Neno labrego, mozo galeguista, soldado forzoso na guerra civil, secretario político do Partido Galeguista clandestino, preso político, director literario da Editorial Galaxia, filósofo autodidacta, ensaísta e publicista, académico, mentor infatigable de vocacións intelectuais e políticas, deputado autonómico e primeiro presidente do Consello da Cultura Galega. O galeguismo do século XX non se pode comprender sen o rexo compromiso de Ramón Piñeiro coa lingua e cultura galegas, a democracia, a loita antifranquista e o dereito ao autogoberno do pobo galego.

A descuberta de Galicia: da aldea ao galeguismo xuvenil

Cando Ramón Piñeiro naceu o 31 de maio de 1915 na aldea de Armea de Abaixo, parroquia de Santa María de Lama, no concello lugués de Láncara, ninguén podía ventar que aquel meniño chegaría a ser un dos principais referentes intelectuais e políticos de Galicia na segunda metade do século XX.

De orixe humilde, medrou como terceiro fillo da familia numerosa do casal de Vicenta López Fernández e Salvador Piñeiro García, labrego con inquedanzas intelectuais e funcionario do Concello. Coñecida a familia paterna como os de Baixo, o pai e a nai viviron a emigración. Salvador para gañar a vida en Madrid como mozo dunha familia vida a menos, e Vicenta andando a servir en Bos Aires para xuntar aforros e construír unha casa nova para o matrimonio.

Cunha alfabetización precoz na casa a cargo do pai, o neno galegofalante de seis anos ingresou na escola onde bateu co castelán e cun mestre lucense intransixente no seu uso. Con nove anos, comezou a residir en Lugo durante o curso coa nai e a súa irmá maior para estudar o bacharelato elemental. Mais aos catorce anos regresou á aldea, dedicándose aos labores do campo e á lectura da biblioteca paterna e da prensa, até que un ano máis tarde o instalaron en Sarria como oficinista nun comercio de ultramarinos dun amigo do seu pai. Lector cotiá dos xornais El Sol e El Pueblo Gallego, xa sentía simpatías republicanas e galeguistas cando se proclamou a II República o 14 de abril de 1931.

A finais de 1932, os pais decidiron que cursase o bacharelato superior en Lugo, onde comezou a militar nas Mocedades Galeguistas (MG), viviu na amizade de Lorenzo Varela, Ánxel Fole, Álvaro Cunqueiro e Luís Pimentel, formouse intelectualmente no nacionalismo galego, e participou nas actividades do Partido Galeguista (PG) como as asembleas de 1933 e 1936, o Mitin das Arengas de 1935 ou a campaña a favor do Estatuto de Autonomía, coñecendo aos seus principais líderes: Castelao, Víctor Casas, Alexandre Bóveda, Suárez Picallo, Paz-Andrade, Otero Pedrayo ou Ánxel Casal. Apoiou a constitución da Federación de Mocedades Galeguistas onde colaborou na súa dirección a carón de Francisco Fernández del Riego, Xaime Isla Couto, Pepe Velo ou Celso Emilio Ferreiro.

A resistencia de Galicia: de soldado forzoso de Franco a líder do Partido Galeguista clandestino

A ledicia pola aprobación do Estatuto de Autonomía o 28 de xuño de 1936 ficou esmagada pola sublevación militar e golpe de estado de xullo. Tras lograr liscar do Goberno Civil de Lugo cando foi asaltado por gardas civís insurxentes, andou agochado e foi protexido de denuncias e amezas á súa vida por vellos amigos que militaban arestora na Falanxe. Mobilizada a súa quinta, participou na guerra civil como soldado de infantería ás ordes de Antonio Rosón combatendo na batalla de Teruel. A crueldade, irracionalidade e inhumanidade da guerra deprimírono mais espreguizaron a súa vocación preferente pola Filosofía fronte á Filoloxía.

