTO SECO, A. VIñAS CORTEGOSO, L. SANTIAGO, S. ILLA COUTO, R. GARCíA BODAñO, S. FERRO COUSELO, M. LóPEZ CASANOVA, A. (7/1963) Mensaxe dos intelectuais galegos a don Manoel Puente | Orientación Gallega. 1ª (14), 3.
Libros do ccg sobre Ramón Otero Pedrayo
Ensayo histórico sobre la cultura gallega.
2020 | Xosé Antonio López Silva, Edición. Ramón Otero Pedrayo, Autoría.
Ofrenda lírica á nena Silvia Santiago Conde no día da súa Primeira Comuñón.
2017 | Afonso Vázquez-Monxardín, Edición. Patricia Arias Chachero, Edición.
7 de setembro, 1960
Ramón Otero Pedrayo, mestre da cultura galega.
2009 | Ramón Piñeiro, Autoría.
Conferencias e ensaios
Galicia e Europa.
2007 | Ramón Otero Pedrayo, Autoría.
Ramón Otero Pedrayo
Homenaxe a Noriega Varela.
2000 | Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Cristina Pujales, Coordinación. Xosé Soto Andión, Transcrición. Manuel Rico Verea, Transcrición.
Mondoñedo, 19 de outubro de 1967
Coroación poética de Ramón Cabanillas.
1999 | Aquilino Iglesia Alvariño, Autoría. Ramón Nicolás, Limiar. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Paulino Pedret Casado, Autoría. Afonso Vázquez-Monxardín, Transcrición. Antonio Fernández Salgado, Transcrición.
A paisaxe galega, as súas leis e tipos.
1998 | Carlos Casares, Limiar. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Afonso Vázquez-Monxardín, Introdución.
Federación de Sociedades Galegas, Bos Aires, 26 de xullo de 1947
Lembranzas de médicos galegos vistos por un profano.
1997 | Afonso Cid González, Locución. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Miruca Parga, Notas. Miruca Parga, Transcrición. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Homenaxe da Academia Médico-Cirúrxica, Colexio Médico de Ourense: 7 de marzo de 1975
Ramón Cabanillas..
1996 | Ramón Cabanillas, Obxecto de estudo. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Centro Galego de Madrid, 1964
Homenaxe á revista Nós no seu 75 aniversario.
1995 | Afonso Cid González, Locución. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Homenaxe de Galicia a Don Ramón Otero Pedrayo.
1995 | Afonso Cid González, Locución. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación. Bea Pérez, Son. Vidal López, Son.
Compostela 3/3/1968
No centenario do Museo Arqueolóxico de Ourense.
1995 | Afonso Cid González, Locución. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Ofrenda a Rosalía de Castro no Centro Galego de Buenos Aires.
1995 | Afonso Cid González, Locución. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Eduardo Sánchez Millares, Autoría. Manuel Suárez, Coordinación. Afonso Vázquez-Monxardín, Edición. Vidal López, Son. Xosé Mosquera Pérez, Autoría.
24/7/59
Ramón Suárez Picallo e Ramón Otero Pedrayo en América. Vol. 2 .
1994 | Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Ourense, as súas terras e xentes.
1993 | Afonso Cid González, Locución. Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Xantar homenaxe do Día de Galicia . Centro Ourensán, Bos Aires, 26 de xullo de 1959
Ramón Otero Pedrayo en América (I).
1993 | Ramón Otero Pedrayo, Autoría. Afonso Vázquez-Monxardín, Coordinación.
Actas do Simposio Internacional Otero Pedrayo no panorama literario do século XX.
1990 | Anxo Tarrío Varela, Coordinación.
Actas do Simposio Internacional Otero Pedrayo e a xeografía de Galicia.
1989 | Julio Hernández Borge, Coordinación. María Pilar de Torres Luna, Coordinación. María Luisa Pérez Fariña, Coordinación.
![Noriega Varela, Ramón Otero Pedrayo e o abade de Trasalba, Severiano Bermello, en San Pedro de Trasalba [1915-1916]](../../mediateca/extras/CCG_adg_Antonio_Noriega_Varela_003.jpg)