Rematada a guerra, no verán de 1939 os mozos galeguistas regresaron a casa. Os líderes do PG morreran asasinados, sobrevivían no exilio, vivían silenciados ou reviráranse. Desde Armea de Abaixo, Piñeiro retomou o contacto cos vellos camaradas das MG, reuníndose en Compostela para analizar a situación política nun contexto de violenta represión e consolidación do estado franquista e coa ameaza da guerra mundial no horizonte. Adiada a reconstrución do PG, trasladouse a Madrid en 1942 para especializarse en Filosofía Pura, tras cursar na Universidade de Santiago de Compostela os anos comúns de Filosofía e Letras, carreira que nunca rematou.

En Madrid contactou co grupo galeguista de Fermín Penzol, Ben-Cho-Shey, Álvaro Gil e Evaristo Mosquera e coas organizacións políticas e sindicais republicanas clandestinas. A mediados de 1943, o curso da II Guerra Mundial mudou en Europa e axexábase o triunfo das tropas aliadas sobre o Eixo, o que motivou a reactivación orgánica do PG con centro de dirección e operacións en Vigo onde residían entre outros Manuel Gómez Román, Valentín Paz-Andrade, Plácido Castro, Francisco Fernández del Riego e Xaime Isla Couto. Nomeado secretario político do PG no verán de 1945, actuou como enlace galeguista coa Alianza Nacional de Fuerzas Democráticas e coas espalladas células galeguistas de Galicia, Madrid e o exilio francés e americano, especialmente coa de Bos Aires onde residía Castelao, con quen conspiraron mais mantiveron diferenzas respecto da dirección e a estratexia política do galeguismo no interior.

A vitoria aliada abriu un horizonte de esperanza para a restauración democrática en España ao tempo que a ditadura multiplicaba a eficacia da súa acción represiva sobre a resistencia antifranquista. En marzo de 1946 cruzou a pé os Pireneos con destino a París onde acadou o nomeamento de Castelao como ministro galego no breve goberno de José Giral. Ao regreso a Madrid, o 9 de abril foi detido nunha redada no Café Pidoux, sendo encarcerado canda a Cesáreo Saco, secretario de información do PG, e o seu irmán Camilo, e Koldo Mitxelena, amigo de Piñeiro e militante do PNV.

A conciencia de Galicia: de preso político a director literario da Editorial Galaxia

Tras ser interrogado na Dirección Xeral de Seguridade na Porta do Sol e axuizado en consello de guerra, foi condenado a seis anos de cadea que cumpriu nos cárceres de Alcalá de Henares, Yeserías e Ocaña. En marzo de 1949 saíu da cadea en liberdade vixiada, sen pasaporte e cunha grave afectación na vista. O grupo galeguista de Vigo, liderado por Francisco Fernández del Riego e Xaime Isla, mantivera informado a Piñeiro do labor político-cultural desenvolvido e que incluía a coordinación do Suplemento de los Sábados do xornal compostelán La Noche e os seus proxectos de crear unha editorial e unha revista cultural galega sucesora de Nós. Mentres era operado en Santander das graves cataratas que sufría, o 25 de xullo de 1950 celebrábase no bodegón do Hotel Compostela a asemblea fundacional da Editorial Galaxia, operación que transformaba o PG nunha sociedade anónima por accións e reproducía no seu organigrama mercantil as estruturas de dirección do partido. O Consello de Administración nomeou director literario a Piñeiro, que casou o 7 de outubro de 1952 en Xixón con Isabel López García, enfermeira asturiana de familia luguesa coa que falaba desde o final da guerra. O matrimonio trasladouse a vivir a Compostela na rúa de Xelmírez, 15, onde Piñeiro recibía ás visitas acaroado a unha afamada mesa braseiro.

Desde Compostela mantivo acesa a comunicación co exilio galeguista de América e co exilio republicano en Europa; apoiou as iniciativas culturais que reivindicaban a presenza de Galicia como o Patronato Rosalía de Castro do que foi secretario; organizou a política da lingua de Galaxia destinada a profundar no seu estudo científico e a prestixiar o seu uso no ensaio filosófico e económico e na tradución; planificou as operacións de infiltración e reactivación de institucións adurmiñadas como a Real Academia Galega; desenvolveu un infatigable traballo de animación e tonificación galeguista de intelectuais novos e vellos; acolleu no seu fogar ás novas xeracións universitarias compostelás (Ramón Lugrís, Xosé Manuel Beiras, Xosé L. Méndez Ferrín, Carlos Baliñas, Xosé L. Franco Grande, Salvador García Bodaño, Carlos Casares, entre outros) e teceu unha rede de mentores (Otero Pedrayo, Bouza Brey, Carballo Calero, García-Sabell, Carlos Maside ou Borobó) na universidade, faladoiros de café e na prensa diaria para o acompañamento do seu espertar á conciencia de Galicia e Europa; e confortou e alentou afectos favorables ao galeguismo e á lingua e cultura galega en milleiros de cartas escritas e enviadas sen desacougo.

No marco da política da lingua, participou canda ao seu amigo lugués Celestino Fernández de la Vega na tradución do alemán do Cancioeiro da poesía céltiga de Julius Pokorny e da conferencia Da esencia da verdade de Martín Heidegger. A primeira tradución recibiu o premio convocado pola editorial Bibliófilos Gallegos en 1950, mentres que a segunda tivo que agardar a súa publicación até 1956, tras a prohibición da súa edición pola Dirección General de Prensa dirixida polo xornalista falanxista Juan Aparicio, que tamén ordenou en 1952 o cesamento dos cadernos monográficos da colección Grial publicados por Galaxia. No primeiro dos cadernos, titulado Presencia de Galicia, publicou en abril de 1951 o seu pioneiro ensaio «Siñificado metafísico da saudade» que axiña captou a atención da intelectualidade portuguesa polo xiro creativo no tratamento filosófico da saudade. En 1984 publicou Filosofía da saudade, volume no que escolmou cinco traballos e máis de trinta anos de reflexión sobre esta común raíz existencial galego-portuguesa e universal.

Para facer visible internacionalmente a represión lingüística da ditadura, redactou a denuncia Perseguizón do idioma galego pol-o Estado Hespañol difundida en galego, francés e inglés pola colectividade galega de Bos Aires entre as delegacións asistentes, incluída a española, á asemblea da UNESCO celebrada en Montevideo en novembro de 1954. En 1956 escribiu o relatorio colectivo A defensa do idioma, vencello espiritoal de tódolos galegos enviado ao Primeiro Congreso da Emigración Galega celebrado en Bos Aires e no que salientaba a importancia da defensa do idioma como patrimonio cultural e esencia da identidade de Galicia como pobo e solicitaba a axuda dos emigrados para a constitución dun Padroado da Lingua Galega e o financiamento dos traballos científicos que facilitasen a elaboración e publicación dun futuro Gran Dicionario Galego.

Afrouxada a presión esmagadora da censura franquista, desde 1963 dirixiu Grial. Revista galega de cultura, canda a Francisco F. del Riego. Nese mesmo ano inaugurouse a Biblioteca Penzol en Vigo, celebrouse o primeiro Día das Letras Galegas promovido por del Riego desde a Real Academia Galega e en decembro foi elixido por unanimidade membro numerario desta corporación. O 25 de novembro de 1967 leu o seu discurso de ingreso, A lingoaxe i as língoas, primeiro ensaio de sociolingüística galega. Entre 1970-71 participou na elaboración das primeiras Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, aprobadas pola RAG. E, malia as polémicas relativas á orientación estilística e temática da literatura galega, baixo a súa dirección literaria Galaxia abeirou aos novos talentos que lideraron a renovación e modernización da narrativa, ensaio, teatro e poesía en galego, senlleiramente desde 1957 coa colección Illa Nova.

O recoñecemento internacional do réxime franquista nos anos 50 polo seu aliñamento co bloque anticomunista da Guerra Fría xunto co esixente labor de sacar adiante o proxecto empresarial de Galaxia, obrigaron a moderar as actividades políticas clandestinas e a reorientar a estratexia político-cultural do galeguismo. En 1957 celebrouse en cas de Domingo García-Sabell en Compostela unha asemblea coa asistencia de Perfecto López en representación do Consello de Galiza e dos galeguistas do exterior co fin de debater a nova orientación do galeguismo promovida polo equipo de Galaxia e deseñada por Piñeiro. Esta estratexia plasmábase en sete misións que situaban no centro a galeguización da sociedade galega, a reivindicación da identidade colectiva de Galicia, a defensa da lingua e a concienciación político-cultural de novas camadas galeguistas xuvenís, encomendas estratéxicas clásicas dentro da política da influencia do galeguismo na súa historia.

A partir de 1962 reactivouse a loita política clandestina antifranquista e Piñeiro asumiu un duplo labor: animar a creación dun sistema político de partidos galegos a imitación do europeo democrático occidental e dinamizar os contactos desde Galicia coa socialdemocracia e a democracia-cristiá estatal, vasca, catalá e europea, motivo polo cal viaxou a Madrid, Euskadi, Cataluña, Francia, Alemaña e Italia. En 1963 constituíuse o Partido Socialista Galego (PSG), presidido por Francisco F. Del Riego, e en 1965 a efémera Unión Cristiano-Demócrata de Galicia, liderada por Xaime Isla. Con todo, a súa estratexia bateu coa resistencia e disidencia da mocidade nacionalista de ideoloxías de esquerda marxista-leninista que, tras a disolución do breve Consello da Mocidade, fundou a Unión do Povo Galego en 1964, aínda que seguiron a cooperar desde as asociacións culturais que agromaban no país como O Facho, O Galo ou a Asociación Cultural de Vigo e publicando en Galaxia. Deste xeito actuaron en man común nas causas compartidas como a reivindicación do ensino e da liturxia en galego, o control democrático das iniciativas da tecnocracia franquista de industrialización e desenvolvemento en Galicia, o apoio ás loitas sociais, estudantís e sindicais, a resistencia á colonización cultural e a promoción popular da lingua e da cultura galegas.

O equipo galeguista que executaba a visión estratéxica de Galaxia era consciente da urxencia e necesidade de promover o estudo sistemático da realidade económica de Galicia e influír na opinión pública sobre os seus principais problemas económicos e sociais, como o atraso económico e a emigración, nun intre en que estaba a acelerarse a profunda transformación da súa estrutura e fasquía económica, social e territorial. Con este fin publicaron a Revista de Economía de Galicia entre 1958 e 1968, dirixida por Xaime Isla Couto e codirixida por Xosé M. Beiras desde 1963. Ramón Piñeiro colaborou até 1961 como editorialista anónimo abordando unha análise sociolóxica dos problemas de desenvolvemento de Galicia, editoriais que publicou en 1974 na escolma Olladas no futuro canda a outros seus artigos, prólogos e cartas.

Entre 1966 e 1970, Piñeiro gozou da súa única experiencia docente universitaria no Middlebury College de Vermont, pequeno estado da costa leste dos Estados Unidos. Convidado polo profesor galego exiliado Emilio González López, impartiu cursos de verán sobre pensamento español, participou no VI Coloquio Internacional de Estudos Luso-Brasileiros, visitou o país e afianzou as relacións coa Casa de Galicia de Nova York.

O triunfo de Galicia: da derrota electoral de xuño do 77 ao Estatuto de Autonomía e á Lei de Normalización Lingüística

O 20 de novembro morreu Franco, proclamándose rei ao seu sucesor Juan Carlos de Borbón. Durante a transición á democracia o proceso de concienciación social e transversalización política das demandas galeguistas púxose a proba. A Lei para a Reforma Política abriu o camiño que conduciu ás eleccións xerais ás Cortes Españolas do 15 de xuño de 1977. Piñeiro promoveu o Manifesto dos 29 (marzo de 1977) no que se reivindicaba unha estrutura federal do Estado e, como mínimo, a garantía do dereito de Galicia á autonomía. Pero as forzas políticas nacionalistas (Partido Socialista Galego, Partido Popular Galego-Partido Galego Social Demócrata, Bloque Nacional Popular Galego) non acadaron representación no Congreso. E a unitaria Candidatura Democrática Galega ao Senado, na que Piñeiro se presentaba como candidato independente por Lugo, só acadou tres senadores, con Valentín Paz-Andrade como único galeguista electo. Esta derrota electoral desconcertou e abaneou a estrutura de partidos políticos de obediencia galega promovida por Piñeiro, entrando en crise e desaparecendo devagar o PSG e o PPG.

A lexislatura constituínte acadou a aprobación da Constitución Española en decembro de 1978, sancionando a descentralización do Estado e mais o dereito ao autogoberno das nacionalidades e rexións con base en Estatutos de Autonomía que debían ser sometidos a referendo. Malia o clamor popular das manifestacións do 4 de nadal de 1977 en demanda da autonomía para Galicia, o proceso autonómico estivo inzado de polémica ao acordar as direccións estatais da UCD e do PSOE unha rebaixa do autogoberno galego coa proposta do Estatuto da Aldraxe que minguaba o texto orixinal do denominado Estatuto dos 16. Concedida a preautonomía, presidida polo seu vello amigo Antonio Rosón, Piñeiro asinou o Documento dos 25 ou Manifesto da Aldraxe de finais de 1979 no que alentaron as multitudinarias manifestacións do 4 de nadal de 1979 en defensa dunha autonomía digna para Galicia. En marzo de 1980 Piñeiro participou na presentación pública de Realidade Galega, un efémero colectivo galeguista que procurou influír con manifestos e a súa autoridade moral para desatrancar o proceso autonómico. En setembro de 1980 os Pactos do Hostal lograron reverter os recortes feitos no Congreso sobre a proposta orixinal do Estatuto e aprobouse en referendo o 21 de decembro cunha elevadísima abstención popular.

De cara ás primeiras eleccións autonómicas do 20 de outubro de 1981 e ante a debilidade dos apoios sociais dos partidos galeguistas moderados, ofreceuse aos galeguistas independentes formar parte das candidaturas de partidos autonomistas, unha proposta que se materializou na polémica presenza de Ramón Piñeiro, Benxamín Casal, Carlos Casares e Alfredo Conde nas listas do PSdG-PSOE. Piñeiro saíu elixido deputado pola Coruña nunhas eleccións gañadas inesperadamente por Alianza Popular e o seu candidato galeguista independente Xerardo Fernández Albor. Vinculado ao grupo Galaxia e ex-militante do PPG, foi elixido presidente da Xunta de Galicia co voto favorable dos catro deputados galeguistas do PsdG-PSOE.

Coas institucións autonómicas en marcha, Piñeiro desempeñouse entre 1983 e 1990 como primeiro presidente do Consello da Cultura Galega. Baixo a súa presidencia organizáronse o Congreso Internacional sobre Rosalía de Castro e o seu tempo (1985) ou o Encontro sobre as Culturas Minoritarias Europeas (1987). Ao tempo, o seu legado como deputado autonómico plasmouse na Lei de Normalización Lingüística aprobada por unanimidade no Parlamento de Galicia en xuño de 1983. A breve exposición de motivos da súa autoría sintetizaba a visión que inspirou o seu patriotismo da lingua e da cultura galegas e o seu compromiso político cos dereitos colectivos de Galicia.

En 1986 xubilouse da dirección da Editorial Galaxia que recaeu no seu discípulo o escritor Carlos Casares, quen asumiu tamén a dirección da revista Grial en 1989. En xaneiro de 1990 finaba a súa compañeira de vida, Isabel, e agravouse o seu estado de saúde por un cancro de páncreas, falecendo o 27 de agosto. Despedido con honores en San Domingos de Bonaval, foi enterrado no cemiterio compostelán de Boisaca a carón de Isabel.

Epílogo: un conflito de interpretacións

A figura histórica de Ramón Piñeiro ten sido obxecto de apaixonadas gabanzas e acedas críticas. O seu perfil de intelectual agnóstico, pragmático, humanista socialista, amante da liberdade e da democracia, loitador antifranquista e antifascista, convencido europeísta federalista xunto co seu anticolectivismo, antitotalitarismo e rexeitamento do nacionalismo soberanista motivaron que os seus postulados teóricos e estratéxicos fosen alcumados desprezativamente de culturalistas, dando nacenza ao denominado piñeirismo.
Con todo, Ramón Piñeiro sempre se mantivo fiel aos ideais galeguistas do dereito ao autogoberno do pobo galego e á defensa da súa personalidade e identidade colectiva singularizada nunha lingua e cultura propias. Nunca renunciou á loita política pola democracia e as liberdades para Galicia, fomentou a creación dun sistema de partidos políticos de obediencia galega e, posteriormente, a galeguización activa do resto de partidos políticos, contribuíndo a que a minoritaria ideoloxía galeguista se transformase na cultura política e na base dos esteos institucionais da Galicia autonómica. Ao tempo, renovou creativamente o tratamento filosófico da saudade e o ensaio filosófico en galego, promoveu o prestixio social e cultural da lingua e o seu estudo científico, fomentou desde Galaxia a aparición dunha industria cultural galega, foi mentor infatigable de vocacións intelectuais e políticas, e situou á cultura como unha produtora de identidades políticas galeguizadas e conscientes. Todo un legado histórico e unha influencia senlleira para un intelectual autodidacta e confeso político sen vocación, orgulloso fillo da aldea de Armea de Abaixo.



Bibliografía

Alonso Girgado, Luís; Monteagudo Cabaleiro, Teresa (2003): «Ramón Piñeiro: cronobiografía e cartas», Cadernos Ramón Piñeiro, Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, 2 : 9-140.
Alonso Girgado, Luís et al. (2011): «Bibliografía e hemerografía de Ramón Piñeiro», Cadernos Ramón Piñeiro, Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, 17 : 9-123.
Alonso Montero, Xesús (2009): Ramón Piñeiro ou a reinvención da cultura galega. Vigo: Galaxia.
Barros, Miguel (2009): Ramón Piñeiro e a revisión do nacionalismo. I: Pensamento, II: Acción política. Vigo: Galaxia.
Beramendi, Justo G. (2009): «Ramón Piñeiro e a política galega: galeguismo vs. nacionalismo». En Antón Santamarina (ed.): Ramón Piñeiro. Santiago de Compostela: Universidade; 29-54.
Beramendi, Justo G. (2021): «Os dilemas do galeguismo durante a ditadura». En Xosé L. Pastoriza Rozas e Marcelino Agís Villaverde (ed.): Xaime Isla Couto. Repensar Galicia, proxectar Galicia, facer Galicia. Vigo: Fundación Isla Couto; 103-127.
Casares, Carlos (1991): Ramón Piñeiro, unha vida por Galicia. Sada, A Coruña : Edicións do Castro.
Casares, Carlos et al.(1991): Homenaxe a Ramón Piñeiro. A Coruña: Fundación Caixa Galicia
Castro, Xavier (ed.) (2001): Castelao e os galeguistas do interior: cartas e documentos 1943-1954. Vigo: Galaxia.
Cillero, Alexandra e Abal, Élida (eds): Homenaxe a Ramón Piñeiro. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.
Dasilva, Xosé Manuel (2011): Proceso e encarceramento de Ramón Piñeiro 1946-1949. Vigo: Galaxia.
Editorial Galaxia (1991): Grial. Revista galega de cultura, 111 (xuño-setembro), monográfico dedicado a Ramón Piñeiro.
Franco Grande, Xosé Luís (2004): Os anos escuros. A resistencia cultural dunha xeración. Vigo: Galaxia.
Franco Grande, Xosé Luís et al. (2009): O europeísmo en Ramón Piñeiro . Baiona (Pontevedra): IGADI.
Monteagudo, Henrique (ed.) (2015): Ramón Piñeiro. A vontade da intelixencia. Unha fotobiografía 1915-1990. Vigo: Fundación Penzol, Galaxia.
Piñeiro, Ramón (2002): Da miña acordanza. Memorias. Edición de Carlos Casares. Vigo: Galaxia.
Real Academia Galega (2009): Boletín da Real Academia Galega, Monográfico dedicado a Ramón Piñeiro, .
Rodríguez Alvárez, Serxio (2024): O pensamento político de Ramón Piñeiro. Vigo: Galaxia.
Rodríguez Polo, Xosé Ramón (2009): Ramón Piñeiro e a estratexia do galeguismo. Vigo: Xerais.
Rodríguez Santamaría, Xoán Pastor (2009): Dicionario Ramón Piñeiro. Santa Comba (A Coruña): TresCtres.
Villanueva Gesteira, María Dolores (2015): A Editorial Galaxia: proxecto e traxectoria 1950-1963. Tese de Doutoramento. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.
Villares, Ramón (2013): «Actuar desde a cultura. Galeguismo histórico e transición democrática», Grial. Revista galega de cultura, 200 : 15-27.